CC BY
55Велиев Аблязиз1 E-mail: [email protected]
Анълатма. Макъаледе белли къырымтатар шаири Риза Халиднинъ иджадында арбий ватанперверлик мевзусы насыл ер туткъаны, яш несильни тербиелевде оларнынъ ойнагъан ролю, эдипнинъ севги лирикасындан насыл яваш-яваш арбий лирикагъа кечкени конкрет мисаллер эсасында косьтериле.
Анахтар сёзлер: эдебий джерян, шиириетте севги, гражданлыкъ ве арбий-ватанперверлик мевзулары.
Тема военного патриотизма в творчестве крымскотатарского поэта Ризы Халида
Аннотация. В статье речь идет о том, какое важное место занимают военно-патриотические произведения в творчестве видного крымскотатарского поэта Риза Халида. Подчёркнута роль его стихов в воспитании молодого поколения страны в духе патриотизма и дружбы народов.
Ключевые слова: крымскотатарская поэзия, любовная и военная лирика, жанр, стиль, поэтика.
The Theme Of Military Patriotism In The Work Of The Crimean Tatar Poet Riza Khalid
Summary. This article deals with the important role of military-patriotic works in the oeuvre of the prominent Crimean Tatar poet Riza Halid. The role of his poems in educating the younger generation of the country in the spirit of patriotism and friendship of peoples is strongly emphasized.
Keywords: Crimean Tatar poetry, love and military lyrics, genre, style, poetics.
Шаир Риза Халиднинъ иджадында арбий ватанперверлик мевзусы
УДК: 82-1 (= 512.1) (470-321.9)
Белли къырымтатар языджысы Риза Халид (1919 - 2002) озюнден буюк эдебий асабалыкъ къалдырды. Онынъ иджадында арбий-ватанперверлик мевзусы айрыджа ер тута. Биз иште бу акъта токъталмакъ истеймиз.
Эсас мевзугъа кечмезден эвель къыскъадан онынъ аят ёлуна назар ташлайыкъ. Риза Халид 1919 сенеси март 5-те Къырымнынъ Багъатыр коюнде догъды. Коккозьде тасиль алды, Ялта педагогика окъув юртуны битирген сонъ Акъмесджит педагогика институтынынъ къырымтатар тили ве эдебияты факультетинде окъуды. Сонъра тасилини аспирантурада девам эттирди. Лякин Улу Ватван дженкининъ башланувы йигитнинъ бутюн арзу-умютлерини, планларыны аст-усть этти.
22 яшлы Риза дженкке кетти. Волга озени ялысында булунгъан зенит топлары окъув юртунда арбий зенаат огренип, оны лейтенант рутбесинде битирген сонъ, 1941 сенеси ноябрь 28-де бузлу, боранлы Ладога голюни, яни «Омюр ёлу»ны кечип, душман тарафындан демир алкъанен сарып алынгъан эфсаневий Ленинград шеэрине келип чыкъа ве онынъ мудафааджылары сафына къошула.
Амансыз дженктен сагъ-селямет чыкъа, лякин тынч омюрге къайтмай, орду сафларында къалып, арбий хызметини девам эттире, полк командири дереджесинедже котериле, Ватан
1 Велиев Аблязиз, заведующий лабораторией учебной литературы на крымскотатарском языке и языках малочисленных этносов Крыма НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
дженкиндеки арбий ярарлыкълары ве дженктен сонъ Ватан ордусынынъ дженкяверлик севиесини юксельтюв, инкишаф эттирюв эм де пекитювдеки хызметлери ичюн онларнен орден ве медаллернен такъдирлене. 1975 сенеси полковник рутбесинде истифагъа чыкъа.
Риза Халид дженктен эвель язып башлай. Дженк арфесинде онынъ «Къызыл къаранфиль» адлы уфачыкъ шиирлер джыйынтыгъы неширге азырлангъан эди. Лякин онъа шай да дюнья юзю корьмек къысмет олмады.
Шаирнинъ 72 саифели «Севем сени, омюр!» деген биринджи шиирлер китабы 1964 сенеси Ташкентте, Озьбекистан Девлет бедиий эдебият нешриятында ана тилимизде, шаир Эшреф Шемьи-заденинъ муррирлигинде дюнья юзю корьди. Сонъра чешит йылларда ана тилимизде: «Багъчада бульбуллер», «Эйилик», «Чокъ йыллар кечкен сонъ», «Баарь муждеси», «Узакъ ялылар», «Мавы танъда», «Эйилик дуйгъусы», «Джанлы эзгилер», «Ёлларнынъ сонъу ёкъ»; рус тилинде: «Забыть не могу», «Гроздь винограда», «Лейтенантские
«О вакъыт ал янакъ Къара баш яш эдим, Душманны сарсыттым Зенитка топымнен. Улу Марс чёлюнде Яралы гуллерни, Эм мергин залпларны Унутып олмам мен!..».
годы», «Куст сирени», «Стихи разных лет», «Солнечный ливень», «Январский рассвет»; къазах тилинде «Акъ толкъын» киби китаплары басылып чыкътылар.
Арбий хызметни озюне зенаат оларакъ сечип алгъан Риза Халид корьгенимиз киби, эдебият саасында да гъает семерели иджат этти.
Эсасен лирик шаир олгъан Риза Халид арбий ватанперверлик рухунда да пек чокъ эсерлер догъурды ве бунынънен яш несильни арбий-ватанперпверлик рухунда тербиелевге буюк иссе къошты.
Дженктен эвель язгъан манзумелери эсасен лирик эсерлер олса («Сабалар шадлыгъы», «Сонъ не ичюн къуванмайым, кульмейим», «Мавы танъда», «Йырынъ чынълай», «Акълынъдамы», «Сёйле манъа», «Корюльмез йиплер»), дженктен сонъки иджадында сиясий, гражданлыкъ, арбий лирика буюк ер ала.
«Багъчада бульбуллер» деп адландырылгъан экинджи топламында биз энди гражданлыкъ лирикасынен арбий лирика къарышып башлагъаныны коремиз:
(«Беяз геджелер»).
дей шаир озюнинъ Ленинграднынъ беяз геджелери акъкъында язгъан шииринде.
«Шинелиме бакъкъанда» шиири исе толусынен арбий мевзугъа багъышлангъан олып, онда фашистлер дженк башлагъан ильк сенеси кечкен агъыр куреш ёллары, бузларгъа комюльген Ладога голюнинъ боранлы чёллери, Ватанны къорчалап джан
феда эткен, яралангъан, дженклешкен ватанпервер адамлар акъкъында икяе этиле.
«Омюрден къыйметли» шииринде шаир агъыр дженк йыллары бутюн халкъларичюнбуюкбирсынаволгъаныны, уруш чешит миллет векиллерини бирлештиргенини, достлаштыргъаныны тасвирлеп шойле дей:
«Сёзлеринъ керекмей», «Орман
«Боранлы ёллардан ёнельдик илери Йыргъа да вакъыт ёкъ; урушлар, урушлар... Корьдик биз Ватанны омюрден къыйметли Ве олдыкъ куреште айрылмаз догъмушлар».
ёлунда», «Сёзсюз джевап», «Себеп неде?», «Батыр ольмез», «Къанатлы батыр» шиирлеринде де дженкчилеримизнинъ
къараманлыкълары, душмангъа нисбетен олгъан нефрет, озьара ярдым, достлыкъ ве бирадерликнинъ
къыймети тасвирлене.
Шаир севги акъкъында язгъанда да оны арбий мевзунен багълай. Акъикъий саф севги хаин душмангъа къаршы куреште дженкчиге рух бергенини, джесюрликке рухландыргъаныны айта:
«Хиянет душманны топларнен аткъанда, Сув толгъан чкамурлы окопта яткъанда, Уджюмге кеткенде, эм арткъа къайткъанда, Сиз меннен эдинъиз, къара шенъ козьлер».
(«Козьлеринъ»).
Шаирнинъ «Мектюп» шиирини алайыкъ. Бойле бакъкъанда онда бир тюрлю дженк къокъусы, руху, манзарасы, эсамеси ёкъ. Лаф ана мектюби акъкъында кете. Лякин о, шу дереджеде
эеджанландыра, тесирлендире,
яшамагъа рухландыра ки, ана севгиси, ана тюшюнджеси, ана къайгъысы онынъ юрегине атеш якъа. Ана ишанчыны акъламакъ кереклиги, айны вакъытта аналарны да унутмамакъ кереклигини анълата, хатырлата. Демек аналар узакъ дженк ёлларында кеткен эвлятларынынъ эр бир адымыны, сагъмы, ёкъмы, яшайышы насыл экенлигинен меракълангъанларыны анълата. Дженкчининъ эр бир адымыны бинълернен козьлер козетип тургъаныны хатырлата.
Шаирнинъ «Чокъ йыллар кечкен сонъ» деп адландырылгъан шиирлер джыйынтыгъы «Арбий йыллар дефтеринден» деген циклнен башлай. Анда «Бульбуллер йырласын», «Учюнджи взвод акъкъында», «Орман ёлунда», «Разведкада», «Дженк ветеранларына», «Юректен сёйлешюв», «Бизлернен эдинъ сен» киби арбий мевзугъа багъышлангъан дюльбер, терен мундериджели шиирлер басылгъан. Бу эсерлернинъ адларындан да корюне ки, шиирлер тынчлыкъны арз эткен дженкчилер, бутюн бир дженкявер
эеджанлы, тесирли, терен психологик тесирнен тасвирлене ки, окъугъанда тенинъ чымырдай, тап козьлеринъ торлана:
деп яза ана. Бу, аскерни о къадар
«<Ишлеринъ чокъ, балам, билем мен, Я недай яшайсынъ, хаберим ёкъ сенден. Не ичюн сустынъ шай, савсынъмы, бир данем, Я меним юрегим дегиль де мермерден».
(«Мектюп»).
взвод, орман ёлунда адымлагъан разведкаджылар, айны вакъытта дженк ветеранлары акъкъындадыр. Бу эсерлер ишанчлы, самимий, ватанперверлик рухунда язылгъанлар.
Риза Халиднинъ иджадында агъыр дженк ёлларында онъа расткельген джесюр аскер ве командирлеримиз, комиссарларымыз: Акъяр
мудафаасынынъ фааль иштиракчиси Месфер Ислямовгъа, дженкявер офицер Джемиль Велиляевге, арбий къуруджыларгъа, дженк иштиракчилери Ибраим Рамазанов, Джевдет Аметов, Советлер Бирлигининъ Къараманы олгъан къазах къызы Алия Молдагулованынъ, дженк йылларында Ладога голюнде хызмет этип эляк олгъан Амет Салиевнинъ хатыраларына багъышлап язгъан гъает самимий, юрекке барып токъуныджы ватанперверлик рухундаки шиирлери ве балладалары Ватан мудафааджыларына олгъан севги, сайгъы, урьметни къат-къат арттыра. Бу, айны вакъытта яшларны ватанперверлик рухунда тербиелевде буюк бир васта оларакъ хызмет эте. Юкъарыда айтып кечкенимиз киби,
Риза Халиднинъ бир сыра шиирий китаплары рус, къазах тиллеринде де басылып чыкъты. О джыйынтыкъларгъа кирген эсерлер арасында да шаирнинъ арбий ватанперверлик рухунда язылгъан эсерлери чокълар. Бу, дженк йылларында умумий душмангъа къаршы бераберликте дженклешкен халкъларымыз арасындаки достлыкъ ве барышыкълыкъны пекитювде пек буюк роль ойнай.
Корюмли шаиримиз Риза Халиднинъ арбий-ватанперверлик рухунда язылгъан эсерлерини айрыджа огренмек, талиль этмек, пропагандирлемек, оларгъа мунасип къыймет кесмек бизим боюн борджумыздыр.
Биз юкъарыда Риза Халид акъкъында шаир оларакъ сёз юрсеттик. Лякин о, сонъки вакъытта несирджиликнен де огърашып башлады. Учь къысымдан ибарет «Пешраф» романыны язды. Ильки чокъ планлы бу трилогияда къырымтатар халкъынынъ истидатлы музыкаджысынынъ муреккеп баш язысы акъкъында икяе олуна, эсерде къырымтатар халкъынынъ такъдиринен багълы муреккеп меселелер котериле.
Романнынъ биринджи ве экинджи къысымларында тасвирленген
вакъиалар 1920-50-нджи сенелери Къырымда, Узакъ Шаркъта ве Ленинградда олып кечелер. Эсернинъ баш къараманы Энвер Меджитов 1920 сенеси ноябрьде Къырымда совет акимиети тикленген вакъытта дюньягъа келе. Орта мектепни аля ишаретлернен битире. Музыкагъа беслеген севгиси ве авеслиги оны 1937 сенеси Ленинград консерваториясына кетире. Студент окъувда озюни истидатлы йигит оларакъ косьтере. Амма 1941 сенеси Улу Ватан дженки башлай. Дёртюнджи курсны битирген Энвер гонъюлли оларакъ дженкке кете. Къараманджа дженклеше, яралана. Бир къач кере мукяфатлана. Япон дженкинде де ола. Гъалебеден сонъки аятында, Энверге якъын ве тувгъан бир аиленинъ мисалинде, къырымтатар халкъынынъ башына тюшкен ве келип кечкен белялар, агъыр фаджиалар тасвирлене.
Трилогиянынъ биринджи эки къысмы бир джылтнен 1990 сенеси «Советский
писатель» нешриятынынъ Ленинград болюгинде 30 бинъ нусханен Наталия Султан-Гирейнинъ терджимесинде рус тилинде нешир олунгъан эди.
1990 сенеси «Йылдыз»
меджмуасынынъ 2 ве 3-нджи санларында романнынъ биринджи къысмынынъ тек еди бабы ана тилимизде басылып чыкъты. «Сынав» деп адландырылгъан 8-нджи бабындан 12-нджи бабына къадар олгъан къалгъан къысмы ве экинджи китап шай да ана тилинде дюнья юзю корьмеди. Учюнджи китап исе къырымтатар тилинде де, рус тилинде де чыкъмады.
Аджеба, учюнджи китапнынъ такъдири акъкъында ким не айта биле, онынъ мундериджеси насыл? Бу акъта окъуйыджылар ич бир шей бильмейлер.
Риза Халиднинъ шахсен озю якъын досту, языджы Джевдет Аметовгъа язып ёллагъанына коре, романнынъ биринджи эки къысмы биле бираз къыскъартылып басылгъан.
Трилогиянынъ учюнджи китабында исе сёз эсасен Улу Ватан дженкинден сонъ Къырымда олып кечкен вакъиалар хусусында кете. Учюнджи китапкъа кирсетиледжек болюклер арасында Нью-Йорк шеэринде яшагъан ватандашларымыз, оларнынъ муреккеп талийи, алып баргъан чешит сой ишлери, хызметлери, фаалиетлери эм де сюргюнликтен яваш-яваш Къырымгъа къайтып келеяткъан халкъымызгъа япып тургъан маддий ве маневий ярдымлары тасвирленген буюк болюк де бар. Шу себепнен муэллиф кечкен асырнынъ сексенинджи сенелери Энвернинъ Эмине адлы къызыны, чаре тапып, АКъШкъа ёллай. Романнынъ учюнджи китабында о энди 40 яшларында. Халкъымызгъа ярдым тешкилятландирувда Эмине фааль къатнаша, онынъ тешеббюсчиси ола.
Кечкен асырнынъ сексенинджи сенелерининъ сонъунда Риза Халиднинъ Америкагъа зиярети де иште шу макъсаднен япылгъан эди. О, анда озь къараманларынен, семетдешлеримизнен корюшти,
субетлешти, оларнынъ фаалиетлеринен, яшайышларынен якъындан таныш олды. Эдип, озю айткъаны киби. макъсадына
иришти. Риза Халид Америкадан къайтып кельген сонъ о зияретнинъ теэсуратлары боюнджа «Янъы дюнья» газетасында учь очерк бастырдьк
Эдип АКъШта олгъанда Нью-Йорктаки Колумбия университетининъ мемуриети оны эки кере озьлерине мусафирликке давет эте. Риза агъа эр баргъанда анда студентер огюнде чыкъышта булуна. Университет кутюпханесинде махсус Риза Халид кошеси тешкиль эткенлер. О вакъытта анда языджынынъ 12 китабы бар экен. Сонъундан оларнынъ сайысы даа да арткъан. Университет озь тешеббюсинен шаирнинъ шиирлерини тюрк тилине чевиртирип, озь нешриятында, Халиднинъ 75 йыллыкъ юбилейи мунасебетинен, 1994 сенеси онынъ джыйынтыгъыны чыкъара.
1994 сенеси Ленинград языджылар тешкиляты эдипнинъ 75 йыллыкъ юбилейини кечире. О куньлерде Ленинград радиосы шаирни ачыкъ эфирге давет этип, онъа алты суальнен мураджаат эте. Мына о суаллер:
1) Риза Халитович! О узакъ сарым (блокада) куньлеринден берли ярым асыр кечти. Бугуньде о девирни насыл хатырлайсынъыз?
2) Риза агъа! Сиз сталинщина девринде эсассыз репрессиягъа огъратылгъан ве аля-бугунь онынъ аджыныкълы тесирини сезип тургъан халкънынъ векиллеринден бирисинъиз. Къырымтатар халкъы, шу джумледен шаир Риза Халид бу адалетсиз агъыр юкнен насыл яшады?
3)Ярымасырдевамында,къараманане олса да, о кечкен куньлернинъ тек хатырлавларынен яшамакъ мумкюнми? Я бугуньки телюкели ве раатсыз куньлер акъкъында не айтабилесинъиз? Олар шаир Риза Халиднинъ иджадына насыл тесир этелер?
4) Риза Халитович! Эшиткениме коре Сиз былтыр АКъШкъа барып кельгенсинъиз. Бу, шахсий зиярет эдими, я да Сизни бир де - бир ресмий тешкилят давет эттими? Языджы оларакъ Сиз о зияреттен озюнъиз ичюн насылдыр бир гъыда алдынъызмы? Хатыранъыздан силинмейдек вакъиалар юзь бердими?
5) Багъышланъыз. Занымджа Сиз сонъки йылларда несирджиликке пек
берильдинъиз. Биз исе Сизни 20-ден зияде назм китаплары чыкъкъан шаир оларакъ билемиз. Шу мунасебетнен бильмек истер эдим, шимди шаир Риза Халид озюни насыл ис эте?
6) Риза Халитович! Аньаневий сонъки суаль. Юбилейинъиз къайд этилеяткъан бу куньлерде шеэримизнинъ сакинлерине, хусусанСанкт-Петербургда яшагъан озь семетдешлеринъизге, яни къырымтатарларгъа насыл истеклеринъиз бар?
Иште бу суаллерге берильген джевапларны бир ерге топласанъ, он бир саифени тешкиль эте. Суаллер меракълы олгъаны киби, джеваплар да гъает меракълы ве оригиналь эдилер.
Риза Халид ордудан истифагъа чыкъкъан сонъ джемаат ишлеринде даа фааль иштирак этти. Ордудан алякъасыны узьмеди, языджылар ассоциациясынынъ азаларынен
бераберликте радио ве телевидение яйынларында мунтазам чыкъышлар япты. Аскерлер, денъизджилер, эмек коллективлеринен корюшювлер кечирди. Айны заманда арбий языджыларнынъ Халкъара ассоциациясынынъ вице-президенти, арбий языджыларнынъ Санкт-Петербург ассоциациясынынъ президенти, Санкт-Петербург
языджылары бирлиги идаресининъ азасы оларакъ чалышты. Арбий саада косьтерген мувафакъиетлери ичюн 1994 сенеси укюмет тарафындан «За укрепление боевого содружества» медалинен такъдирленди. Бу, онынъ 23-нджи укюмет мукяфаты эди.
Биз Риза Халиднен пек чокъ керелер корюштик ве къонуштыкъ. О, эр йыл отпускагъа чыкъса Озьбекистангъа келе, сой-акърабаларыны зиярет эте, аркъадашларынен корюше, къырымтатар нешриятына, радио, газета ве меджмуа редакцияларына озюнинъ янъы эсерлерини кетире эди.
Бугуньде, бол гонъюлли, шенъ, ватанпервер, инсансевер бу инсаннынъ 100 йыллыгъыны къайд этер экенмиз, онынъ эдебиятымызгъа къошкъан буюк иссесини миннетдарлыкънен анъа ве онынъ руху огюнде теменна этемиз.
Эдебият:
1. Къуртнезир З. Къырымтатар эдиплери. Омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар / З. Къуртнезир. - Симферополь: Издательство «Эльино», 2017. - 340 с.
2. Сеферова Ф. Къырымтатар шиириетининъ эстетикасы / Ф. Сеферова. Окъув къулланмасы. - Симферополь: И. Т. «Ариал», 2015. - 272 с.
1. Фазыл Р. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы / Р. Фазыл, С. Нагаев. - Симферополь: Издательство Крымучпедгиз, 2001. - 640 с.
2. Халид Р Ак толкын. влендер / Р Халид. - Алматы: «Жазушы» баспасы, 1979. - 156 с.
3. Халид Р. Багъчада бульбуллер. Шиирлер / Р. Халид. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына Бедиий эдебият нешрияты, 1969. - 172 с.
4. Халид Р. Гроздь винограда. Стихотворенияи / Р. Халид. - Ташкент: Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма, 1978. - 96 с.
5. Халид Р. Забыть не могу. Стихи. / Р. Халид // Библиотечка журнала «Советский воин». 1967. - № 5 (552). - С. 48.
6. Халид Р. Куст сирени. Стихи / Р. Халид. - Ленинград: Советский писатель Ленинградское отделение, 1981, 88 с.
7. Халид Р Лейтенантские годы. Стихи / Р. Халид. - Москва: Ордена Трудового Красного Знамени Военное издательство Министерство обороны СССР, 1979. - 160 с.
8. Халид Р. Прелюдия. Роман / Р. Халид. - Ленинград: Издательство Советский писатель Ленинградское отделение, 1990. - 408с.
9. Халид Р. Севем сени, омюр! Шиирлер / Р. Халид. - Ташкент: УзССР Девлет Бедиий эдебият нешрияты, 1964. - 72 с.
10. Халид Р. Чокъ йыллар кечкен сонъ / Р. Халид. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына Бедиий эдебият ве санат нешрияты, 1974. - 112 с.
11. Халид Р. Эйилик дуйгъусы. Чешит йыллар эсерлеринден / Р. Халид. - Ташкент: Гъафур Гъулам адына Эдебият ве санат нешрияты, 1984. - 248 с.
о 00
