CC BY
25Саттарова Миляра Сейтвелиевна1 E-mail: [email protected]
Алие Велиуллаеванынъ эсерлеринде къырымтатар халкъынынъ муреккеп такъдири: кечмиши ве бугуньки вазиети
УДК: 82 - 1:81'42(=521.1)
Анълатма. Макъаледе белли оджа, мектеплилер ичюн къырымтатар эдебияты дерсликлерининъ муэллифи Алие Велиуллаеванынъ (Алие Веллиула) аяты ее яратыджылыгъы, эсерлерининъ мундериджеси теткъикъ олуна. Алие Велиуллаееа яраткъан эсерлернинъ эсас меезулары ачыкълана. Бу - къырымтатар халкъынынъ муреккеп ее фаджиалы такъдиридир. Муэллифнинъ эсерлери даа огренильмеди ее талиль олунмады.
Анахтар сёзлери: ифадели тиль еасталары, назм эсерлер, мундеридже, тарихий еакъиалар.
Судьба крымскотатарского народа в произведениях Алие Велиуллаевой: прошлое и настоящее
Аннотация. В статье рассматривается жизнь и творчество, содержание произведений известного педагога, автора учебников для школ по крымскотатарской литературе Алие Велиуллаевой (Алие Ве-лиулла). Освещается основная тематика произведений, созданных Алие Веллиул-лаевой, - сложная и трагическая судьба крымскотатарского народа. Произведения автора требуют тщательного изучения и анализа.
Ключевые слова: средства выразительности языка, поэтические произведения, содержание, исторические события.
The Thorny Destinies of the Crimean Tatar People in the Works by Aliye Veliallayeva: Past and Present
Summary. The article contains information about life and art, the content of works of well-known pedagogue, author of textbooks for schools on Crimean Tatar literature, Aliye Veliullalayeva. The main subject of the works created by Aliye Velliullayeva is highlighted -this is thorny destiny and the tragic fate of the Crimean Tatars. Her works still require careful study and analysis.
Keywords: expressive means, poetry, content, historical events.
Алие Велиуллаева (Алие
Велиулла) мектеплилер ичюн бир чокъ къырымтатар эдебияты дерсликлерининъ, къырымтатар тили ве эдебиятындан къулланмаларнынъ ве бедиий эсерлернинъ муэллифидир. Муэллиф 1944 сенеси майыс 18-де, анасы ве къардашынен берабер, сюргюнликке Орта Асиягъа тюше ве бутюн къыйынлыкъларны, зорлукъларны башындан кечире. Озьбекистанда мектепни битирген сонъ педагогика институтына кирген Алие Велиуллаева юксек бильгили мутехассыс олып, 1971
1 Саттарова Миляра Сейтвелиевна,
старший преподаватель кафедры крымскотатарского и турецкого языкознания ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
сенесинден башта Ташкент шеэрининъ 58-нджи мектебинде, сонъра исе Низами адына Девлет Педагогика институтында къырымтатар тили ве эдебиятындан дерс берип башлай.
Совет системасынынъ сиясети нетиджесинде бир чокъ адамлар озь миллетини унуткъанда, А.Велиуллаева къырымтатар олгъаны акъкъында ич бир вакъыт унутмай, озь Ватаныны ве халкъыны джан-гонъюльден къайгъыра. Къырымтатар миллий арекетине къошула. Яшлыкъ чагъында озюнинъ ильк назм эсерлерини яза, амма оларны нешир этмей. «Сюргюнлик хатыралары» серлевалы шиирлер джыйынтыгъына «Ят топракъта», «Биринджи темель», «Яя къарт», «Осман акъай дженктен къайта», «Сары балчыкъ», «Шефтали терегининъ чечеги», «Джыйын» киби киреджек шиирлер ойле дердж олунмады.
Ватангъа къайткъан сонъ Алие Велиуллаева миллий тасилимизни тиклейджек яш мутехассысларны азырлав ве мектеплилер ичюн дерсликлер чыкъарув ишине толусынен бериле. Шу девирде назм эсерлерини язмагъа девам эте.
«Матем куню» шиири 1994 сенеси къырымтатар халкъынынъ сюргюн этилюви, онынъ Совет девлетининъ чешит узакъ ве харабе ерлеринде ясакъ, баскъы астында мушкюль азаплар ве гъайыплар чеккенине 50 йыл толувы мунасебетинен язылгъан шиирдир. «Матем куню» шиири «Янъы дюнья» газетасынынъ «Маарифчи» илявесинде нешир этиле. Шиир учь къысымдан ибарет.
1-инджи къысымда халкънынъ башына апансыздан кельген фаджиа табиат адиселеринен къыяс этиле:
«Айдын баарь танъында
Бурчакъ ягъды башымызгъа.
Къара къышнынъ афаты
Къайтып урды къаршымызгъа» [1, с. 3].
Корюне ки, табиат муэллифнинъ ахлякъий мевамыны анъламакъ ичюн биринджи ярдымджы вастадыр. Яни, муэллиф табиатнынъ денъишмесинен халкъкъа ишмар этмеге тырыша. Сонъра сюргюн этилюв догърудан догъру тасвирлене:
««Ярым саат ичинде Къамачавгъа алынды Бутюн Къырым адасы. Ватанындан къувулды Татарлар табакъасы...» [1, с. 3].
2-нджи къысымда муэллиф, фаджианынъ себебини анъламагъа тырышып, чешит суаллерге джевап къыдыра:
«(Юртумызгъа тюшкен къыран Танъры берген джезамы? Узакъ кечмиш девирден Бизге кельген къаргъышмы? [1, с. 3].
«<Кимнинъ ахты, истеги Кельди бугунь ерине? Къан душманлар, арз этип, Беклегенлер фурсатны, Ёкъ этмекчюн аслында Темелинден татарны» [1, с. 3].
3-нджи къысымда халкъымызнынъ Ватанына севги ве садыкълыгъы косьтериле:
«<Матем куню къаладжакъ Эбедиен тарихта, Эр бир несиль анъаджакъ Оны азиз Къырымда» [1, с. 3].
Шиирнинъ сонъки сатырлары халкъымызнынъ котеринки рухуны, парлакъ келеджегине умют-ишанчыны ифаде эте:
«<Козьяш иле ювулсын Эм юреклер, эм козьлер. Ачыкъ олсун алемге Эм гонъюллер, эм юзьлер» [1, с. 3].
Шиир къырымтатар халкъы шиириетининъ везининде язылгъан. Эр бир сатыр еди эджадан ибарет, къафиелешюв сербест къулланыла. Айры муим, терен маналы сатырлар къафиелешелер ве окъуйыджынынъ дикъкъатыны джельп этелер.
Алие Веллиуллаеванынъ аяты ве иджадынынъ джаны ве къаны олгъан Ватан, миллет, къараманий кечмиш киби меселелер онынъ "Салгъырым" адлы хитабий шииринде озь ифадесини тапа. Къырымтатар фольклорында ве эдебиятында Салгъыр озени джанлы сыма киби тасвирлене. Сюргюнлик
йыллары Салгъыр озенининъ ады халкъымыз ичюн Ватаны - Къырымнынъ тимсали олды, чюнки «Къырым» сёзюни айтмакъ, йырламакъ, китапларда язмакъ ясакъ этильген эди.
«Салгъырым» шииринде муэллиф, Салгъыр озенине мураджаат этерек, фаджиалы сюргюнликни хатырлап, аджыныкълы дуйгъу-фикирлерини, умют-арзуларыны ифаде эте. Белли ки, назмиет жанрынынъ мундериджеге нисбетен олгъан талаплардан бири теза-антитеза-синтез олмасы козьде тутулса, «Салгъырым» эсеринде къайд этильген теркип мевджуттыр. Шаире теклиф этмей, асылында бу меселеде башкъа ёл ёкътыр:
«Ана юртнынъ тимсали Олдынъ бизге, Салгъырым, Гъурбетликте, сюргюнде Асретлик чеккенлерге. Балдай татлы келе эди Аджайип адынъ сенинъ» [2, с. 3].
Шаире Салгъырны, халкънынъ аятыны тасвирлей, заманымызда лирик эсернинъ манасы-мундериджеси насыл олмакъ, нени акс эттирмек кереклигини анълап яза:
«<Гурьдели ве къоджаман Акъа эдинъ бир заман. Далгъаларны копюртип, Таш улукъны толдурып. Кечип кетти урь девирлер, Ятыштылар давалар. Яваш-яваш алыштынъ сен Сес чыкъармай акъмагъа. Сен де, биздай, Салгъырым, Коньдинъ такъдир зоруна» [2, с. 3]. Сёз устасы Салгъырны эр вакъыт козетип тура, кунюмизде юреклерни джоштурыджы, къальплерге умют бериджи мусбет къараманларны -«къырымнынъ мерд йигитлерини» юксекке котере:
«<Сеадетли кунь келир Седлер четке чекилир. Къырымнынъ мерд йигити Тюшер сенинъ изинъе, Баш чокъракъкъа барып етип, Ачар сёнген козюнъни.» [2, с. 3]. Сюргюнлик фаджиасынынъ
шааты олып, бутюн хорлукъ ве зорлукъларны башындан кечирген
Алие Веллиуллаеванынъ «Йылдыз» меджмуасынынъ 1994 сенесининъ бешинджи санында «Авдет» дестаны нешир этиле. Алие Велиуллаеванынъ иджадында «Авдет» дестаны муим ер ала. Аятий ве тарихий дестан, бир халкънынъ фаджиалы аяты, такъдири акъкъында. Авдет эснасы девам этмекте. Демек, эсерде джанлы аят, джанлы тарих арекетте, инкишафта тасвирлене. Омюрнинъ джанлы левхалары аятий ве тарихий кетишатнынъ муреккеплигини, халкънынъ ве инсанларнынъ фаджиалы такъдирини косьтере, адалетликке, акъикъаткъа ынтылувларны уяндыра, арекетке чагъыра. Эсерде ачыкълангъан мевзу, меселелернинъ джиддийлиги ве муимлиги, мундеридже зенгинлиги, гъае, фикир теренлиги, халкъ аятыны терен ве догъру акс этюви, джанлы тасвир усулыны къулланув - эсернинъ бутюн саалары халкъ рухунен ашлангъаны, бу эсер къырымтатар халкъ агъыз яратыджылыгъына эсасланып язылгъаныны исбатлай. Муэллиф фольклор эсерлерининъ муим усулларындан ифаделик васталарындан усталыкънен файдалана.
Дестан къырымтатар халкъынынъ аятындан муреккеп ве фаджиалы девирни къаплап ала: къырымтатар халкъынынъ ватанындан сюргюн этилюви, ярым асыр девамында сюргюнлик азапларыны чекюви, сынъырсыз гъайыпларгъа огъратылувы ве авдет эснасынынъ башланувы. Сюргюнлик ве авдет - бу эки мевзу бири-бирине узвий багълы оларакъ тасвирлене. Къырымтатар халкъынынъ башына тюшкен хорлукъ, гъайыплар, халкъа къаршы кучьлю къаршылыкъ, зорбалыкъ ве баскъылар къырымтатар халкъынынъ фаджиалы ве тарихий такъдирини беян этелер. «Авдет» дестанынынъ эр бир сёзю, сатыры, къысмынынъ къараманы мушкюль, агъыр алгъа къалгъан, лякин озюни гъайып этмеген, озюни сакълап къалгъан джесюр къырымтатар халкъыдыр. «Авдет» дестаны акъикъатен халкъ эсеридир.
«Авдет» эсерининъ къурулышы да муреккеп, ве озюне аит хусусиетлери бар. Биринджиден, къысымларына мундериджесине коре, мевзунен багълы, маналы серлевалар къоюлгъан, олар
бири-биринен джанлы багъланып, бир умумий акъынтыны, эснасны яраталар. Экинджиден, эписи адисе-вакъиалар, хатырлавлар, тюшюнджелер, умют-ишанчлар, къайгъы-къасеветлер
халкънынъ бир джанлы тююмчиси олгъан лирик къараманнынъ адындан икяе этиле.
«Авдет» дестаны баягъы колемли эсер. Дестан докъуз къысымдан ибарет ве эр бир къысымнынъ айры серлевасы бар. Къысымларнынъ мундериджеси ве серлевалары -«Джевер сёз», «Фелякет», «Огъурлы ёллар», «Шеитлер», «Къара кунь», «Ведалашув», «Хатырлав», «Хош левхалар», «Эйи ниетлер» - аятий муреккеплигини исбат этелер. «Авдет» дестанына кирсетильген бу къысымлар эм шиириет, эм де мана теренлигинен А.Велиуллаеванынъ эдебияткъа къавий аякъ басып, языджыларымыз арасындан озюне белли ер алгъанына шаатлыкъ этелер.
Совет девринде юзь берген чешит адисе-вакъиалар, укюмет башына янъы, демократик мейильде олгъан шахысларнынъ келюви - къырымтатар халкъынынъ ватанына къайтувына, аз да олса, имкянлар пейда олды. Бу аралыкътан файдаланып, къырымтатар халкъынынъ кутьлевий къайтувы башланды. Лякин авдет эснасы муреккеп олды, халкънынъ огюне чешит маниалар, къыйынлыкълар чыкъты. Къырым укюмети ве эалиси къырымтатар халкъынынъ тарихий Ватанына къайтувына кескин къаршылыкъ косьтердилер. Авдет эснасы джиддий къаршылыкъкъа огърады, чокъ ерлерде фаджиалы чатышмалар олды, халкъ озь Ватанында текрар сюргюнлик алына огърады.
Сюргюнлик, сюргюнликте азаплар, гъайыплар ве авдет эснасындаки ватан топрагъында олгъан къаршылыкъ, чатышмалар, акъсыз джезалар, хорлукъ, чекишювлер бири-бирине узвий багълылар. Дестанда сюргюнлик ве авдет мевзулары бир мевзу оларакъ тасвирленелер.
Авдет эснасы къырымтатар халкъына сюргюнлик азапларны, фаджиаларны хатырлатты. «Авдет» дестанынынъ тасвири де бу шекильде къурулгъандыр. Дестаннынъ «Джевер сёз» серлевалы
1-нджи къысмы халкънынъ Ватангъа кутьлевий авдети башлангъаныны котеринки рухта тасвирлей:
Авдет ёлу сынъырсыз, Онынъ сонъу-уджу ёкъ. Бу ынтылув, акъынтыны Токътатаджакъ силя ёкъ. Халкъымыз ташкъындайын Акъа тувгъан юртуна, Огюндеки седлерни Ашып бара, авдара [3, с. 162].
«Джевер сёз» къысмындан «Фелякет» къысмы пейда ола. Котеринки рухта язылгъан сатырлардан сонъ сюргюнликнинъ фаджиалы куньлери, йыллары, халкънынъ мушкюль алыны, гонъюль азапларыны акс эткен бир сыра левхалар, адиселер акс этиле:1944 сенесининъ 18 майыс фаджиасы, догъмушлардан айрылув, эджнебий иллерде «ах» чекип яшагъанларына бакъмадан, умют, ишанчлары джанлана:
Йылдырым тезлигинен Бутюн Къырым темизленди Къырымтатар тюсюнден... - Давушы эшитильмесин Не узакъта, якъында, Тюсю биле корюнмесин Ярым ада янында!» [3, с. 163].
«Огъурлы ёллар» адлы къысмында исе бойле сатырлар бар: «<Эгер бахыт-сеадет Олса ёлнынъ сонъунда, Чыдармыз ич бир сёзсюз Онынъ агъыр зоруна...» [3, с. 165].
«Теляш» къысмында халкънынъ шашкъан, шашмалагъан мушкюль бир алда олгъаны косьтериле:
«Кой мейданы къыямет, Толгъан солдатлар иле, Эписининъ омузында Бирер тюфек тиклене. Ортада бала-чагъа Къыйыр-чыйыр агълаша, Эр кес шашкъын бир алда Анда-мында чапыша. Эки къолгъа не сыгъар? Тёшек, ястыкъ, ёргъаны Тёшелип ята одада. Чанакъ, къашыкъ, къазаны Къалды ачыкъ софада» [3, с. 164].
«Къара кунь» къысмында халкъ сюргюн этилювнинъ себебини анъламай, не оладжагъыны бильмей ве дешет, къоркъу ичинде къала:
«<Санки бизлер бу ерге
Акъ-укъукъсыз кельгенмиз.
Санки бизлер эв-баркъсыз
Даим ёлда юрьгенмиз.
Санки бизлер биревнинъ
Эвини басып киргенмиз.
Санки дерсинъ биревнинъ
Сермиясы, мулькюне
Бизимкиси дегенмиз» [3, с. 171 - 172].
Адий къырымтатар къадыны Заде апте «къуран басып багърына», агълав ве такъмакъларнен толгъан вагон ичиндеки койдешлерине саде ве керекли сёзлерни айта:
«Энди танъры къорчаласын
Бизни узакъ ёлларда.
Эсимизни джыяйыкъ
Мушкюль - дешет бу алда» [3, с. 172].
Ярым асыр къырымтатар халкъы дешетли алда яшамагъа меджбур олды, амма Ватангъа къайтмакъ макъсадынен яшады:
«<Агъыр куньде къол узатып,
Аркъа таяп яшады.
Адымыз къараланса да,
Биз гонъюлден тюшмедик.
Унер, усул, язувнен
Акъ огърунда курештик...
Ватан ясакъ олса да,
Ёлда эди козюмиз.
Эм яткъанда, эм тургъанда
Къырым эди дердимиз» [3, с. 174].
Бойле дешет, яныкъ ве гъайыплар толу куньлер, айлар, йыллар кечирген сонъ авдет ёллары ачылды:
«<Агъыр олды къайтув бизге Ярым асыр кечкен сонъ. Эвсиз-баркъсыз къалдыкъ кене Яйрап чёллер ичинде» [3, с. 165]. «Авдет» дестаны къырымтатар халкъынынъ аятындан муим бир тарихий девирни къаплап ала ве джанлы левхасыны ярата. Бу фаджиалы девир бугунь де девам этмекте.
Къырым укюмети ве эалиси
къырымтатарларнынъ тарихий Ватанына къайтувына кескин къаршылыкъ косьтердилер. Эв сатып алмакъ пек къыйын эди, топракъ алмакъ ясакъ эди. Чокъ ерлерде фаджиалы чатышмалар олды:
«<Бугунь энди къайтувгъа Ёл ачылды дегенде, Бир адий сачакъ (эв) ичюн Дженкте киби куреше» [3, с. 165].
Дестаннынъ сонъки къысымларында авдетнинъ мусбет аляметлери, аз да олса, эйликлернинъ пейда олгъаны тасвирлене. Айры къоранталар эвлер сатын алалар, айры адамлар эв къурып башлайлар. Инсанларнынъ гонълюнде къуванч, омюрге эминлик асыл ола:
«(Аягъымнынъ астында Ана-топракъ земини, Ана сютю сабийге Гъыда бергени киби. Сабыр, къуветни бере Ягъмур, кунеш, авасы, Гонъюлимни хош эте, Дере, тёпе, къаясы...» [3, с. 165].
Акъикъий авдет Къырымда Къырымгъа къайтувнен битмей, аксине - башлана. Халкътан, эр бир инсандан гъайретли ишлерни, фаалликни, бирлик ве бирдемликни, арекет ве курешни талап эте:
«(Келеджекни, кечмишни Теренден тюшюнмесек, Бу дюньянынъ тертибини Анъламасакъ, бильмесек, Фена олур алымыз...
Бир негизге багъланмаса Арзу, истек, ниетлер, Фена олур алымыз» [3, с. 165].
Авдет - къырымтатар халкъынынъ аятында, тарихинде янъы бир девир. Насыл оладжакъ бу девир? Алие оджа дестаннынъ сонъки къысымларында бу суальге джевап бермеге тырыша. «Хош левхалар» къысымында аятнынъ левхасы яратыла:
«Хош левхалар джанлана Темеллерге бакъкъанда: Эйбетли бир эв корем Тюз, аланлыкъ азбарда» [3, с. 176].
Къысымнынъ сонъунда бойле сатырлар бар:
«Кунешли азбар ичинде
Хош балалар шенълене.
Чырайлары гуль киби,
Къозу, чипче, улакъны
Бакъып, сыйпап эглене» [3, с. 177].
Алие Веллиуллаеванынъ бу умютлери белли бир дереджеде керчеклешти.
"Тасиль" меджмуасында Алие Велиуллаеваннынъ "Акъташ" серлевалы терен маналы буюклер ичюн масалы нешир этиле. Масал вастасынен къырымтатар халкъынынъ башына кельген фаджиа тасвирлене.
Алие Велиуллаеванынъ белли къырымтатар классиги, тюркшынас Бекир Чобан-заденинъ мукъаддес хатырасына багъышлангъан "Шанлы аят" дестаны 2011 сенеси айры китап оларакъ "Къырымдевокъувпеднешир" нешриятында нешир этиле. Бу дестаннынъ къысымы 2007 сенеси "Тюркие Дышындаки Тюрк Эдебиятлары
Антоложиси "нинъ Къырым Тюрк-Татар Эдебияты " серлевалы 13 бабына кирсетильди.
Бойледже, Алие Велиуллаева ахлякъ, ватанперверлик меселелерине аит терен маналы, енгиль окъунакълы, аэнкли шиирлер язды. Оларда муэллиф озь терджимейиалынен багълы олгъан аятий адиселерни типик сымалар вастасы иле тасвирлей. А.Велиуллаеванынъ сюргюнлик, авдет мевзуларында терен дуйгъунен язылгъан шиирлеринде халкъымызнынъ къараманлыгъы,
эмексеверлиги буюк пафоснен акс олуна.
Илериде биз А.Велиуллаеванынъ эсерлери боюнджа ишимизни девам этмеге ниетленемиз. Чюнки бугуньки куньде онынъ эсерлеринден тек уфакъ бир къысмы талиль этильди. Занымызджа, бойле теткъикъатлар яш несиль ве окъуйыджыларнынъ кенъ даиресинде меракъ уяндырып, оларгъа шиирлернинъ манасыны теренден анъламагъа ярдым этер.
Эдебият:
1.Велиуллаева, А. Матем куню / А. Велиуллаева // Маарифчи. - 1994. - №5. - С. 3.
2. Велиуллаева, А. Салгъырым / А. Велиуллаева // Маариф ишлери. - 2000. - №11(23) -С. 3.
3. Велиуллаева, А. Авдет / А. Велиуллаева // Йылдыз. - 1994. - №5 - С. 162 - 178.
4. Велиуллаева, А. Акъташ / А. Велиуллаева // Тасиль. - 2004. - №1. - С. 46 - 51.
5. Велиулла, А. Шанлы аят / А. Велиулла. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 2011. - 96 с.
VO
о\
