CC BY
80Анълатма. Къырымтатар эдебиятында озюне хас ерине саип олгъан Э. Шемьи-заде къырымтатар миллетининъ медениетине, асабалыгъымыз ве тарихий меселелерине хассас бир сёз устасыдыр. Эдипнинъ шиир дюньясынынъ темель алгъан мевзулар гъает кенъиштир. Э. Шемьи-заденинъ шиирлерини талиль эткенде, шаирнинъ анъ дюньясына ёл берген, бирлик ве бераберлик дуйгъусы, тарихий вакъиаларымызнынъ анъламы, тиль бильгиси, ватан севгиси, тюркчюлик ве тасиль киби мевзулардыр. Къырымтатар халкъынынъ уянув девири, иште, Исмаил бей Гаспринскийнинъ шахсиети ве онынъ «Терджиман» фаалиетинен багьлыдыр. Бу девир ичерсинде иджат эткен бир сыра къырымтатар шаир ве языджылар халкъымыз озь кечмишини ве кимлигини, арзу-ниетини, менлик дуйгъусыны бильсин деп, миллий медениетимизни, тиль ве эдебиятымызны шекилленмесине гъайрет эттилер.
Анахтар сёзлери: шиириет, миллий, анъ, халкъ, эдебиятшынаслыкъ.
Национальное сознание в поэзии Эшрефа Шемьи-заде
Аннотация. Статья посвящена вопросам отражения ментальных черт нации через творчество Э. Шемьи-заде. Национальное самосознание или идентификация приобретает особую значимость при сложившихся трагических обстоятельствах в судьбе народа. Благодаря деятельности и идеям просветителя к. XIX и н. ХХ века И. Гаспринского, появилась плеяда выдающихся крымскотатарских писателей, работающих над возрождением национальной самоидентичности, культуры, литературы и языка. Большой интерес представляет наследие деятеля культуры и литературы Э. Шемьи-заде.
Ключевые слова: поэзия, национальное, сознание, народ, литературоведение.
Демирджаева Ление Марленовна1 E mail: leniye78@gmail.com
Эшреф Шемьи-заденинъ
шиирлеринде миллий анъ
УДК: 82-14.512.19
National Consciousness in the Poetry of Eshref Shemi-Zade
Summary. The article is devoted to the reflection of the nation's mental traits through the work of E. Shemii-zade. The actuality of the research is specified by the attention to the problem of national identity, the need to determine of one's own place in the global socio-cultural space. National self-consciousness or identification acquires special significance under the tragic circumstances in the fate of a people. The period of time from the end of the XIX until the beginning of the XX centuries in the Crimean Tatar literary studies is called "The Awakening Period". The revival of the Crimean Tatar literature began in 1883, when the great thinker and enlightener Ismail Gasprinskiy began publishing the bilingual newspaper "Terdzhiman"- "The Translator". Thanks to the activities and ideas of the enlightener, a whole pleiad of prominent Crimean Tatar writers and poets appeared in the first half of the XX century: Usein Shamil Tokhtargazy, Asan Chergeyev, Asan-Sabri Ayvazov, Ablyakim Ilmiy, Memet Nuzet, Noman Chelebidzhikhan, Yakub Shakir-Ali, Shamil Alyadin, Yusuf Bolat and others sought with all their work so that the people knew their roots, goals, dignity and developed a national culture, literature and language. Of great interest is the heritage of a public figure, poet, writer, publicist, translator E. Shemii-zade.
Keywords: poetry, national, consciousness, people, literary studies.
1 Демирджаева Ление Марленовна, младший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
Бедиий эсерде миллийлик, эсернинъ халкъ рухунынъ терджиманы олмасы муим меселедир. Э. Шемьи-заденинъ шахсиети ве кишилигининъ менсюплигини миллетнинъ, миллий ве маневий дегерлеринден алыр. Устамызнынъ миллийлик элементлерини шиирлерининъ узеринден анализ этмеге тырыштыкъ ве бу акъта шаирнинъ шиир дюньясына даларакъ, фольклор, тиль, ватан киби мевзуларны ортагъа къойдыкъ.
Халкъ омюринден алынгъан мевзуларгъа эдебият тарихинде сыкъ расткельмектелер. Фольклордан
яратыджы суретте файдаланма меселеси къырымтатар эдебияты классиклернинъ яратыджылыгъында озюни даа чокъ косьтерген ве бу аньане сонъ юзьйылларгъа ве несиллерге айдынлатылды. Эдебиятымызнынъ белли темсильджилерининъ занымджа эр бири, халкъ яратыджылыгъынынъ зенгин ве тюрлю орьнеклерине буюк гъайретнен янаштылар, халкътан кельген мевзулары, хусусиетлерини озьлерининъ тюшюнджелерининъ сюзгючинден кечирип меракълы, озюне хас услюбинде эсерлер яраткъанлар. Фольклордан, халкъ эдебиятындан файдаланмакъ, бу менбаларгъа хитап этип, шииримизнинъ бедиий тесир имкянларынынъ кенъишленмесине себеп олгъандыр.
Къырымтатар эдебиятынынъ
классик шаири Э. Шемьи-заденинъ яратыджылыгъы да бу къыйметли менбалар узеринде илерилегендир. Шаир насыл бир мевзуда шиир язса язсын, мытлакъкъа мысраларында халкъ яратыджылыгъы ифадеси сакъланып къалгъан. Бутюн буларнынъ шекилленмесинде онынъ бир шаир оларакъ мейдангъа келюви ве озюне хас поетик услюбине саип олувынынъ да ролю буюктир.
Эшреф Шемьи-заде зор ве зыддиетнен толу Совет девиринде эдебиятымызны, тилимизни ябанджы тесирлеринден къорчаламагъа бунынънен бирликте тилимизнинъ илерильмесине буюк гъайрет косьтерди.
Э. Шемьи-заденинъ къырымтатар тили ве альфабесини сакъламакъ ичюн элинден кельгенини япты. Онынъ Совет девиринде альфабе меселесинде гъайрети ве эмеги гъает буюктир. 1927 сенеси «Козь айдын»
(«Радостная весть»), месуль кятиб ве айны шу йылда къырымтатар тили арап уруфатындан латин элифбесине кечювининъ комиссиянынъ ильмий кятиби вазифесинде булунгъан эди.
Шаирнинъ яратыджылыгъында
фольклор ве халкъ эдебиятынен багълы элементлер кенъиш ер алмакъта. Умумен алгъанда бутюн бу элементлер эсерлеринде «тиль»нен багълай. Бу ерде шаиримиз бойле айтып кече:
«Эдебиятнынъ эсасы - тиль ве сёз олгъаныны бу ерде текрарламагъа аджет ёкъ...Эдебий тильни джанландыргъан, онъа джазибе ве чешит ренклер бахшыш эткен, ялынъыз джанлы халкъ тилидир. Тильнинъ темизлиги, ифаде къувети, сёзлернинъ там маналарында къулланылмалары -поэзиянынъ тесир кучюнинъ энъ эсасий шартлардан биридир» [1, с. 175].
О, эр заман халкънынъ, медениети, тили ве урф адетлерининъ къыйметлигини текрарлап айта эди, оларнынъ къорчалап-сакъланмасына ве фаркълы тесиринден гъайып олмамасына чалыша эди ве бу гъайретни башкъаларгъа синдирмеге ашыкъа эди. Онынъ ичюн Ватанынынъ барлыгъы эр шейден илери эди. О, бу ёлнынъ догърулугъуна инана эди ве оны бу ёлдан ич бир шей къайтарамаз эди.
Э. Шемьи-заденинъ къыйын ве зыддиетнен толу Совет девиринде эдебиятымызны, тилимизни ят тесирлеринден сакъламагъа буюк гъайрет корьсетти. О, эдебий тилимизни инкишаф этмек ичюн халкъ эдебиятынынъ къыйметини онъ сырагъа чыкъарды, тилимизнинъ озюне хас озьгюнлигини сакълап къалынмасына наиль олды.
«<Бу зенгин тиль - халкъымызнынъ Къальп севинчи, фигъаны. Тюркий тиллер гульзарынынъ Энъ чечекли фиданы. Меним ишим - шу фидандан, Сюслю гуллерин термек. Сонъ олардан демет япып, Къайтыпхалкъыма бермек» [6, с. 82].
Сёз сайлап алмагъа, ана тилине мукъайтлыкънен янашмагъа бильмеген языджы, эр бир сёзю ичюн месулиет сезмеге ынтылмагъан адам, ич бир вакъыт окъуйыджы къальбинден ер алмах - къайд эте эди шаир.
Инсанларнынъ рухий аятында пек буюк мусбет, эстетик роль ойнагъан бу миллий халкъ яратыджылыгъынынъ асабалыгъымыздыр ве поэзия ичюн битмез-тюкенмез ильхам менбаларыдыр. Э. Шемьи-заде ве Максим Горькийнинъ Къырымда ильк крюшюви 1935 сенеси олып кечти, бу корюшюв шаирнинъ келеджегине, шекиллювине окъ аткъандыр:
«<Озь тувгъан халкъынынъ фольклорыны яхшы бильмеген
адамдан ич бир вакъыт языджы оламаз. Ойле адамнынъ язгъан эсери, ич бирокъуйыджынынъ анъына кирип, синъип оламаз, ич бир окъуйыджыннъ юрегинде озюне ер аламаз» - дей эди М. Горький. Эшреф Шемьи-заденинъ яратыджылыгъында миллий рухкъа буюк эмиет бериле. Шиирлеринде тек Къырымнынъмеселесидегиль,туркчюлик меселеси де озь ерини тапкъандыр, шаирнинъ базы шиирлеринде буны сезмемек мумкюн дегиль:
«Ёкъ! Ич бир кимседен ёкъ арткъачлыгъымыз; Джемий тюркий халкъла - тамырымыз бир. Ашлыкъмы, маденми, памукъмы, китапмы, Не эльде этсек де хамырымыз бир» [4, с. 110].
табиаты ве койдеки ичтимаий турмушы акъкъында юксек бедиий нефиснен тасвир этиле. Шаирнинъ яшагъан кою, эви, аиле саиплери, майленинъ яшадыгъы омюр
Шаирнинъ «Яшлыгъымнен корюшюв», «<Койге мектюп», «<Унутмайджакъман» киби шиирлеринде миллийлик сезильмекте. Шаир «<Унутмайджакъман» адлы автобиографик шииринде озюнинъ догъуп оськен кою, гузель Къырымнынъ
«<Унутмайджакъман озь койим, оджагъымны, Шенъли эвим, къаралтым, къонагъымны, Къырымнынъ ешиль чёллерин, багъларыны, Бильги алгъан мектебим, сабагъымны» [4, с. 80].
тарзы, адетлери ве огюмизде джанлана:
байрамлары козь
Шаирнинъ шиири бир рессам хассаслыкънен козь огюне сюрюльмеси шаирнинъ ресим санатына олгъан мерагъындан кельмектедир, чюнки эр шей рессамнынъ фырчысындан чыкъкъан киби джанлы ве керчектир.
«<Орталыкъ шенъ, йылдызлар
Сувны опелер.
Айны алып ортагъа
Къоран тепелер» [4, с. 52].
Йылдызларнынъ семантикасы кенъиш къулланылгъан. Шаир сатырларда
джанлата, ай оюнгъа дала,
ве йылдыз санки Хоран
табиатны джанлана, тепелер.
Алкъа оюны, кокте долашкъан йылдызларнынъ орьмелешмеси ве оларнынъ бирлешюви, шаир тарафындан популяр миллий къырымтатар Хоран оюнында халкъынынъ бирлик-бераберликни ве къуветини акис этиле.
Ватан бир миллетнинъ кимлигини тешкиль эткен муим чизгилерден биридир. Э.Шемьи-заде къырымтатар кимлигине даир шиирлеринде «Къырым», «Ватан», «<халкъым» сёзлерни сыкъ къуланыр:
«<Аятым сёнсе де, ич сёнмез бар арзум:
Мекяным Къырым эди, Къырым олсун мезарым.
Керекмей мермер таш къабримнинъ устинде;
Энъ къолай дюрбе таш, Топрагъым озюнъде.
Отькенге, кеткенге бильдирир бир сьрсыз
Мен татар олгъаным бильдирир Ай, Йылдыз.» [4, с. 109].
Ишбу мысраларда шаир озюни топрагъы Танъры тарафындан такъдим Къырымтатар олгъаныны ве бу ана Ватан этильгенини косьтермек истей.
«<Эдип сонъки нефесине къадар халкънынъ дердинен яшады. О: Озим киби, мен сени де аджымадым, юрегим, Узакъ йыллар тек уфуртме агитация динълеттим.
Намуслы халкъ реберлери бирер-бирер атылды,
Халкъ яс тутса-яс туттырдым, халкъ инълесе-инълеттим.» [4, с. 140].
- деп язгъан эди. Бар сесинен акъсызлыкъкъа, адалетсизликке къаршы курешти.
Шаир, «Ёл берме!» адлы шииринде де юкъарыдаки дуйгъуларгъа бенъзеген къасеветли дурумда булунмакъта. Шаир халкъынен берабер тюшюнир. Халкъымыз не къадар аджылар, зорлукълар чексе биле душмангъа боюны эгмейип омюрлерини девам этмесини ве шу къара куньлерини унутмагъанларыны яш несильге риджада булуна:
«Эй, афатлы боранларда Чаталлангъан яш юрек, Дамарларда къайнап тУргъан Къара къанны къурутма! Къан ичинде азгъынларнынъ Халкъкъа берген азабын, Омюрбилля багъышлама, Омюрбилля унутма!» [4, с. 88].
Шаир Дигер бир шииринде терен кечмиши олгъан, дюньягъа нам косьтерген миллетнинъ ресимини чызмакъта. Бу ресимде Бора-Гъазы, Чобан-заде, Шевкъилер киби сымалар ер алмакъта.
«Бора-Гъазы, Чобан-заде, Шевкъилерни окъугъанда, Тынч юрегим, атеш киби алынмайджакъ олса эгер; «Борлы», «Долы», «Къарлы боран, «Къайтарма» лар чалынгъанда, Гъурурындан шаин киби талпынмайджакъ олса эгер» [4, с. 115].
Къырым халкъы бир тарафтан чеккен сыкъынтылары акъкъында айтылыр
экен бир яндан да зенгин тарихий мирасы ве медений варлыкълардан саип олгъанларыны шаир буюк гъурурнен беян эте:
«Секиз юзь йыл бундан алдын, Къырымлы Махмуд Къасым, Кефеде, бу тильде язгъан «Юсуф ве Зулейха» сын. Еди юзь йыл эвель, бу тиль, Халкъкъа тиль танылгъан. Дипломатлар бизим тильни Огренмеге ынтылгъан. Бинь алты юз сенелери, Шаире Лейля бикеч, Къомшуларда, дегиль къадын, Эр шаирлер ёкъ экеч, Якъын шаркънынъ тюркий шаир Мушаирелеринде, Бейт токъувда, пек чокъларын Чыкъармагъан огюне... Бу сатырларда» [4, с. 83].
Шаирнинъ бу киби ве дигер шиирлеринде къырым халкъынынъ маддий-маневий дегерликлеринен къыршылашмакъ мумкюн:
«Къудретли бир девлет олсын, Бизим дюльбер диярымыз. «Бирлик омюр, бирлик къурум!» -Олсын эсас шиарымыз».
Шаир Къырым халкъынынъ озюнинъ мирасы сакълама ве джанландырма арзу-умютини тарихий, медений, миллий ве маневийлигини бойле шиар алтында бирлик ве бераберликке чагъыра.
Эдебият:
1. Сеферова Ф. «Традиции и новаторство крымскотатарской поэзии конца XX начала ХХ1вв» / Ф. Сеферова. - Очерки о творчестве поэтов: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. - Симферополь: изд. ФОП Лемешко К.А., 2011. - 188 с.
2. Шаир намын_халкъ сакълар (Слава поэта народ сохранит) / Редактор-состави-
>: КРП Издательство «Крыму
3. Шемьи-заде Э. Эдебий ве тенъкъидий макъалелер / Э. Шемьи-заде. - Симфе-
тель Р. Фазыл. - Симферополь:
Издательство «
чпедгиз», 2008. - 248 с.
рополь: Доля.2000. 248 с.
Шемьи-заде Э. Избранные произведения в 3-х томах. Том 1 / Э. Шемьи-заде. -
4. Шемьи-заде Э. Избранные прои; Симферополь: Тарпан, 2008. - 288 с.
5. Шемьи-заде Э. Избранные произведения в 3-х томах. Том 2. / Э. Шемьи-заде. -Симферополь: Тарпан, 2009. - 216 с.
6. Шемьи-заде Э. Козьяш дивар. Поэма-дестан / Э. Шемьи-заде. - Симферополь: Таврия, 1994г. - 127 с.
7. Шемьи-заде Э. Своя особая строка / Э. Шемьи-заде; сост.: А. Эмиров. - Симферополь: Доля, 2008. - 112 с.
