CC BY
35Ачыкълама. Мезкюр макъаледе муэллиф Абдулла Дерменджи, Эшреф Шемьи-заде, Шамиль Алядин, Зиядин Джавтобели, Рустем Муедин, Сафтер Нагаев ве Шевкет Юнусов ве дигерлерининъ эдебий тенкъидий макъалелерине эсасланып къырымтатар эдебий тенкъитнинъ эсасларыны, маетини, ёнелишини косьтермеге ынтыла.
Анахтар сёзлер: эдебият, жанр, тенкъит, такъриз (рецензия), эсер, макъале, талиль, макъсад, умумийлештирюв.
Эдебий тенкъит - бедий эдебият эсерлерине къыймет кескен ве оны изатлагъан иджатнынъ шифаий чешитидир. Бу эдебият акъкъында санат ве илим арасындаки эдебий иджат саасыдыр. Эдебий тенкъитчи исе - эдебият тенкъидинен огърашкъан эдебиятчы ве алим, яни земаненинъ нокътаи назарындан эсасен земаневий эсерлерни анълатув ве оларгъа къыймет кесювнен огърашкъан эдиптир. (Сёз сырасы, эдебиятнынъ тарихи ве назариесинен эдебиятшынаслар огъраша). Эдебий-тенкъидий макъалелер язувда амелий алышкъанлыкъ эльде этмек ичюн эдебий тенкъит назариесини огренмек, кечмиштеки ве земаневий етекчи тенкъитчилернинъ теджрибесини бильмек ве анъламакъ зарур. Огренюв джерьянында муим фактор - бу эстетик зевкънынъ, кениш эрудициянынъ шекилленмеси, бунынъ киби де земаневий медений вазиетте, земаневий эдебий джерьянныъ проблемматикасында ориентирленмек зарур. Эдебий тенкъит бугуньки куннинъ адиселерини талиль эте.
Бойлеликле, тенкъит ичтимаий фикирнинъ шекилленмесине тесир эте, эдебий инкишафнынъ перспективаларыны эвельден къарарлаштыра ве онъа тесир этип, земаневий эдебиятнынъ хусусиетлерини бельгилей. Бизлер кимерде
Бекиров Сервер Энверович1 E-mail: serverbekirov@yandex.ru
Къырымтатар эдебий тенкъитнинъ шекилленюви
УДК: 82-95(=512.1)
эмиет бермеймиз - такъриз эдебий тенкъит жанрларынынъ ильк озегидир, онынъ функциясыны темелинден косьтерген эдебий тенкъитнинъ таянгъыч жанрыдыр: бу джемаат фикрини шекиллендирюв, эдебият инкишафына ынтылув ве келеджек эдебият сыфатыны шекиллендирювдир.
Такъриз янъы китап акъкъында малюмат функциясыны эда эте, онынъ мундеридже, услюп хусусиетлери акъкъында тасавурны шекиллендире, бунынъ киби де о окъуйыджынынъ китапкъа олгъан дикъкъатыны арттырмагъа чагъыра, онъа меракъ уянта. Жанрнынъ типологик чизгилери - бу итибарлыкъ ве монопроблемликтир. Такъризнинъ композициясы факт, талиль ве къыймет кесюв нисбетлеринен бельгилене. Факт оларакъ, козь огюне, китапнынъ чыкъыш малюматлары, неширнинъ булунгъан ери ве вакъыты, муэллиф акъкъында малюматлар алына. Талиль ве къыймет кесювнинъ нисбети чешит тюрлю ола биле. Лякин эр анги алда къыймет кесилюв, эгер о талильнен пекитильсе, метннен аргументирленсе итибарнен анъыла. Муим фырсат - такъриз этилеяткъан материалнынъ актуаллигини эсасландырувдыр, бу исе тенкъитчининъ позициясыны къуветлендире биле.
Эдебий такъризлерден гъайры театраль ве кино такъризлери мевджут. Олар эдебий такъризлерден озь эркянына спектакль ве киноларны эдебий менбаларнен тенълештирюв фактларны кирсетювнен фаркъ этелер. Оларда иджраджылыкъ севиеси, режиссёр интерпретациясынынъ хусусиетлери, актёрлыкъ иджраджылыгъы ве дигерлери незарет этиле.
1 Бекиров Сервер Энверович, переводчик НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
Такъриз - бу яш тенкъитчи менимсемек керек олгъан биринджи жанрдыр. Факъат бу ишнинъ бутюнлиги ве исрарлыгъы ичюн талиль ве къыймет кесюв ичюн эдебий материалнынъ сайлап алув принципи муимдир, бу эсер ойле олмалы ки, тенкъитчини первасыз къалдырмамалы, онынъ тарафындан эмоциональ ве интеллектуаль тарзда джанлы, сагъ сесленюв догъурмалы. Тек о вакъыт онынъ такъризи окъуйыджыны инандыра билир. Макъсады талиль, умумийлештирюв, къыймет кесюв, анълатма берюв ве санат эм де хаят арасындаки багъны ачыкълав олгъан «Макъале» деген ад (серлева) тенкъидий ишлернинъ кениш мейданыны бельгилей.
Композиция - бу элементлернинъ эркяныны ве тертибини бельгилеген умумий терминдир. Макъалеге олгъан эсас талап - бу макъаленинъ энъ башындан реализленмеге борджлу олгъан структуранынъ бутюнлиги ве умумийлигидир.
Тенкъитчи ве окъуйыджы арасында хусусий мунасебетлер къурула, тенкъитчи инандырмагъа, озюнинъ тарафына джельп этмеге тырыша. Макъале сюжетининъ муим сынъыры - бу тенкъитчининъ ве муэллифнинъ мунасебетлеридир.
Башта бир эдебиятнынъ озюни бильмек, буюк эрудиция саиби олмакъ зарур. Бу талап эдебият тарихине олгъаны киби земаневий эдебияткъа да аиттир. Бундан да гъайры, земаневий эдебий тенкъитчи ичюн муим талаплардан бири - бу эдебият назариесиндеки терен бильгилеридир.
Земаневий эдебий тенкъитчи медениетни джиддий менимсемек ичюн гъает чокъ вакъыт сарф этмек борджлу, чюнки кениш культурологик контекст - бу тенкъитчи позициясы шекилленмесининъ эсасыдыр.
Муим талап - бу шахсий услюпни шекиллендирювдир. Бунынъ ичюн сёз дуйгъусыны инкишаф этмек зарур, бу исе фикирнинъ даима чалышувыны, мевджут алышкъанлыкъ ве беджерикликни мукеммеллештирюв боюнджа гъайрет сарф этмеге талап эте.
Тенкъитчининъ шекилленювиндеки зарур шараит - бу земаневий контекстке толусынен «далмакътыр», тенкъитчи озь девирининъ медений, маневий къануниетлерини анъламакъ ичюн бутюн
муим ичтимаий-сиясий, мефкуревий джерьянлардан хабердар олмасы зарур. Информатик джеэттен хабердар олув, земаневий кутьлевий информация васталарынынъ бутюн функционирленюв хусусиетлерини билюв - тенкъитчи ве окъуйыджы арасындаки мувафакъиетли диалогнынъ реинидир.
«Эдебий тенкъит усталыгъы» фенини огренгенде эдебият тарихинен бир вакъытта назариесининъ билювине де таянмакъ, фельсефе, психология, ичтимаиет, журналистика киби
фенлернинъ эсасларыны да бильмек зарур. Анълагъанымызгъа коре, эдебий тенкъит эдебият тарихи ве назариесини бирлештиререк, филологларнынъ тасиль структурасында гъает муим ерни ала. XX асырнынъ сонъу - XXI асырнынъ башларындаки эдебий-тенкъидий джерьян рус эдебиятында шартлы суретте 4 къысымгъа болюне, бу Кумюш асыр деп адландырылгъан октябрьалды (1892-1917) тенкъидидир. Экинджиси - бу белли бир сынфий-марксист мефкуре тюсюни берген совет тенкъидидир (1917-1967). Учюнджиси, бу эсасен, эвельки мефкуре ве усулиетни ред эткен, ватанперверлик, эстетик, я да садедже айткъанда реалистик олмагъан позицияларгъа кечкен постсовет (19862000) тенкъидидир. Ве ниает, дёртинджиси бу бутюн дюнья бою таркъалгъан къырымтатар чет эль эдебиятыдыр (19171986). Ананевий оларакъ Алий мектепте эсас дикъкъат эдебий тенкъитке айрылса да, мытлакъкъа, октябрьалды «марксист» тенкъиди де кирсетиле эди.
1934 сенеси совет языджыларынынъ I съезди олып кечти. Съездге буюк азырлыкъ олды. Совет эдебиятынынъ иджадий усулы акъкъында дискуссиялар отькерильди. Алексей Горький озюнинъ чыкъышында бедиий иджат ве эдебий тенкъит меселелерини айдынлатты. 1930-нджы йылларда тенкъиттеки усулнынъ темизлиги ичюн чокътан-чокъ дискуссиялар алынып барылды.
Улу Ватан дженки йылларында да (19411945) эдебий тенкъит токътамады. Огге «арбий» тенкъитнинъ ватанперверлиги ве публистикалыгъы, «дженкявер гуманизмнинъ» проблемлери сюрюльди. Арбий эдебиятта весикъалы башлангъычны
бедий уйдурмалардан юксек къоймакъ тенденциясы мевджут эди. Гъалебе ишине языджылар къошкъан иссеси къоджамандыр.
Языджылар ичюн энъ дехшэтли йыллар -бу дженктен сонъки онйыллыкътыр (19461956). 1946-1948 сенелердеки ВКП(б) Меркезий Комитетнинъ къарарларыны окъугъанынъда мийинъ бузлай. 1956-1968 сенелери эдебий тенкъитнинъ джанланув девири олды. 60-ынджы сенелернинъ эдебий-ичтимаий атмосферасына КПСС ХХ съезднинъ пек буюк мусбет тесири олды. Джугошвилининъ укюм этилюви языджыларгъа да рух берди. Тенкъит бедиий шекиль меселелерине къайтты...
1970-нджы сенелерден 1980-нджы сенелернинъ ярысына къадар ичтимаий-тарихий ве эстетик инкишафтаки умумий джерьянларнынъ бедий фактларнен олгъан нисбетининъ эдебий тенкъиди талиль ве иза этильди. Земаневий эдебиятнынъ ахлякъий-фельсефевий проблемматикасынынъ анълавына иришильди. Дженк акъкъындаки эдебияткъа къыймет кесильди. Земаневий эдебий къараманлар акъкъында фикир юрсетильди. «Тёгерек масса» эдебий-эстетик проблемлерни музакере этювде энъ махсулдарлы шекиль олгъаны тасдикъланды. Земаневий тенкъитте «ихтисаслаштырылув» акъкъында фикир юрсетильди ве онда иджадий шахсларнынъ ролю бельгиленди.
Гъайрыдан къурув ве ашкярлыкъ девирининъ (1986-1991) тенкъидине тенкъидий чыкъышларнынъ
публицистиклиги аит эди. Эдебий-тенкъидий жанрнынъ янъы имкянлары араштырылды. Тенкъит эдебияттан телевидение ве радиогъа да кечти.
1990 сенеси янъы неширлер пейда олып башладылар. Бедий эсерлернинъ талилине олгъан янашувнынъ методологик чешитлиги кенишледи. Янъы жанрлар инкишаф этти. Эсерлернинъ бедий шекилине олгъан меракъ артып барды. Асырнынъ нетиджеси -«янъы реализм» акъкъында дискуссиянынъ башланувыдыр.
Миллениум девирининъ тенкъиди исе постмодернизм векиллерининъ фааллиги ве оларнынъ мунасип постмодернист тенкъитлеринен айрылып тура. Тенкъитнинъ янъы-янъы жанрлары
пейда олып башлай: актуаль эдебиятнен огърашкъан электрон сайтлар ве порталлар пейда ола. Интерактив тенкъитке де буюк эмиет бериле. Бу ёнелиште къырымтатар тенкъиди де инкишаф этип барды.
1930 сенесининъ «Илери» журналында басылгъан Джемиль Сейдаметнинъ «Пролетар эдебиятынынъ яратыджылыкъ усулы» адлы макъаледе бойле бир джумле мевджут:
«КАППнынъ сыраларында шимди янъы осьмекте олгъан Шамиль Алядин, Фетта Аким, Эшреф Шемьи-заде киби шаирлер, Абдулла Дерменджи киби тенкъитчилер ве несирджилер етишмектедир».
Абдулла Дерменджининъ тенкъитчилик фаалиетине намлы оджа Джафер Бекиров да буюк урьмет бильдире эди:
«Абдулла Дерменджининъ тенкъидий макъалелери эдебиятымызнынъ
шекилленмесине буюк иссе къоштылар ве айны заманда яш эдебиятчыларнынъ осьмесине ярдым эттилер» [Бекиров, 1971].
Языджы Айдер Осман исе оны буюк яныкънен анъа эди:
«Абдулла дерменджи чокътан рахметли олды. Энди бизим япкъан ишлеримизни кимсе онынъ киби дикъкъатнен тешкермей.
О, эдебият тарихини терен бильген, эдебий аят ичинде пишкинлешкен тюшюнджелерини темиз тильде беян этмеге бильген инсан эди» [Османов, 1995].
Абдулла Дерменджи бу савап ишке бутюн омюрини багъышлады десек, янълыш олмаз. Эдипнинъ къызы Гулизар тертип эткен «Ватанымсынъ, Къырым» адлы Абдулла Дерменджининъ тенкъидий макъалелери ве очерклери джыйынтыгъында 1933-1975 сенелери арасында басылгъан 35 тенкъидий макъалеси ер алгъан [Дерменджи, 2009].
Юкъарыда анъылгъан шаир Эшреф Шемьи-задединъ тенкъитнен багълы учь китабы чыкъты - 1974 сенеси «Омюр ве яратыджылыкъ» [Шемьи-заде, 1974], 1977 сенеси исе «Халкъ хызметинде» [Шемьи-заде, 1977] адлы эдебий макъалелер джыйынтыкълары, 2000 сенеси исе ватанымызнынъ пайтахты Акъмесджит шеэринде «Эдебий ве тенкъидий макъалелер» [Шемьи-заде, 2000] адлы джыйынтыгъы дюнья юзю корьди. Оларгъа
Эшреф агъа чешит йылларда язгъан тенкъидий макъалелерини кирсеткен.
Кене де юкъарыда шаир, деп анъылгъан бир сыра повесть ве романларнынъ муэллифи Шамиль Алядин де тенкъиттен четлешип оламады. 1983 сенеси эдип языджылар акъкъында икяелерини «Юксек хызмет» адлы джыйынтыгъында нешир этти. 1991 сенеси исе онынъ «Ер делиджилер» адлы эдебий-бедиий макъалелер джыйынтыгъы дюнья юзюни корьди. «Эдип» адлы эдебий-бедиий макъалесини акъсакъалымыз бойле башлай:
«Эдебий эсер яратув иле мешгъуль Адам элли яшында артыкъ кемалына кельген языджы эсап этиле. Кемалат ичюн, шубесиз, юксек истидаткъа саиплик истениле, чюнки эдебият иши - летафетли ве муаммалы зенаат. О, феннинъ озю дегиль, фельсефенинъ озю дегиль, санатнынъ да озю дегиль, амма не фенсиз, не фельсефесиз ве не де санатсыз догъып ве яшап оламай. Эсас вазифеси - инсанны мукеммель тедкъикъ ве тасвир этювден ибарет, зира алемде инсан къадар муреккеп варлыкъ ёкъ» [Алядин, 1991, с. 106] ве мукъайтлыкънен Эмиль Амитнинъ иджадына кече.
Шамиль Алядиннинъ незакетлиги «Деденинъ эр шей хатиринде (Эльязма акъкъында фикирлер)»инде даа зияде сезиле:
«Рустем Алининъ «Бурулышта» романы поэзия тилинен язылгъан. Бу эсалет япылгъаны ёкъ. Озьлюгинден ойле олып чыкъкъан. Ве ойле олып чыкъмакъ керек. Языджы ичюн бу муим къазанч...» ве меним вазифем - эсер акъкъында муаен фикир айтмакъ. Яхшымы, ёкъса яманмы? Ве не ичюн яхшы, яхут яман? Фикиримдже, Рустем Алининъ «Бурулышта» романы яхшы ве неширге ляйыкъ, чюнки муэллиф эсерде: джумхуриетте къуруджылыкъ ишлеринде енъи, прогрессив бригада подряды усулыны менимсев ве илерилетюв вазифесини къоя...» [Алядин, 1991, с. 109].
Къырымтатар эдебий тенкъидине салмакълы иссе къошкъанлардан бири, бу эльбетте, Сафтер Нагаев олды. 2008 сенеси онынъ «Девир аралыкъларында» [Нагаев, 2008] адлы эдебий-тенкъидий макъалелери чыкъты. Онынъ озегини «Тенкъитчи месулиети» ве «Эдебий тенкъит
акъкъында тюшюнджелер»и тешкиль этелер ве акъикъатен тюшюнмеге имкян яраталар. Шамиль Алядиннен тенкъит акъкъында олгъан субетини Сафтер агъа «Чинарлар эбедий яшайлар» деп адландыргъан. Бу къонушмадан бир фрагмент кетирмек истейим:
Сафтер Нагаев: - Тенкъиттен макъсад, заныма къалса адамнынъ фаалиетинден анълы, яхут анъсыз суретте къачыргъан хатаны догъру эслеп, озюне косьтермекни, бир даа онъа ёл бермесин. Хатаны косьтерюв, эльбетте, адамны акъаретлев, лекелев, итибардан тюшюрюв ниетинен дегиль, онынъ ахлякъыны ве эмек фаалиетини джемиет менфаатына хызмет этюв ичюн япылмалы...
Шамиль Алядин: - Самимий ве адалетли тенкъит. Шубесиз, олгъан эди. Ве тек бир кере дегиль. Мисаль ичюн, Мамут Недимнинъ ильмий-тенкъидий макъалелерини алмакъ мумкюн...
Сафтер Нагаев: - ... Лякин сизлер, эдиплер тенкъитке чыдап оламайсынъыз.
Шамиль Алядин: - Менми? Не вакъыт?
Сафтер Нагаев: - Сиз ве башкъалары... Мен «Яшлыкъкъа хас дуйгъунен» деген тенкъидий макъалелер китабында нешир эттирдим. Китаптаки эдебиятымызда повесть жанрынынъ инкишафына аит макъалемде базы эсерлернинъ нукъсанлары акъкъында тенкъидий фикирлер бильдирген эдим. О сатырлар силинип ташланды.
Шамиль Алядин: - Догъру, ойле ал олды. Мен сильдим. Языджыларымызнынъ бириси, о тенкъидий сатырларны корьгенде эсини джояязды. Силинъиз, деп риджа этти. Мен сильдим.
Сафтер Нагаев: - Сиз базыларына аит тенкъидий фикирлерни сильдинъиз. Озюнъизге аит тенкъидий сатырларны сильмединъиз. Бунынъ себеби не эди?
Шамиль Алядин: - Чюнки сатырлардаки фикирлер догъру эди. Догъру фикир ичюн джан къурбан...
Бу макъале бундан 17 йыл эвельси, яни 1991 сенеси Шамиль Алядиннинъ «Ер делиджилер» китабында «Эдипнинъ рухий дюньясы» адынен чыкъкъан эди. 2013 сенеси исе эдипнинъ 100 йыллыгъы мунасебетинен тертип этильген хатырлавларда бу макъале меркезий ерни ала ве китап адына чевириле
[Эдипнинъ, 2013].
Шамиль Алядиннинъ «Юксек хызмет» [Алядин, 1983] джыйынтыгъына исе Эшреф Шемьи-заде («Къызыл чабакъ), Осман Амит («Онынъ хытабы»), Джемиль Сейдамет («Ильки огютчи»), Фетта Аким («Такъдир») ве дигер языджыларымыз ве шаирлеримиз акъкъында эдебий макъалелер кирген.
1983 сенеси нешир этильген Зиядин Джавтобелининъ эдебий макъалелери «Эдебият севдалары», деп адландырылгъан [Джавтобели, 1983]. Бу джыйынтыкъта муэллиф Асан Чергеевнинъ, Джафер Гъафарнынъ, Шамиль Токътаргъазынынъ, Абдураман Къадри-заденинъ, Гъафар Булгъанакълынынъ, Энвер Селяметнинъ ве Юнус Темиркъаянынъ базы бир эсерлерини талиль эте.
Эдебий тенкъитке джиддий эмиет бергенлерден бири бу, эльбетте, Черкез-Али эди. О нешриятта ве журналымызда чалышыр экен шиир, икяе, повесть, романлардан гъайры «Чокъ юрьген, чокъ корер (Эдебий-тенкъидий макъалелер)» [Черкез-Али, 1991] джыйынтыгъыны да нешир этти.
Бу ерде мен 20 сене берабер чалышкъан достум - истидатлы журналист Сервер Арифовны [Арифов, 1987] хатырламадан кечалмайым. О юкъарыда анъып кечкен тенкъитчимизни де тенкъит этмеге джурат эткен эди. Сервер Арифов Аджи-Аблы Эмиров ве Иззет Эмировнен бераберликте «Дженкте сыналгъанлар» адлы джыйынтыкъ нешир этти.
Бугуньде-бугунь тенкъитчиликнинъ энъ агъыр юкю Вернадский университетининъ къырымтатар эдебияты оджасы филология илимлерининъ намзети Шевкет Юнусовнынъ бойнуна тюшседе о сусмай, ишини девам эткенден де гъайры эдебиятшынаслыкъта да гъайретнен иджат эте. О рус тилинде нешир
эткен китабында [Юнусов, 2004] 1920-1923 сс. къырымтатар шиириетиндеки иджадий къыдырувларнынъ хусусиетлерини ве 19241929 сс. халефлилик (преемственность) эм де янъылыкълыкъ (новаторство) тенденцияларнынъ проблемлерини
айдынлата.
Бекиров Сервер Энверович.
Становление крымскотатарской
литературной критики
Аннотация. В работе на примерах литературных критических статей Абдуллы Дерменджи, Эшрефа Шемьи-заде, Шамиля Алядина, Зиядина Джавтобелли, Рустема Муедина, Сафтера Нагаева, Шевкета Юнусова автор пытается определить сущность и направление в крымскотатарской литературной критики.
Ключевые слова: литература, жанр, критика, рецензия, произведение, статья, анализ, цель, обобщение.
Bekirov Server Enverovich.
Formation of Crimean Tatar Literary Criticism
Summary. In his work on the examples of literary critical articles by Abdullah Dermendzhi, Ashref Shemi-zadeh, Shamil Alyadin, Ziyadin Javtobelli, Rustem Muedin, Safter Nagaev, Shevket Yunusov, the author tries to determine the essence and direction of the Crimean Tatar literary criticism.
Keywords: literature, genre, criticism, review, composition, article, analysis, purpose, generalization.
Эдебият:
1. Алядин Ш. Ер делиджилер. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1991. 224 с.
2. Алядин Ш. Юксек Хызмет. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1983. 208 с.
3. Арифов С. Юрек давушы: эдебий макъалелер / ред. У. Эдемова. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1987. 120 с.
4. Бекиров Дж. Семерели адымлар // Ленин байрагъы. 1971. № 42.
5. Дерменджи А. Ватанымсынъ, Къырым. Тенкъидий макъалелер. Акъмесджит: Къы-рымпеднешир, 2009. 220 с.
6. Джавтобели З. Эдебият севдалары. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1983. 128 с.
7. Нагаев С. Девир аралыкълары. Эдебий-тенкъидий макъалелер, эсселер, субетлер. Симферополь. КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2008. 320 с.
8. Османов А. Талапкяр уста // Янъы дюнья. 1995. Июнь 9.
9. Черкез Али. Чокъ юрьген, чокъ корер: эдебий-тенкъидий макъалелер. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1991. 216 с.
10. Шемьи-заде Э. Омюр ве яратыджылыкъ: эдебий макъалелер. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1974. 148 с.
11. Шемьи-заде Э. Халкъ хызметинде: эдебий макъалелер. Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве санат нешрияты, 1977. 120 с.
12. Шемьи-заде Э. Эдебий ве тенкъидий макъалелер. Акъмесджит: Доля, 2000. 248 с.
13. Эдипнинъ рухий дюньясы. Шамиль Алядин замандашларынынъ хатырлавларында / терт. Ш. Юнусов, Л. Алядинова. Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир. 2013. 296 с.
14. Юнусов Ш. Крымскотатарская поэзия 20-х годов ХХ века. Традиционное мировоззрение и меняющийся мир. Симферополь: Доля. 2004. 168 с.
<ч о\
