CC BY
16УДК: 821.512.19:82-3.4
Салядинов Къубедин Усеинович3 E_ma.il: пп kipufamail.ru
ЖУРНАЛИСТ ВЕ ЯЗЫДЖЫ - ИБРАИМ ПАШИНИНЪ 100-ЙЫЛЛЫКЪ ЮБИЛЕЙИ МУНАСЕБЕТИНЕН
Анълатма. Макъале белли журналист, языджы И. Пашининъ 100-йыллыкъ юбилейине багъышлана. Муэллиф озюнинъ иджадий девиринде пек чокъ икяелер, бир къач повесть ве эки роман язды. 1998 сенеси онынъ «Джанлы нишан» адлы биринджи романы нешир этильди. Бу йыл вефатындан он йыл сонъра, онынъ 100-йыллыкъ юбилейи мунасибетинен «Узюльген зынджыр» романы нешир этильди.
Анахтар сёзлер: эдебиятчы, иджадий фаалиет, яратыджылыкъ, къырымтатар тили ве эдебияты, янъы девир, сюргюнлик.
Эдебиятчыларнынъ буюк бир къысымы иджадий фаалиетини газетаджылыкътан башлай. Оладжакъ языджы я да шаир башта газета саифелеринде иджадий пишкинлик мектебини кече, мында эдебият деп адландырылгъан сырлы дюньянынъ пердесини ильк кере чекип бакъа ве табий ки, джоша ве эеджанлана.
Бу сырлы дюнья оны озюне джельп эте. Бойле адамларда эдебияткъа авесликтен гъайры, истидат да ола. Бу истидат исрарлы, гьайретли эмекнен, кениш бильгинен бирлешерек, меракълы, окъунакълы ве, энъ муими, оригиналь эсерлер догъура. Энди, бир чокъ китапларнынъ муэллифи Ибраим Паши де мына бойле истидатлы, гьайретли, эмексевер журналист ве языджы эди.
Мен бу сатырларны язгьанда, Ибраим Пашининъ «Яньы дюнья» газетасында 1997 сенеси сентябрь 26 санындаки «Эр кунь бир сатыр» макьалеси акьылыма тюшти. Анда языджыларымыз ве шимдики заман эдебияты акъкъында аджайип ве аджыныкьлы сёзлер язылгьан эди.
Асылында земане языджысынынь яратыджылыкъ ёлуны, халкьымызнынь аджджы аятынен, аиледеки мунасебетлернен, этрафтаки мудхиш адиселернен багьлы олгьан ахлякьий-маневий меселелерден айры тасавур этмек мумкюн дегиль. Омюримизнинъ бу саалары языджылар ичюн эсас гьыда чокърагьы олмалыдыр.
Эбет, маддий-маневий, ичтимаий яшайышымыз сонь дереджеде агьыр. Онынь енгиль заманы олдымы? Маддий базамыз ёкь. Лякин, эсер язмакь ичюн буларны маниа, кедер деп саймакь мумкюнми? Ойле девирлер, ойле санаткярлар олды ки, апсханелерде, тикенли тель кьоралар артында биле аджайип эсерлер яраттылар. Олар ялыньыз язгьан эсерлерини китап сыфатында дюнья юзю кореджегине дегиль, атта халкькьа барып етеджегине дахи эмин дегиль эдилер. Амма яздылар. Башкьа ёл ёкь эди.
Яхшы эсерлер ялыньыз тувгьан Ватанда ильхам чокьрагьы олгьан ерде догьа дейлер. Бу, гьает догьру. Лякин, бу даа эписи дегиль. Яшагьан джемиетинь де инсан кьыяфетинде олмакь керек. Биз ойле джемиетте яшамадыкь. Белли языджымыз Джынгьыз Дагьджы ве шаиримиз Рамазан Айтан, Ватанлары Кьырымдан узакьта яшадылар. Демократик Кьурум укюм сюрген мемлекет оларгьа макьтавгьа ляйыкь эсерлер яратмакь ичюн имкян берди.
Шимди кьырымтатар языджыларынынь эписи чокь йыллардан берли ана-Ватанда, девлет кьурумы бам-башкьа олгьан мемлекетте яшайлар. Башымыз уджунда сабыкь шуралар Бирлигининь аджувсыз цензурасы турмай. Бир тюрлю сыньырлавлар, зорбалыкьлар ёкь. Не истесень, насыл истесень, ойле де язмакь акькьынь бар.
3 Салядинов Кубедин Усеинович, переводчик лаборатории учебной литературы на крымскотатарском языке и языках малочисленных этносов Крыма НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
Олмаса, аз язгъанымызны, агъыр дёнгенимизни не иле анълатмалы?
Мендже, эр бир языджы, Юрий Олешанынъ айткъаны киби, эр кунь бир сатыр язмакъ борджлу, акси алда о, белли дереджеде озюнинъ язув къабилиетини джоймакъ мумкюн. Бу къаиде даима акъылымызда турмакъ керектир.
Мадам ки, меселе бойле тура экен, эдебиятымызны еринден къыбырдатмакънынъ екяне догъру ёлу, тек язмакътыр.
Яшайышымыз тюзельген, китапларымыз сыдыргъы чыкъып башлагъан сонъ язармыз, деп тюшюнсек, янъылыр, чокъ шейни гъайып этермиз. Бакъынъыз, насыл аджайип сёзлер!
Эдебиятымызнынъ алы ве келеджеги Ибраим агъаны пек раатсызлай эди. Бу сёзлерни о озюнинъ 80 яшлыкъ юбилейи арфесинде айткъан эди.
Ибраим Къуртумерогълу Паши 1918 сенеси ноябрь 20-де Алушта районынынъ Тувакъ коюнде, койлю къорантасында догъды. Бабасы бутюн омюри чобанлыкънен огърашты. Анасы исе, эв бикеси эди. Яшайышнынъ агьырлыгьындан 10 яшындан, 1928 сенеси окъуп башлады.
Бешинджи сыныфны Тувакъ коюнде, 6-7 сыныфны исе, Кучюк-Озень коюнде, орта мектепни 1939 сенеси Алуштада битире ве шу йылы Фрунзе адына Кьырым Девлет педагогика институтынынъ къырымтатар тили ве эдебияты болюгине кире. О йыллары бу болюкте бизим земаневий эдебиятымызгъа озюнинъ салмакьлы исселерини къошкъан белли языджыларымыз Риза Халид, Лёман Сулейман, Джевдет Аметов, Джеваире Меджитова, Амет Мефаев окъуй эдилер. 1941 сенеси башлангъан дженк яш истидатлы Ибраимге институтны битирмеге имкян бермеди.
Ибраим Пашининъ «Али» деген биринджи икяеси 1939 сенеси «Ленин ёлу» район газетасында дердж олунды. Бу икяе Али адлы ярамаз, амма мераметли бала акъкъындадыр. Ибраим Паши Улу Ватан дженки йылларында, сагълыгъы зайыфлашкъаны себебинден, койде къалмакъ меджбур ола.
Бу девир вакъиалары Ибраим Пашининъ сонъундан язгъан «Эйкель», «Эвлят къайгъысы», «Юрек эмиринен» киби бир сыра эсерлерине айры левхалар оларакъ кирдилер.
1944 сенеси апрельнинъ башларында Ибраим Пашини эмек ордусына Кемерово областынынъ Белово деген шеэрине ёллайлар. Сюргюнлик акъкъындаки къара хаберни Ибраим агъа о ерде эшите.
Онынъ эсерлериндеки къараманлар эсасен ишчилердир. Бойле конкрет аят материалы эсасында язылгъан эсерлер, адетте севилип окъулалар. Ибраим агъанынъ эсерлери даа бир индже чизгилернен айырылып туралар. О чизгини тек онынъ бутюн эсерлерини окъугъан окъуйыджы тапа, коре билир. Онынъ эсерлериндеки вакъиалар я чокъракъ башында, я да дагъда, яки денъиз ялысында, я да яйлаларда олып кече. Бу бизим окъуйыджыгъа, джанындан азиз, севмили Ватаны Къырымны эр вакъыт анъдырып тура эди.
1957 сенеси «Ленин байрагъы» газетасы чыкъып башлагъан эди. Мына бу газетанен берабер адий ишчи Ибраим Пашининъ аятында янъы девир башланды. О озюнинъ талийини шу газетанен багълады. Газета онынъ эм оджасы, эм ильхам ве рух менбасы олды. Артыкъ онынъ юрегинде янъы ашкъ, янъы гъайрет догъды. Газета муарририетинде де буны тез дуйдылар.
1965 сенеси газета кенишлеген сонъ, о мунтазам суретте иджат эте. Макъалелер ве очерклернинъ икяелер ве повестлернинъ арды кесильмей. Бир эсерни язып битирген сонъ, дигерини башлай. Ишке бутюн барлыгъынен бериле. О, язгъан эр бир эсерине, онынъ жанрына, колемине ве мевзусына бакъмайып, бирдай месулиетнен янаша. Онынъ язгъан эсерлери тилинипъ зенгинлигинен, мундериджесининъ теренлигинен айырылып туралар.
Бу девирде языджынынъ бир чокъ макъалелери, репортажлары, очерклери басылды. Гъафур Гъулам адына эдебият ве санат нешриятында «Чечек ве къан» (1970), «Юрек эмиринен» (1975), «Йылдызлы геджелер» (1978), «Бир афта» (1983), «Алтын боялар» (1988) икяелер ве повестьлер джыйынтыкълары дюнья юзю корьди. 1980 сенеси Ибраим Паши Языджылар бирлигине къабул этильди.
1980-нджи сенелернинъ сонъунда Ибраим Паши сюргюнлик ве авдет мевзусына багъышлангъан «Джанлы нишан» ве «Узюльген зынджыр» романларыны язды. «Узюльген зынджыр» романы «Йылдыз» меджмуасында (1989 сенеси 5-инджи ве 6-нджы номераларында) басылды. Языджынынъ 80 йыллыгъы мунасебетинен «Таврия» нешрияты онынъ «Джанлы нишан» романыны басып чыкъаргъан эди.
Романда тасвирленген вакъиалар Къырымнынъ адий бир коюнде башлана. Кой шурасынынъ реиси Сейдамет Шерифов кой оджасы Идрисни ве даа 11-12 адамны «миллетчиликте» къабаатлап махкемеге чектире ве узакъ Сибирьге сюргюн эттире. О вакъыт колхоз амбарынынъ мудири олып Смаил Темет деген темиз гонъюлли, инсафлы бир адам чалыша эди. Смаил агъа кой шурасы реисининъ юзюне бакъып, япкъан янълышлары акъкъында айта эди. Бир гедже колхоз амбары янгъынгъа огърай. Кой шурасынынъ реиси бу иште амбар мудирини къабаатлап, оны да Узакъ Сибирьге сюргюн эттире. Узакъ Сибирьде башындан пек чокъ агъырлыкълар кечирген Смаил агъа секиз йыл кечкен сонь сюргюн олунгъан еринден озь коюне къайтып келе. Амма Идрис оджа ве даа 11-12 адам узакъ Сибирьдеки чекишювлерге даяналмайып эбедиен козьлерини юмалар. О заманлары Сейдамет Шерифов энди колхоз реиси олып чалыша эди.
Бир кунь колхоз реиси Смаил агъаны эвине хош кельдиге баргъанда онъа тютюн аранларына къаравул олмасыны риджа эте. Смаил агъа реиснинъ риджасыны ред этмей.
Бир-эки айдан сонъ дженк башлай. Колхоз реиси койнинъ яшларынен дагъгъа, партизанлыкъкъа кете. Смаил агъа бир аягъы сакъат олгъаны ичюн койде къала ве партизанларгъа мумкюн олгъаны къадар ярдым эте. 1944 сенеси апрель айынынъ башларында фашистлерни Къырымдан къувып чыкъаралар. Сейдамет Шерифов озь отрядынен кене койге къайтып келе.
Бир ай кечер-кечмез халкъымызны Къырымдан сюргюн этелер. Ёлдаки чекишювлер. Халкънынъ сюргюнликнинъ биринджи йылларында чеккен азаплары, ачлыкътан, хасталыкътан олюви. Бу вакъиаларнынъ эписи романда ачыкъ-айдын косьтериле.
Сюргюнликнинъ 3-4 йылы кечкен сонъ, Сейдамет Шерифовны кене колхоз реиси этип тайинлейлер. О кене бизим халкъны чекиштире, коммунист партиясына, халкьлар атасы Сталинге садыкълыгъыны косьтере.
1953 сенеси Сталин ольген сонъ, комендант режими лягъу этиле. Халкъымыз топлашувлар кечирип башлай. Кремльге векиллеримизни ёллай. Халкъ арекетининъ фааль иштиракчилери махкеме этилип апсханелерге къапатыла. Амма, халкъ энди токътамай, курешини девам эте.
1960-ынджы сенелернинъ сонъунда биринджи векиллеримиз Ватанымыз Къырымгъа келип башлайлар. Къырымдаки биринджи адымларымыз енгиль олмады, прописка этмейлер, сатын алгъан эвлеринден чыкъарып ташлайлар. Не де олса, халкъымыз бу чекишювлерге даянды, курешини девам этти. Халкъымызнынъ арекетлери бошуна кетмеди.
1980-инджи сенелернинъ сонъунда халкъымыз топлу оларакъ Ватанымыз Къырымгъа келип, ерлешип башлай. Халкъ арасында романнынъ къараманлары да барлар.
Романнынъ муэллифи Ибраим Паши де бутюн халкъымыз киби Ватанына келип, захватларда турып, участка алды, эв къурды ве Акъмесджит - Ялта ёлундаки Андрусово коюнде яшады. Алла-Тааля Ибраим агъамызгъа узун омюр берип, иджадыны Ватанда да девам этмеге имкянлар яратты.
Эдип 10 йыл эвельси, 90-йыллыгъы арфесинде бу дюньяны терк этти. Ибраим Пашининъ язгъан эсерлери даа чокъ йыллар окъуйыджыларымызнынъ гонъюллерини котерир. Бу сене Ибраим Къуртумерогълу Пашининъ 100 йыллыкъ юбилейи къайд этиледжек. «Узюльген зынджыр» романы исе онынъ озь окъуйыджыларына къалдыргъан энъ къыйметли бахшышларындан биридир.
Салядинов Кубедин Усеинович
К 100-ЛЕТИЮ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ ЖУРНАЛИСТА И ПИСАТЕЛЯ ИБРАИМА ПАШИ
Аннотация. Настоящая статья посвящена 100-летию со дня рождения журналиста и писателя И. Паши. Автор за время своего творчества написал большое количество рассказов, два романа и несколько повестей. В 1998 г. был издан первый роман писателя «Джанлы нишан». В этом году, через десять лет после его смерти, в связи со 100-летним юбилеем издан его второй роман «Узюльген зынджыр».
Ключевые слова: литератор, стремление, ограничение, крымскотатарский язык и литература, новое время, депортация.
Salyadinov Kubedin Useinovich
TO THE CENTENARY OF IBRAIM PASHI, JOURNALIST AND WRITER
Summary. This article is dedicated to the 100th anniversary of the birth of a prominent journalist and writer I. Pashi. During his writing career he wrote a large number of stories, two novels and several narratives. In 1998, his first novel, «Djanli nishan» was published. This year, ten years after his death, on the occasion of his 100th birthday, his second novel, «Uzyulgen zindjir» came off the press.
Keywords: writer, creative activity, aspiration, restriction, the Crimean Tatar language and literature, the new time, inspiration and spirituality, deportation.
ЭДЕБИЯТ:
1. Къуртнезир З. Языджы И. Пашининъ догъгъанына 85-йыл толды / З. Куртнезир // Йылдыз. - 2003. - № 6. - С. 147 - 148.
2. Паши И. Джанлы нишан. Роман / И. Паши // Йылдыз. -1991. - №5. - С. 3 - 24; 1992. - № 1.
- С. 50 - 89.
3. Паши И. Мен эдебияткъа насыл кельдим? Эссе / И. Паши // Йылдыз. - 2004. - №4. - С. 4
- 32.
4. Паши И. Узюльген зынджыр. Роман / И. Паши // Йылдыз. - 1989. - № 15. - С. 3 - 34; № 6. -С. 6 - 50.
5. Салядинов Къ. Куньде бир сатыр / Къ. Салядинов // Йылдыз. - 1998. - № 9 - 10. - С. 223
- 227.
6. Паши И. Узюльген зынджыр. Роман / И. Паши. - Симферополь: ГАУ РК «Медиацентр им. И. Гаспринского», 2018. - 192 с.
