CC BY
31Демирджаева Ление Марленовна1 E-mail: [email protected]
Эшреф Шемьи-заденинъ шиирлеринде ренклер
УДК: 82-14.512.19
Анълатма.
Макъале, Эшреф Шемьи-заденинъ эсерлеринде энъ сыкъ къулланылгъан ренк чешитлерини ачыкъланмасына ве инджеленмесине багъышлангъан. Ренклерни ифаде эткен сёз ве сёз бирикмелернинъ къулланылувы микъдар сайысына коре тариф этилир. Шаирнинъ эсерлеринде ренк палетиндеки динъишмелери омюрининъ муим вакъиаларынына багълап талиль этилир.
Анахтар сёзлер:
ренк, ренк палити, бедиий дюнья, символика.
Ренклер тек психологларнынъ я да рессамларнынъ ильги аланы оларакъ сайылмай бу арада эдебиятшынасларнынъ да дикъкъатыны джельп этмекте.
Эр бир инсан озьджесине рессамдыр амма эр кес озюнинъ ички дюньясыны ифаде этебильмез, ве буны тек иджаткяр инсанлар япабилир: шаирлер, чалгъыджылар, рессамлар. «рессамлыкъ - сессиз музыка, шиириет - сесли рессамлыкътыр» ибареси 4 - 5 ас. яшагъан юнан шаири Симонид Кеосскийге аиттир. Эдебий эсерде ренк бир услюп оларакъ муэллифнинъ дюнья бакъышыны, рухий алыны, къараманларнынъ озюне хас характерлерини, дюньянынъ этрафыны ифаде этмеси киби вазифелерини беджере.
Ишимизнинъ макъсады Э. Шемьи-заденинъ шиирлеринде ренк аэнклигини косьтермектир. Шаирнинъ шахсиети бир манада шиир тилинде сакълыдыр.
Э. Шемьи-заденинъ шиириети мевзу, эдебий усуллар бакъымындан ве тиль хусусиетлери бакъымындан эсас дёрт категориядан ибарет:
1. Фельсефий шиирлер.
2. Юртдашлыкъ (ватан мевзулы) шиирлер.
3. Лирик (севги мевзулы) шиирлери.
4. Манзара (табиат мевзулы) шиирлер.
Севги ве табиат лирикасы Шемьи-заденинъ юксек бедий джеэтинден гузель сайылыр.
Шуны да къайд эьмек керек ки, бу категориялар шаирнинъ омюрининъ девамында денъише. Генчлик чагъында 1923 - 1939 сс. шиирлерини алсакъ, Шемьи-заде лирик шаир оларакъ таныла ве о темиз ачыкъ севги мевзусына, табиаткъа даа чокъ эмиет бере, шаирнинъ башындан кечирген мусибетлер, апске къапатылувы, сюргюнлик фаджиасы онынъ 1957 с. ве 1978 с. къадар яратылгъан шиирлеринде даа чокъ терен, фелесефий ве ватан мевзудаки тюшюнджелерини ифаде эте.
Араштырмалар талиль этилюви ве шиирлерни системджилик нетиджесинден бойле статистик бильгилерге изах берилир:
115 шиирлеринде (олардан 1 баллада «Саксаул», 41 «къыркълама» и 14 секизликлер) 92 якъын ренк белирткен сёзлерни коребильдик. Шиирлерни козьден кечиргенде ве талиль этюв вакътында энъ чокъ расткельген бойле ренкли сыфатларны коребильдик: ал - 21, къара - 20, беяз-акъ -7, ешиль -7, къырмызы -6, сары - 6, алтын ренк - 6, мор - 4, кумюш - 3, сырлы - 3, къою - 3, мавы - 2, кок - 2, эля - 2. Къайд этмек керек ки, къырмызы, къара, ешиль, сары киби ренкли ибарелер шиирнинъ бейитлеринде текрарлана онынъ ичюн бу текрарланмалар ракъамдан тыш къалды.
Классик ренклерден базылары алтын ренк, кумюш, сырлы, къою, кок кибилери нюанслары реаль манзараны тамамлай эм де дигер тарафтан табиат ресимини муэллифнинъ рухий алы манзарасынен багълай.
Психологлар дейлер ки эгер де инсаннынъ ич дюньясыны бильмек истесенъиз онынъ къайсы ренкни даа
1 Демирджаева Ление Марленовна, младший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
зияде севгенини соранъыз. Не языкъ ки арамызда буюк шаиримиз олмаса да. Лякин онынъ ренклернинъ къайсы бирине даа чокъ бегенгенини шиирлерден окъуп такъмин этебилемиз.
Шаиримиз бир рессам оларакъ элине фырчысыны алып озь шиирлерини чокъ чешит ве джанлы ренклернен Къырымнынъ табиат манзараларыны, мевсимлерни къырымтатар къадын-къызларынынъ гузеллигини, инсаннынъ дуйгъуларыны ифаде эткенде ашагъыдаки бояларны бол-бол къуллангъандыр.
Шаирнинъ ал-эвалы, мизаджы, рухнынъ алы, олып кечкен олайлары табиат адиселеринде тасвирлене.
Буюк алман язары Гёте боялар аланындаки ренклернинъ дуйгъусал маневий къыйметлерини акътаргъаны заманда, буларнынъ рухий аятта ве санат тилине япкъан арекетини де косьтерген, иште бу боялар ал, къырмызы ренк Гётеге коре кямиллик ве генчлик девирини тасдикълай. Шемьи-заденинъ шиирлерини окъугъанда онынъ бу гурьдели къайнакъ девирини, ильк севги дуйгъулары пейда олувына шатт оламыз.
Йылдызлы геджеде тышарда къалсам, / Ильхамны табиат сырындан алсам, -дей эди шаир.
Табиат шаирни уяндыра, ильхамдыра, севиндире, джошкъундура. Бельбек, Ай-Петри, Къырымнынъ къара денъизи, чёллери, Чатырлары, Дерекою, Акъяр лиманы булар эписи шаир табиаткъа севда олгъаныны ондан ильхам алгъанынын шу сатырлардан коребилемиз:
«Саарь ваакъты озь башым эссиз ятсам Ильк баарьнинъ ал-ешилли халысында, Окюнч толы йъырларыма умют къатсам Сувы биткен къуру озен ялысында,
Ешилликлер ичерсинде ешилленип, Ешиль козьли гузелимнен ойнап-кульсем, Куньтувушнынъ уфугъындай ал-гулленип, Юрегимден дерт-къасевет тотын сильсем,
Тасаввурнен табиаткъа ашыкъ олып, Бельки бу сатырларны язмаз эдим» [1, с. 63].
Ильк баарьнинъ догъувыны не къадар гузель, не къадар усталыкънен сыза.
Бу ерде ал-ешилли ибареси баарь энди уянгъан ве ильк баарь къыр чичеклерини тимсали.
Этот цвет ассоциируется с энергией солнца, рассветом, огнем, зарей, красотой, цветами. Эти природные оттенки несут на себе стихотворения «Чёльде яз акъшамы», «Джырлачи, кедай», «Не чалт унуттынъ?», «Романиядан», «Тотай къызгъа», «Арыкъбаш этегинде», «Тасаввур», «Кунешнинъ огюти», такие словосочетание, как «къызыл чабакъ», «ал гулинъни», «къызаргъан йылдызлар», «ал Чолпан», «ал сабанынъ», «ал-пемпе дудагъынъ», «аллы-гулли», «ал кунешнинъ», «ал-ешилли».
Ал ренги - дюльберлик, гузеллик, севги, омюр тимсалидир. Фаркълы халкъ медениетлерде къырмызы ренкнинъ тонлары къорума функциясыны анълата. Къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъында ал ренк зиядедир. Красный цвет у крови. Къырмызы ве ал ренк бу тек кунеш, атеш, гузеллик дегиль де дженк, олюм, эфкяр, ве къан сыфатында къулланылыр. «Ляле» адлы шиири къаарь-къасеветнен толудыр:
«- Ляле, ляле, къызыл ляле, Юзинъдеки о алыкъ, О къызыллыкъ, аджеп кимнинъ, Аджеп ненинъ нишаны?
- Бу къызыллыкъ - бир вакъытлар, Урьлик, гурьлик, инсанлыкъ, Акъ огърунда къурбан кеткен Эдждадынънынъ ал къаны» [1, с. 73].
Догърудан догъру къырмызы ренк ерине, къан. Ашкъ, севдалыкъ, табиат, асрет дуйгъуларыны саф ве темиз ислернен тасвир эткен Шемьи-заде озь шиирлеринде сыфат оларакъ къулланылгъан ренклернинъ аман эписи корюнмекте. Бу ерде бензерлик, меджаз ве къаршылаштырмалар оларакъ энъ чокъ расткельген
эля, ал, къырмызы, ал-пенпе, ешиль, алтын тюс ренклери, онынъ шиирлеринде музыкаль аэнк берип бол къуллангъандыр.
Шемьи-заденинъ услюбюнинъ башкъа бир озьгюнлиги де табиатны косьтергенде буюк усталыкънен эм догъру манада эм де меджаз анламында ифаде этмесидир:
Меселя Ешиль шарфлы табиатнынъ мавы козьлю бети бар, къызыл чабакъ аллана, кок къоюджа антер кие, яз геджеси ильхам бере, алтын пуллы шербентинен орьтюле, алтын ашлыкъ шувулдай, къызыл ляле севиндире, къара денъиз де къабара де сакинлеше, сырлы гедже, кумюш далгъа далгъалана, ал кунеш къыздыра, ешиль чёль, мавы кок, мор булут, замбакъдай къызаргъан йылдызлар, ал гули, ал сабасы, атеш къуртлар, ай тотлы алкъадай.
Онынъ битип тюкенмеген арзулар, ешиль ренк иле тасвир олуна. Бу нокътада шаир баарьнынъ джанлылыгъыны ренклернинъ косьтере:
Мевсимлер мевзусы эр заман шаирлернинъ ве рессамларнынъ энъ севимли темасы олур. Табиатта мевсимлернинъ денъишюви инсан омюрининъ девири денъишювинен багълыдыр. Бу ёнельде шаирнинъ шиирлеринде баарь эр бир джанлы варлыкъларныъ догъувы симболю олур, генчликни тимсаль этер, кузь исе сон нокътасы яшлыкътыр. Шимди шаирнинъ тасаввурында табиат манзаралары насыл анлатылыр:
«Юзюн ачкъан шаркъ къызындай эркеленип, Баарь танъы яваш-яваш бельги берди. Къара кокнинъ пердесини арткъа керип, Чыкъкъан кунеш эр бир шейге кольге кирди.
Ал кунешнинъ тасма-тасма чум къамчысы, Кокке догъру керильгенде къыз къашындай, Дал уджында ялтырагъан чыкъ тамчысы, Тамды ерге оксюзлернинъ козь яшындай» [1, с. 61].
Ислам культурюнде ешиль ренк яратылувы, догъувынынъ, яшамынынъ семболюдир. Мусульман дженнети кутсал китапларда ве фольклорда ешиль ренкнинъ алеми оларакъ тасвир олуна. «Тасаввур» шииринде ешиль ренк чокъ позитив анламыны косьтере, бу арада баарьде табиатнынъ уянувы, догъувына шааты оламыз.
«Саарь вакъты озь башыма эссиз ятсам, Ильк баарнинъ ал-ешилли халысында, Окюнч толы йырларыма умют къатсам Сувы биткен къуру озен ялысында» [1, с. 63].
Севги ве ильхам символы:
«Ешилликлер ичерсинде ешилленип, Еешиль козьли гузелимнен ойнап-кульсем, Куньтувушнынъ уфугъындай ал-гулленип, Юрегимден дерт-къасевет тотын сильсем» [1, с. 63].
Шаир озюнинъ рухий алыны, арзулары керчеклешмеси акъкъында, гузелликке, кунешке догъру ынтылувыны буюк эеджанла анлатыр.
«Кунь этеги ерге тийди, Къызыл чабакъ алланды. Кок къоюджа антер кийди, Чилле къуртлар джанланды. Яз геджеси джайды гольге Алтын пуллы шербенти. Туман болып саркъты чельге Булутларнынъ дильбенти» [1, с. 27].
****
«Мавы кок денъизнинъ тюсимен къарышып, Сынъырсыз уфукътан сувунмакъ истей. Айнынъ мор шавлеси, далгъаман барышып, Мудавмет денъизде джувунмакъ истей» [1, с. 28].
«Коресинъми? Кокнинъ сырлы сергисинде Аллы-гулли мелевшелер, гуллер ачкъан. Буллюр сувнынъ кумюш къаплы кузьгюсинде Меним кольгем колеткенънен къучакълашкъан» [1, с. 59].
Шемьи-заде баарни, язны, кузьни ве къышны мевсимлерден эр бирине ляйыкъ олгъан айры-айры парлакъ ренк ве тонларыны къулланыр. Язнынъ аэнклиги ал, аллы-гулли, сырлы, мавы, алтын, къырмызы, кумюш. мор ренклернен сюслеген.
«Акъшам денъиз ялысында», «Арыкъбаш этегинде», «Чёльде яз акъшамы», «Пек арув бола», «Саба», «Кунешнинъ огюти», «Дуялармы», «Сонет», «Арзу», киби шиирлени окъудукъча шубесиз насыл мевсимлерден бири акъкъында сёз юрьсеткени бирден анълашыла.
Мевсим оларакъ кузьнинъ ве ренк оларакъ сары, сарышынлыкъ Шемьи-заденинъ шиирлеринде пек аз ер алыр. Меселя «Дуялармы» шииринде фольклор ярдымынен бу мевсимини джанлы шекильде косьтерир:
«Кемирильген суекдай - къарт тереклер Вакъты-саати етишип къурып къалса, Яш девранын оздыргъан джав-юреклер Шу торс, сувукъ левхалардан ибрет алса,
Дуялармы, къальбине таса толгъан Яш кедайнынъ шиирге алынгъанын? Къыдырлезден зияде кузьде болгъан Гузелликке юректен урулгъанын?» [1, с. 34].
Къыдырлез тюрк дюньясында ве къырымтатарларнынъ къутлангъан мевсимлик байрамлардан биридир. Майыснынъ бешинджи куннинъ геджеси къыш мевсимининъ битип сыджакъ яз куньлерининъ башланувы анламында келир.
Кузь мевсимден сонъ къыш келе. Къышны исе шаир «акъсакъаллы деде» киби образынен таныщ эте:
«Гедже узай. Кунь къыскъара, Сувукъ арта, юкселе, Артыкъ энди агъыр-сабыр Акъ сакъаллы къыш келе.
Къапы къакъа торс декабрь, Тышта сувукъ юкселе. Артыкъ энди агъыр-сабыр, Акъ сакъаллы къыш келе» [1, с. 25].
Б уерде акъ сакъаллы ибареси меджаз анламында беяз ренкни ифаде эте.
Чёллюкте, денъиз саилинде догъгъан-оськен шаир акъшамлары ялыгъа чыкъып, уфукътаки гульгули къызыл чабакъ ренклерине узун вакъыт козетип тура ве, козетип тургъанда, къальбининъ теренликлерден бир хош эзгилер эшитиле.
Шамиль Алядин онынъ табиаттан бойле ильхам алувындан бир хатырасында бойле дей: Шаир саде койлерде, куль-тёпе эвлерде яратылгъан аджайип чынъларыны ве джырларыны чокъ динълегенини,
онынъ аятыны о чынъларсыз ве о къызыл чабакъсыз асылда тасавур этип оламайджагъыны айткъан эди.
«Унутмайджакъман Къырымнынъ джырларыны. Джыр джайрагъан чёлини, къырларыны, Джыйын-тойны котерген, джараштыргъан, Макъамы арув, маналы чынъларыны» [1, с. 80].
Шемьи-заде ялынъыз къызыл чабакъны дегиль де, яни саарь вакътында уфукътан кунь догъувыны да сейир этювден хошлана эди. Акъшам уфукънынъ къызарувы, саба уфукънынъ агъарувы онынъ шиирлерине юксек нефислик багъышлай.
Шаир аман-аман генчликте язгъан шиирлерде къырымтатар гузеллерини Къырым табиатынен бирлештирген, эм де ильхамынынъ себепчиси ким олгъаныны шу сатырларнен тасдыкълай:
«Йылдызлы геджеде тышарда къалсам, Ильхамны табиат сырындан алсам, Узулий, Саъдийге селикъа салсам, Севдалы къальбиме пек арув бола» [1, с. 27].
Шаир гузеллик дуйгъуны уянткъан къырымтатар къызларымызнныъ ренкли сымаларыны гузель, джанлы, халкъ тилинен ифаде этип, оларны гузель, назик мелевшеге, бульбульге, коктеки Чолпан йылдызына бензеткен. Ёсмаларнынъ портретни эбедийлештиргенде исе ашагъыдаки бояларны къуллангъан:
Козьлер - къара, эля, кок, ве ешиль, къалем къашлар - сиях ве къара, акъ тенли, дудакъ ве янакълар - ал, ал-пенпе, къырмызы, сачлар - алтын тюсте ве сарышын,
Шаирнинъ ильхамджылары исе Саиде, Джеваире, Лейля, Эмине, Аслы, Арзы къыз, Тотай къызлар, муляйим, ве маналы козьлерининъ саиплери, эзгидай муляйим, чебер, нарын сёзлю, атеш киби къызгъын, якъыджы козьлю.
Э.Шемьи-заде иджадынынъ башлангъыч девирде эсасен лирик эсерлер язса да, сонъундан ичтимаий-сиясий мевзуларгъа мураджаат этип, «сакъсавул», «Чалышкъан ве магърур халкъым», «Мукъаддес топракъ» киби парчалар яза. Буларнынъ эписинде Къырымнынъ тарихий кечмиши айдынлатыла. Онынъ айры дикъкъаткъа ляйыкъ олгъан 41 парчадан ибарет олгъан къыркъламаларнынъ сатырларында терен аят фельсефеси сакълангъан. Шу сатырларда шаирнинъ икмети, акъыл-ферасети, дюньябакъышындан теджрибели инсан оларакъ окъуыджыларгъа насиатчы ве огютчи сыфытында булуна.
«Ич бир заман, абдыр-себдир Къыймет кесме адамгъа, Бакъып тышкъы къыяфти, Кийимине, сюсине. Опапишнинъ сырлы, аллы Тюклерине бакъкъанда, Бульбульнинъ тюк, къанатлары Бенъзер чамур тюсине» [1, с. 162].
Къыркъаламларда ренклер пек аз сайыда: сырлы, аллы тюклери, сачларынъны къарагъа боямакъ, мунарлы козьлер киби ибарелерде де догъру манада къулланылгъан.
Тарихымызда силинмейджек изи олгъан ве халкъымызнынъ огърагъан белялардан бири -сюргюнликтир. Ве бу вакъиалар да шаиримизнинъ иджадында да терен яра къалдырды. «Къара туман» серлевалы шииринде шаир халкъымызнынъ келеджегини, кечмишини, тарихыны ве менлигини шу къара туман астында къалгъаны акъкъында гурь сеснен ифаделей: «Ешиль ада юзини Къара туман къаплады. Нурсыз къалгъан козини Асрет оты дагълады» [1, с. 102].
Гъает тесирли сатырларда, къара туман астында къалгъан шаирнинъ балалыгъы, шенлик ичинде
кечирген вакъытыны аджыныкълы сатырлар айырылып тура.
Шаир «къара» сёзюнен къаранлыкътан къуртулмакъ арзусыны да айдынлыкъ ифаде эткен «акъ» сёзюне хитап эте:
«Туман, туман,
Деф ол туман,
Агъарсын танъ,
Туман, а-а-а, ту-у-у-ман!» [1, с. 102].
1950-джи сенелерде Шемьи-заденинъ шиирлеринде къара, сиях ренклернинъ къулланмасы зиядедир. «къаранлыкъ зинданлардан», «къара къумнынъ», «къара куньде», «къап-къарангъы», «къара булут», «къара денъиз», «къара боя» киби ибарелер, къара ренк санки теляш ве фаджиа якъынлашкъаны акъкъында хабер этиджидир.
Шаир усталыгъынен къыйметли ташларны «зюмрют киби», «зюмрют чёллер»; осюмликлерни «бадем чечек тюси», «магнолий гулюдай», «занбакъдай бурленип»; семадаки «лимон бетли ай» ренклерге боялады.
Атта менфий дуйгъуларыны акс эткен ренкли ибарелерни расткельмек мумюн. «олю киби агъаргъансынъ пудранен», «зеэрленген боянен», «чамур тюсю», «зифир киби».
Шемьи-заденинъ къуллангъан ренклер орьнеклеринен косьтердик. Корюне ки, шаир шиирлерде айдынлыкъ кетирген ренклер къулланмакънен берабер, ренклери шекилини сильген, даа догърусы, ренклернинъ тонлары ве нюансларынен бельки де романтик бир гузеллик такъкъандыр. 1956 с. сонъра иджадында ярыкъ ренклернинъ къулланмамасы башындан кечирген фаджиа себибиндедир.
Нетидже оларакъ шуны да айтмакъ керек ки, Шемьи-заденинъ энъ сыкъ къулланылгъан ал ренги ве онынъ чешитлери. Чюнки бу ренк шаиримизнинъ шиирлеринде доминатив ер алмакътадыр. Даа чокъ расткельген къара ренктир лякин бу ерде ал ренкке нисбетен къара ренк аджылыкъ, янъгъызлыкъ, умютлер сёнюк анъламыны исбатлай.
Демирджаева Ление Марленовна.
Цветовая палитра лирики Эшрефа Шемьи-заде
Аннотация. Статья посвящена выявлению и рассмотрению наиболее частых наименований цвета в поэтических произведениях Эшрефа Шемьи-заде. Приводятся статистические данные определения частоты употребления слов и словосочетаний, обозначающих цвет в лирике поэта. Анализируются изменения цветовой палитры в творчестве поэта в зависимости от значимых событий его жизни.
Ключевые слова: цвет, цветообозначение, цветовая палитра, художественный мир, символика
Demirdzhaeva Leniye Marlenovna.
The Color Palette of the Lyrics of Eshref Shemi-Zade
Summary. The article is devoted to identifying and consideration the most common color names on the material of poetry Eshref Shemi-zade. Provides statistical data to determine the frequency of words and phrases denoting color lyric poet. Discusses changes the color palette in the poet's creative activities depending on the important events of his life.
Keywords: color, color designation, color palette, art world, symbolism Эдебият
1. Шемьи-заде Э. Избранные произведения. - В 3-х томах. - Т. 1. / Э. Шемьи-заде. - Симферополь: Тарпан,
2008. - 288 с.
2. Шемьи-заде Э. Избранные произведения. - В 3-х томах. - Т. 2. / Э. Шемьи-заде. - Симферополь: Тарпан,
2009. - 216 с.
3. Шемьи-заде Э. Козьяш дивар. Поэма-дестан, стихотворения / Э. Шемьи-заде. - Симферополь: Таврия, 1994. - 127 с.
