The gradation of the sketch genre in the Crimean Tatar literature Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

УДК 821.512.19-4(075.8)

Джелилова Л.Ш.

КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНДА ОЧЕРК ЖАНРЫНЫНЪ ИЛЕРИЛЕВИ

Аннотация. Ишбу макъалемизде тувгъан эдебиятымызда очерк жанрыныъ пейда олу-вы иле инкишаф ёлларыны тесбит этмеге тырыштыкъ. Та сюргюнлюк йылларында, Таш-кентте бастырылгъан очерк джыйынтыкълары окъуйыджыгъа бу жанрнынъ мукеммель парчаларыны багъышлады. Очерклерни язып бастыргъан я да очерк муэллифи олгъан языджыларымызгъа, эдиплеримизге бакъсакъ, булар - къырымтатар девамий неширлерине очерк язып ёллагъан инсанлар олгъаныны теспит этебилемиз. Яни, «Ленин байрагъы», «Йылдыз», даа сонъраки йылларда исе - «Достлукъ», «Янъы дюнья», «Къырым» неширлери-мизде басылгъан эдиплеримизнинъ очерк жанрына иссе къошкъанларыны коребилемиз.

Анахтар сёзлер: земаневий къырымтатар эдебияты жанрлары, къыскъа язы жанр-лары, очерк.

Джелилова Л.Ш.

ГРАДАЦИЯ ЖАНРА ОЧЕРКА В КРЫМСКОТАТАРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Аннотация. В статье рассматривается вопросы появления и градации жанра очерка в крымскотатарской литературе. Сделана попытка определить первые шаги, приведшие в начале ХХ в. к созданию очерковых текстов в периодической печати. Еще в период депортации, в Ташкенте были изданы сборники очерков на крымскотатарском языке, открывшие читателю прекрасные примеры текстов «малых жанров».

В статье отдельно рассматривается личность крымскотатарского очеркиста, писателя-журналиста или эссеиста, и, может быть где-то, публициста качественного уровня. Рассматривается роль национальной печати - газета «Ленин байрагъы», журнал «Йылдыз», впоследствии - «Достлукъ», «Къырым», «Янъы дюнья» в становлении жанра очерка в крымскотатарской литературе.

Ключевые слова: жанры современной крымскотатарской литературы, малые жанры, очерк.

Dzhelilova L.Sh.

THE GRADATION OF THE SKETCH GENRE IN THE CRIMEAN TATAR LITERATURE

Summary. The article deals with the genesis of sketch genre in the Crimean Tatar literature. It shows that during the period of Crimean Tatar exile, several books of skethes were published in Tashkent. They gave essential background for sketch janre development.

The Crimean Tatar writers were publishing sketches in newspapers and journals, like ««Lenin Bayragi», «Yildiz», later on in ««Dostluq», «Yam Dunya», «Qirim». They made essential contribution to sketch genre development in the Crimean Tatar literature.

Keywords: janres in the modern Crimean Tatar literature, short stories genre, sketch.

Очерк жанры - менсур эпик бир жанрдыр. Бу жанрда язылгъан эсерлерде муэллифнинъ етекчилик «мен»лиги мытлакъ огге чыкъа. Очерк жанры бедий эдебият иле публицистика сынъырында ер алгъан бир жанрдыр. Дигер эпик жанрлардан очеркни айыргъан сынъырлар пек фаразий ве денъише бильген чизгилердир.

Аятнынъ образлы аксининъ хусусиетлерини къоругъан очерк, бедий тасвир васталары-ны къулланмакътадыр. Бунынъ иле, икяе жанрына пек якъын турмакъта. Икяе ве повестте вакъиаларнынъ белли бир кетишаты мевджуттыр. Вакъиалар бир-бирини догъура, чюнки къараманларнынъ конфликт вазиетлери бу вакъиаларны ёнетмектедир.

Бу эки жанрдан очеркни айыргъан шудыр: сербест композиция я «анълатувд-жы/икяеджи» тарафындан тертип этиле, яки фикрий бир «гъае» тарафындан ёнетильмекте-дир. Очеркнинъ специфик ве къырылмасы къыйын олгъан шартлары, къаиделери (бельки де, эксиклиги) бардыр. Булар: къысмийлик (рус. отрывочность), вакъианынъ тар черчиве-си, къачынылмаз бир тарлыкъ, локаль къалув дурумыдыр.

Макъале мевзумызнынъ актуаллиги - къырымтатар эдебиятында очерк жанрынынъ шекилленмеси мевзусы даа эввель айрыджа араштырылмады.

Очерк жанры не вакъыт пейда олгъан ве шекилленген? 1940-джы сенелерден эвель очерк не мевзуда языла? Земаневий бир очеркнинъ язылувында макъсад недир? Къырымтатар эдебиятынынъ очерки дигерлеринден фаркълымы, неси иле фаркъ тешкиль этмектедир? Тувгъан эдебиятымыз очеркининъ эсас хусусиетлери недир? Шаир ве языджылар, журналист ве асыл эдиплеримизден очерк жанрында кимлер фааль чалышты?

ХХ асырнынъ 60-джы сенелеринден башлап, Ташкентте бир чокъ бедий эсер ве булар сырасында очерк джыйынтыкълары, очерк китаплары бастырылды. Белли девамий яйы-нымыз «Ленин байрагъы» газетасы саифелеринде бу китаплар акъкъында малюмат бериль-ген, ичиндеки мундериджаты ачыкълангъан эди.

Эдебият тенкъиди тюрюнде яза тургъан эдиплеримиз С. Сейдаметов, А. Озенбашлы, А. Велиев, Р. Фазыл, С. Измайлов, С. Нагаев ве башкъалары. Къырымтатарларында очерк жанры узерине башкъа да ич бир малюмат булунмай.

Макъсадымыз: умумен очерк жанры акъкъында толу малюмат бермек; XX асырнынъ ильк ярысында очерк жанрынынъ инкишафыны теспит этмек; къырымтатар эдебиятында очерк жанрынынъ ери иле эмиетини бельгилемек; фаркълы девир айдынларымызнынъ очерк жанрынынъ осювине къошкъан исселери яки жанр денъишмесине тесирлерини ачыкъламакъ.

Белли ки, очерк языджысы материалы сербест оларакъ топлай, шекиллендире биле, фаркълы къыяславлар япа биле ве аналогияларны къаршылаштырып бир очеркни ярата. Публицистик музакерелер, ильмий нетиджелер ве статистик мальземелер очеркте пек му-имдир. Буннен, очерк бир икяеден фаркълана. Очеркнинъ тили даима публицистик тиль элементлерини ташымакътадыр Бу - ильмий тильдир. Бойле тильни башкъа бир эдебий жанрда коралмазсынъыз.

Очеркнинъ имтиязлары/устюнлюклери де бардыр. Дигер эдебий жанрларда пек ко-рюльмеген базы устюнлюклер. Бир очеркнинъ ичинде сюжетли икяе, бир левха (рус. сценка, зарисовка), бир статистик малюмат / «эсабат», публицистик чыкъыш (рус. выпад) ве я насиат (рус. поучение) бир арада къулланыла билелер [1, с. 708].

Ильк очерклер Ингильтеренинъ Айдынлыкъ девринде Джозеф Аддисон ве Ричард Стиль тарафынданязылып, «Tatler» (1707-1711 сс.) ве «The Stectator» (1711-1714 сс.) ад-лы меджмуаларда басылгъан эди. Бу очерклер насиат берювджи, намускъа огретювджы язылар эди.

XVIII асырда дюнья эдебиятында эм очерк языларынынъ чешит-тюрлю шекиллери мейдангъа кетириле, эм де очеркнинъ хусусий жанрлыкъ мундериджеси тайин этиле эди.

Чиркин, медениетсиз, ахлякъсыз ве алчакъ хасиетли инсанларнынъ типлери устюне куль-ген, буларны беян эткен очерклер языла тургъан. Чарльз Диккенснинъ «Sketches by Boz» (1836 с., «Бознынъ левхалары») адлы эсери асыл да керчек аят ве чешит-тюрлю къы-лыкъларны анълаткъан уфакъ-тюфек икяелер оларакъ билинир эди.

Русиеде исе XVIII асырнынъ орталарында ильки очерк языларыны коре билемиз. И.И. Новиковнынъ сатирик меджмуалары «Трутень» (1769-1970 сс., «Азман») ве «Живописец» (1772-1773 сс., «Рессам») рус очеркине саифелерини бере эди. Эм Авропада, эм де Русиеде бу очерклерде язылгъан вакъиалардан, даа сонъраки йылларда, белли романларнынъ сю-жетлери догъаджакътыр.

Публицистика - бедий эдебият ве ильмий, ичтимаий-сиясий несирджилик арасында тургъан эдебий эсерлер жанрыдыр. Публицистик эсерлернинъ ильк ве энъ муим вазифеси -земаневий омрюмизнинъ ичтимаий актуаль проблемаларны ачыкъламакътан ибареттир. Муэллифнинъ мефкюревий ёлу, кутькен принциплери публицистикада айдынлатылгъаны киби, окъуйыджыларны белли бир джерьянгъа, белли ёнелишке кетирмектедир.

Очерк, макъале, фельетон, эссе ве памфлет - публицистика жанрлары олалар. Очерк -базы лугъатларда «менсур документаль жанр» оларакъ бельгилене. Белли ки, очерк земане-вий омюр, фактлар иле кишилерге багъышланмакътадыр. Очерк образлы тасвирнинъ ху-сусиетлерини къорчалай. Бу ал исе, юкъарыда къайд этильгени киби, икяе жанрына якъынлыгъыны косьтермектедир. Дюнья эдебиятынынъ инкишафында очерк жанрынынъ буюк ролю шубесиздир.

Насиат берювджи, инсаннынъ догъру ёлдан таймамасы ичюн язылгъан «ильки очерклер» бельки Мевляна Джеляледдин Румининъ «Месневи»сине мевзу берген къыскъа тербиевий икяечиклери ола биле. Шаркъ эдебиятына мукеммель бир эсер къазандыргъан Мевлянанынъ «Месневи»синде керчектен о девирде яшагъан инсанлар акъкъында аджайип икметли икяечиклер тапа билемиз. Очерк бедий ве публицистик языла тургъан бир языдыр. Бедий очерк жанры икяеге якъын, я да - икяенинъ та кендисидир. Хатырлав (рус. мемуары), лирик-фельсефий ве ёл / сеяхат теэссуратлары (рус. путевой очерк) - бедий очеркнинъ жанрларыдыр. Публицистик очерк - джемиетимизнинъ ичтимаий аятынынъ теракъкъияты-на эмиет берген бир языдыр.

Рус эдебияты очерк жанрынынъ инкишафы иле шекилленмесине В.А. Гиляровский, И.С. Тургенев, О.Ф. Берггольц, М.М. Пришвин, Г.И. Успенский, М. Ильин, В.В. Маяковский, Ф.А. Абрамов, В.М. Песков, К.Г. Паустовский киби языджыларнынъ къошкъан исселери буюктир [1, с. 708]. 1920-джи сенелери генч совет улькесининъ сатирик неширлеринде Евгений Петров иле Илья Ильф къалемине аит иджвий очерклернинъ парлакъ орьнеклерини къайд эте билемиз (меселя, И. Ильф, «Перегон Москва-Азия», 1924 г.). Очерк жанрынынъ илерилеви устюнде тесири белли олгъан рус языджы К.Г. Паустовский. О, озь макъалелери-нинъ бирисинде: «Фикримдже, ой ве фактларнен толу бир очерк, юксек эдебияттан ич бир шекильде айры турмай. Манъа къаршы чыкъып дей билелер ки, юксек эдебияткъа иджадий хаялланув аиттир. Очеркте исе бу олмамакъ керек. Бойле фикир догъру дегильдир. Эйи бир очеркте даима бир уйдурма мевджуттыр», деерек къайд эте [2, с. 46].

Земаневий эдебиятта ве публицистикада очерк чокъча ишленген жанрлардан биридир. Къырымтатар эдебиятында да шу вазиет айныдыр. Эдебиятымызнынъ ильки очерклери XIX асырнынъ экинджи ярысында пейда ола. Муэллифи, тахмин этебиледжегинъиз киби, -«Терджиман»нынъ сахиб-и нашири Исмаил Гаспралыдыр (1853-1914).

Эр бир языда халкъымызнынъ куньлюк омюри, II Джиан дженки (Улу Ватан дженки, 1941-1945 сс.) сырасында къараманлыкъ косьтерген аскер я да ишчилер ордусынынъ хызметкяр сымалары, зираат ходжалыгъыны тиклев, санайы юкселишлери, дженк сонъ-расы йылларынынъ зорлугъыны мевзу этип косьтерген макъале ве очерклер басыла тургъан. Айрыджа, бедий эдебият меджмуамыз «Йылдыз» саифелеринде очерк жанрына аит олгъан бутюн эсерелер (эссе, очерк, повесть-эссе, хатырат, ёлджулукъ язылары / къай-длары) нешир олунды.

Бу жанрнынъ языларына хызмет эткен эмекчилеримизнинъ энъ беллилери шулардыр: Раим Тынчеров, Абдулла Дерменджи, Шамиль Алядин, Юсуф Болат, Абдуреим Алтанълы,

Эшреф Шемьи-заде, Гъафар Булгъанакълы, Джемиль Сейдамет, Абселям Ислямов, А. Фе-тислямов, Фетта Аким, Энвер Селямет, Решид Мурад, Зиядин Джавтобели ве дигерлери

[3].

ХХ асыр шаир ве языджыларымыз очерк тюрюнде семерели иджат эттилер. Айдынла-рымызнынъ икяе ве очерклеринде халкъ аяты, тарихы ве кишилернинъ федакяр эмеги тасвирленди. Уйкен языджыларнен берабер 1970-джи сенелери эдебиятымызгъа кельген яш эдиплер Риза Фазыл, Айдер Осман, Аблязиз Велиев, Мамбет Алиев, Билял Мамбет, Урие Эдемова, Эрвин Умеров, Сафтер Нагаев, Р. Алиев, Эмиль Амит, Шакир Селим бу жанрны аля ишлетип, фааль чалыштылар.

Очерклерде халкънынъ талийи, халкъ къараманы олгъан инсанлар, о девир топлумы-нынъ мукъаддес арзулары иле юдже хаяллары, тувгъан юрткъа бесленген ынтылув анъла-тыла, халкъымызнынъ тарихий кечмиши айдынлатыла эди. Топлумда «ахлякъны юк-сельткен» бир язы типидир, деп билине эди очерк язылары. Очерклернинъ бу тарафыны китабымызда тедкъикъ этмеге гъайрет этеджемиз.

Элимиздеки малюматларгъа коре, къырымтатар эдебияты тарихында публицистик эсерлер, шу джумледен очерклер, XIX асырнынъ 70-джи сенелерде фааль языла башлай.

«Терджиман» XIX асырнынъ сонъунда янъы сильтем алгъан эдебиятымызнынъ инки-шафына, янъы эдебий кучьлернинъ ортагъа чыкъмасына себеп олды. Бунынъ саесинде газета нашири И. Гаспралы озю де нумюне оларакъ, парлакъ публицистик фаалиет косьте-рип, янъы, кучьлю эдебий эсерлер де яза. Ильк газетамыз иле онынъ нашири ялынъыз эдебиятымызда дегиль де, айны заманда, къырымтатар журналистикасында (газетаджы-лыгъында), публицистикамызны инкишаф эттирювде, маарифчиликни илерилетювде, уму-мен халкъны айдынлатувда, медениетни тиклевде, бутюн бу сааларда къалеми пишкин ис-тидатлы мутехассыслар осьтюрювде буюк роль ойнады.

«Терджиман»да И. Гаспралы шу девирнинъ гъает актуаль ичтимаий ве сиясий меселе-лернен бир сырада тербиевий меселелер, къадынларны социум аятына къошув, оларны эс-ки ве агъыр диний адетлернинъ тесиринден, кери къалмышлыкътан къуртарув, акъларыны къорчалав меселелери акъкъында ве башкъа мевзуларда бир чокъ макъале язып ба-стыргъанлар. Базы макъалелернинъ адлары къайд этильмели. Булар: «Миллет» 1907 с., «Рамазан насихаты» 1898 с., «Рус муслюманлыгъы» 1881 с., «Къыраат-ы тюрки» 1894 с., «Кесб ве тиджарет мухабиреси» 1889 с., «Мешхур пайтахтлар» 1901 с., «Мират-ы джедид» 1882 с., «Куре-и-арзын сюрет-и тешкили» 1897 с., «Меджлис-и хакиме-и ислям» 1902 с., «Неваи-й мир-Алишир» 1902 с.

«Терджиман»нынъ къанатлары алтында топлангъан зиялылар да Абдурешит Медиев, Осман Акъчокъракълы, Бекир Эмекдар, Абдурефигъ Боданинский, Асан Сабри Айвазов, Исмаиль Леманов, Осман Заатов, Усеин Балич, Сеид Абдулла Озенбашлы, Абибулла Одаб-аш, М. Рефатов, Мемет Нузет, Усеин Шамиль Токътаргъазы, Асан Чергеев, И. Борагъан-ский ве дигерлери публицистика саасына иссе къошкъанлар.

1917 сенеси инкъилябындан сонъраки девирде къырымтатар эдебиятына шекиль ве ёнъ берген языджы ве шаирлеримиз (Абдулла Лятиф-заде, Якъуб Шакир-Али, Умер Ипчи, Осман Амит, Ыргъат Къадыр, Ильяс Тархан, Мамут Недим ве саире) 1930-джы сенелер эдебиятыны шекиллендирдилер. Бу девирнинъ эдебияты эмекдар халкъкъа, пейда олгъан янъы социалист джемиетине хызмет эткен. Шиириет, несир, драматургия, тенкъидчилик ве терджиманлыкъ иле бир сырада публицистика жанры илериледи.

А. Дерменджининъ «Пролетар эдебияты ичюн куреш» (1930 с.), А. Фетислямовнынъ «Шаир Алтанълы акъкъында» (1940 с.), Р. Мураднынъ «Ор чёллери» (1938 с.) адлы очерклер джыйынтыгъы, У. Ипчининъ «Джанлангъан халкъым» (1936 с.), «Реислер» (1935 с.) очерклери ве дигер бир чокъ макъале ве очерк дюнья юзюни корьди. Юкъарыда берильген малюматны тасдикъламакъ адына, языджы Умер Ипчининъ иджадына мураджаат этейик.

Умер Ипчи эдебий иджадынен берабер даима публицистика иле огърашты. Языджы-нынъ бу саадаки ильки теджрибеси 1917 сенесинде ола. Публицистиканынъ хусусиети, онынъ шекиль чешитлери пек чокъ олгъанындан себеп, ичтимаиетте ойнагъан ролю де сынъырсыздыр. Макъале яраткъан муэллифнинъ фикрий ёлу, кутькен принциплери публи-

цистик языда айдынлатылгъаны киби, окъуйыджысыны белли бир джерьянгъа, гъаевий бир ёнелишке джельп эте. Ялынъыз информацион джеэтини алгъанда, Ипчининъ публицисти-касы гъает терен ве кеништир. Онынъ макъалелери даима ичтимаиет, медениет файдасы нокътаи назарындан келип чыкъа.

Инкишафымызда эдебий тиль ве имля проблемасы ортагъа чыкъкъанда, Умер Ипчи, дигер алим ве языджыларымыз киби, газета ве журналларымызда эдебий тиль ве имлямыз узерине ачылгъан музакерелерге къошула. Матбуатта онынъ арды-сыра макъалелери ба-сылмагъа башлай. 1923 сенеси «Бизде имля меселеси», 1924-те «Тиль ве имля», «Бизде тиль меселеси», «Язы меселеси», «Имля ве тиль конференциясы мюнасебети иле»; 1927 се-неси «Эдебий тиль, язы тили» ве саире язылары нешир этиле. Умер Ипчининъ публицисти-касында муим бир ерни театр акъкъындаки макъалелери алмакътадыр. «Театро омюрин-ден» (1925 с.), «Мен де шаштым, апакъай!» (1925 с.), «Театромыз» (1927 с.), «Татар театро-сы акъкъында» (1928 с.), «Театро ве языджыларымыз» (1929 с.), «Пьеса тили» (1932 с.), «Миллий опера» (1937 с.) языларыны къайд этмелидир.

Умер Ипчи эдебиятымызнынъ меселелерини къайгъырып, оларнынъ эсасыны инджеле-ген. Языджынынъ эдебиятымыз акъкъында язгъан базы макъалелери сырасындан: «Языджы-лар тёгереги нешир кооперативи иле багъланмалы» (1926 с.), «Чолпан дивар газетасы» (1928 с.), «Нефис эдебият терджимеси» (1932 с.), «Чалышувымыз акъкъында» (1933 с.), «Эдебиятымызнынъ мувафакъиети ве базы нукъсанлары» (1935 с.), «Эдебиятта эксиклер ёкъ этиль-мели» (1936 с.), «Пушкин ве къырымтатар эдебияты» (1937 с.) киби языларыны айрыджа къайд этмели. Эдебий макъалелеринде эдебиятымызнынъ алыны илим нокътаи назарындан инджелеерек, бедиятымызнынъ осьмесине ве илерилемесине эмек берди.

Умер Ипчи ичтимаий-сиясий меселелер иле айрыджа огърашып, кескин къалемини ой-наткъан, месуль кимселерни «вазифеге давет» эткен бир айдындыр. Ипчининъ «Багъчаса-рай» (1931 с.), «Ускют» (1935 с.), «Реислер» (1935 с.), «Шанлы ве бахтлы куньлеримиз» (1935 с.), «Не де дюльбер баарь» (1936 с.), «Джанлангъан халкъым» (1936 с.), «Авдет» (1936 с.), «Аппаз Усеинов» (1936 с.) серлевхалы публицистик очерклери эдебиятымызда озюне хас ерни тутмакътадыр.

Чарлыкъ Русие девриндеки социаль адалетсизликни кенди башындан кечирген Умер Ипчи, юкъарыда анъылгъан очерклеринде акъсызлыкъны кескин тильнен ифаде эте.

«Багъчасарай» адлы очеркинде У. Ипчи буюк бир усталыкънен публицистиканы бедий эсер нагъышлары иле яраштыра. Базы вакъыт исе, публицистик бир парчаны бедий эсер шеклине чевире бильмектедир. Документаль весикъалар иле бирлештирильген эдебий-бедий парчалар 1917 сенеси Октябрь инкъилябындан эвель олгъан «истисмар деври»ни парлакъ ве джанлы бир шекильде косьтермекедир. Ичтимаий-сиясий мевзуларгъа багъышлангъан «Реислер» (1935 с.), «Не де дюльбер баарь» (1936 с.) очерклеринде сюжет баягъы оригиналь бир бедий хаялланув эсасына тизильген. Амма бойле бир бедий хаялла-нув керчек адислерге олдукъча якъынлаштырылгъан.

Шуны къайд этмели ки, У. Ипчининъ публицистикасы мевзу джеэтинден гъает чешит-ли олып, йылларджа къырымтатар халкъынынъ медений, ичтимаий ве сиясий аятына сайы-лы хызмет эткендир.

Языкъ ки, II Джиан дженкининъ феджий акъибети эдебиятымызны джиддий бир дургъунлыкъкъа огъратты.

Такъвимлер 1957 сенесини косьтергенде, къырымтатар айдынлары группасынынъ ни-хайи башарысы оларакъ, Ташкентте ана тилимизде «Ленин байрагъы» газетасы чыкъып башлай. Айны вакъытларда, Озьбекистан джумхуриети радиосында къырымтатар тилинде эшиттирювлер алып барылды, Озьбекистан языджылары бирлиги янында къырымтатар секциясы ачылды да, йыллардан сонъ сагъ къалгъан ве энъ узакъ кошелерге савурылгъан эдиплерни бу секция бирлештирди. Бунда эмеги кечкен мухтерем инсанларымыз - Шамиль Алядин, Абдуреим Алтанълы, Абдулла Дерменджи, Эшреф Шемьи-заде, Юсуф Болат, Зиядин Джавтобели, Раим Тынчеров, Решид Мурад, Фетта Аким, Гъафар Булгъанакълы киби эдиплердир. Бу айдынларнынъ пешинден келип етишкен генч несиль яш эдебиятчы-ларымыз да бедийятымызны яшаттырдылар.

Бу яшлар сюргюнлюк муитинде догъуп, осюп, тасиль алып, шахсий оларакъ шекилле-нип, джанланалар ве бедий сёзюмизге джан къаталар. Иште бу шахслар даа сонъра (1986— 1999 сс. Авдет девринде) къырымтатар эдебиятына шекиль ве ёнъ береджеклер. 1957 с. башлап ана тилимизде китаплар чыкъып башлай. 1968 сенеси Гъ. Гъулам адында Эдебият ве санъат нешриятында къырымтатар редакциясы ачыла.

1976 сенеси «Йылдыз» меджмуасы чыкъып башлай. Аджимли эдебий эсерлер язылып, бу меджмуамызда басылмакъта эди. Лякин о девир языджылары эп белли мевзу черчиве-сине багълы эдилер. Ана-юрт (Ватан-Къырым) яки якъын тарихнынъ адиселери мевзусын-да язып оламадылар. Бойле бир «тар, эксик ве сиясий къыскъач оларакъ сыкъкъан» бир му-итте тувгъан эдебият кереги киби инкишаф эталмады. Фикир кенишлиги, сынъырсыз бир мундеридже теренлиги ясакъ эди. Очерклер, совет аят тарзындан гъает мемнюн олуп яшагъан «бахтлы инсан» сымасыны тюретмеге меджбур эди. Ватанмы?... Ялынъыз шу ола биле эди: уджы-сынъыры корюльмеген «улу совет юртымыз»нынъ эр кошеси бизге тувгъан Ватан эди...

Бунъа бакъмадан, языджыларымыз белли къаиде ве ясакълар олса да, эдебиятымызны яшатмагъа гъайрет эттилер. Эдебиятымызда «слоган поэтикасы, совет романтикасы» тарз-лы мевзулар эсерлерге темель къурдырды. Несир жанры эдебиятымызда муим бир ерни ал-ды» [4, с. 406].

1945-тен сонъраки эдебиятымызнынъ илерилеви публицистик язылардан башланды. Языджыларымызнынъ икяе ве очерклеринде «бахтлы совет инсанынынъ куньлюк эмеги, дженксиз-тынч аят, ишчи сыныфынынъ омюр тарзы, коллектив эмегининъ инсан шахсие-тине тесири, икътидарны элинде туткъан коммунист партиясынынъ рухий тербиелеви ху-сусындаки юдже гъайрети, озь инсаныны къайгъырувы, къардаш халкъларнынъ до-стлугъы» мевзулары даим огде эди. Советлик аят тарзы ве бу аятны пропаганда этюв, бу аяттан сонъ дередже мемнюн олув, советлернинъ макъсады огъруна аятны феда этюв - де-вирнинъ талабы эди. Айдер Османнынъ 1972 с. басылгъан «Эмдженъден селям» адлы очерклер китапчыгъы толусынен «совет адамларынынъ Ватангъа, халкъкъа, Компартиягъа сынъырсыз садыкълыгъыны» сергилей [5, с. 2].

ХХ асырнынъ 70-джи йылларында яратылгъан базы очерклернинъ эсас хусусиети исе эсерде «заман иле мекян маналарынынъ белли олмамасы»ндан ибареттир ки, эсерде вакъианынъ къайда олып кечкени анълашылмай. Амма шу вакъиалар окъуйыджыны хал-кънынъ тарихий кечмишине алып кете, бир манада окъуйыджы озюни экскурс ичинде ис этмектедир. Бир къач анълатувдан сонъ очеркист (очерк языджысы), белли сёзлер къулла-наракъ, бу вазиетни айдынлата. Мисаль оларакъ, Шамиль Алядин «Акъшам эв алдында» очеркинде «сельби, эмен» сёзлеринден сонъ «къышлакъ» сёзюни къуллангъан. Яни, вакъианынъ Озьбекистанда олып кечкенини бундан анълаймыз. Языджымыз контраст усу-лыны къулланып (рус. метод применения художественных контрастов), окъуйджысына тувгъан иле ят фаркъыны косьтермеге тырыша.

Очеркте къараманларнынъ кишилик образлары диалог вастасынен ачыкълана. Бу да -девирнинъ очерклери ичюн типик бир вазиеттир. Бир хусусиет даа - эсерге керчек фактлар ракъамлар, сенелер вастасынен кирсетиле. Эм эмек къараманына «урьмет / эмек нишаны» деген орденни ве бунъа бенъзеген бельгилер берильгени къайд этильмектедир. Бунынъ иле, икътидарны элинде туткъан сиясий партиянынъ халкъ эмеги иле гъайретлери огъруна эр шейни эдие этип бергени косьтериле эди. Яни, совет укюмети озь халкъыны къайгъыргъаны бир манада тасдикъ эте эди. Советлерде икътидаргъа кечкен янъы инсан иле берабер я сербестлик, я да кене ясакълав девирлери яшатыла кельген. 1960-джы се-нелери артыкъ очерклерде халкънынъ тарихы акъкъындаки керчеклер ачыкъ-ачыкъ айтыла башланды. Очеркнинъ белли къараман типи - замандашымыз, ватандашымыз, эльбетте. Амма, бунен берабер, белли бир тарихий образнынъ айдынлатылувы ёлу иле беян этюв -бу девир эдебиятынынъ эсас чизгиси олды.

Бир сыра муэллифлер малюмат берип, миллетке бефтан япыштырылгъан «саткъын» ле-кесини акъламагъа тырыша эди. Умумен алгъанда, о девирде яшагъан ве иджат эткен эди-плеримиз халкъ шерефини къуртарув, яман ве акъсыз дамгъадан къуртулув ёлларыны сы-

намакътан эринмей-усанмай чалышыр эдилер. Къардаш тюркий халкъларнынъ яки дигер эр анги халкънынъ эдебият тарихына дикъкъатнен бакъсакъ эгер, бойле бир вазиетни ич бирисинде тапалмамыз. Къыскъасы, очерк жанрымызнынъ инкишаф ёлларыны да халкъы-мызнынъ кечмишине, агъыр къадерине багълай билемиз.

1960-джи сенелерден башлап, язылгъан очерклернинъ мевзулары шу эсас анахтар-сёзлерде сакълыдыр: эмек, дженк ве дженк къараманлары (уруш гъазылары, эмек ветеран-лары), спорт, илим, санат, эдебият ве медениет меселелери. Очерк жанрынынъ илерилеви несиллернинъ денъишмесине де, сиясий янъылыкъларгъа да багълы ола тургъан.

Джыйынтыкъларда Ш. Алядиннинъ «Акъшам эв алдында»; Ю. Болатнынъ «Палван-ташлылар», «Учь корюшюв»; Р. Мураднынъ «Къара алтын хазинесинде», «Бизим къыз-лар»; Р. Тынчеровнынъ «Ашагъы Чырчыкъта»; Ф. Акимнинъ «Челик иритиджи», «Тенеке ясагъан йигит», «Уджуз памукъ устасы»; М. Алиевнинъ «Мектептен заводгъа»; А. Мефа-евнинъ «Омюр басамагъында» киби очерклер топлангъан.

Бедий нефасет севиесинде язылгъан ве окъуйджынынъ эстетик дуйгъуларыны арт-тыргъан очерклер басылды. Совет улькесининъ ватандашы озь юксек макъсадыны ватан огърундаки эмекте коре ве федакярлыкъ япмакъ ичюн чалышувдан ильхамлана. Иште, бу кишилер о девирнинъ эсас къараманларыдыр [6]. Эшреф Шемьи-заденинъ (1908-1978) «Такъдир ве омюр» серлевхалы очерки зенгин ве образлы тильнен язылгъан. Метиннинъ эр бир сатырында арекет бар. Джанлы левхалар рессам усталыгъы иле сызылгъан санки.

ХХ асырнынъ башында янъы социаль табакъаларны керчекчи оларакъ тасвир этювинде энъ келишкен жанр оларакъ очеркнинъ эмиети сонъ дередже муимдир. Социалистик аят тар-зы сырасында укуметнинъ ве ишчи халкънынъ практик фаалиетлери, янъы топракъларны абаданлаштырув, инсанларара янъы тарз мунасебетлернинъ къурулувы, ишке ве гъайретле-нювге янъы, фаркълы янашув - эпси очерк язув фаалиетине янъы-янъы мевзулар къазан-дыргъан [7]. Социумнынъ ахлякъий-маневий осюви, инсаний инкишаф ёллары битмегендже очерк жанрынынъ къырымтатар эдебиятында къыймети даима булунаджакътыр.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Николюкин А.Н. Литературная энциклопедия терминов и понятий / А.Н. Николюкин. - М.: НПК «Интелвак», 2001. - 1274.

2. Измайлов Ф.А. Наедине с Паустовским / Ф.А. Измайлов. - Л., 1990. - 135 с.

3. Къуртнезир З. Очерклер ве левхалар «Йылдыз»нынъ 25 йыллыкъ библиографиясы / З. Къуртне-зир. - Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2005. - С. 102-114.

4. Фазыл Р. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы / Р. Фазыл, С. Нагаев. - Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2001. - 640 с.

5. Осман А. Эмдженъден селям. Очерклер / А. Осман. - Ташкент: Гъ. Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты, 1972. - 82 с.

6. Фазыл Р. Алидженап иш / Р. Фазыл // Ленин байрагъы. - 1977. - январь 18.

7. Аметов Дж. Очерклер джыйынтыгъы / Дж. Аметов // Ленин байрагъы. - 1981. - апрель 14.