CC BY
68УДК 811.512.145
Бекиров С.Э.
КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ ОГЪРУНДА
Аннотация. Мезкюр макъаледе языджы Рустем Муединнинъ «Къырымтатар эдебий тилини огренеджеклерге ярдым» адлы джыйынтыгъы бакъыла. Муэллиф тиль огърундаки къаарь-къасеветлерини бойле бильдире: «Бу эсер чешит йылларда язгъан макъалелернинъ топламы оларакъ, сёзлернинъ маналары ве догъру язылышлары текмилленген ве къырымтатар тилинде энъ сыкъ къулланылгъан 2800 сёзден ибарет къырымтатарджа-русча лугъатнен тамамлана».
Анахтар сёзлер: тиль, лугъат, сёзлер, эджа, ургъу, такъы.
Бекиров С.Э.
ВО ИМЯ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
Аннотация. В данной работе рассматривается сборник статей Рустема Муедина «В помощь изучающим крымскотатарский литературный язык». Писатель постоянно следил за состоянием крымскотатарского языка, с болью отзывался о тех, кто не ценит свой язык, игнорирует, унижает его достоинства. Он до конца жизни гордился и восхищался тем, что этот язык во времена Крымского ханства был одним из мировых языков. Его статьи - это борьба за чистоту крымскотатарского языка. Он прожил 93 года. Был свидетелем того, как развивался его родной литературный язык, и делал всё возможное, чтобы направить его в правильное русло.
Ключевые слова: язык, словарь, слова, слог, ударение, аффикс.
Bekirov S.E.
IN THE NAME OF CRIMEAN TATAR LANGUAGE
Summary. The present paper deals with the collection of articles by Rustem Muyedin «Helping the students studying the Crimean Tatar literary language». The writer constantly monitored the current status of the Crimean Tatar language, with pain spoke about those who do not appreciate their own language, ignores and dishonors it. Till his dying day he was proud of that this language in the time of the Crimean Khanate was one of the world's languages. His articles are an example of the struggle for the purity of the Crimean Tatar language. He lived 93 years off and on and was a witness of developing his native literary language, and did everything possible to steer it in the right direction.
Keywords: language, vocabulary, word, syllable, stress, affix.
Рустем Муедин 1919 сенеси июль 6-да Акъмесджит шеэринде догъды. Сабий экенде, 1921 сенесининъ ачлыгъыны, балалыкъта исе 30-нджы сенелернинъ къыйынлыкъларыны башындан кечирди. Шеэрининъ Татар (шимди Футболистов) сокъагъында яшады. Къом-шуларындан бири - Вели Ибраимовнынъ къардашы Умер олса, дигери кой ходжалыгъы-нынъ Халкъ комиссары Мемет Селимов эди. Бу ерлерде эвленгенден сонъ кирагъа эв ту-тып, Бекир Чобан-заде де яшагъан. Бабасы Осман агъа «Милли фиркъа» азасы олгъаны ичюн, Вели Ибраимовнынъ акъсыз къапалувындан сонъ, эр ихтималгъа къаршы, аилесинен берабер Акъмесджит районынынъ Суин-Аджы коюне кочип бармагъа меджбур олалар. Ля-кин мектеп чагъына еткенинен Рустем Муедин Акъмесджит шеэрине къайтып келе ве намлы къырымтатар зиялылары - Джынгъыз Дагъджы, Рефат Аппазов, Якъуп Бекиров, Шевкет Батыров ве дигерлеринен бир мектепте - 13-нджи къырымтатар мектебинде окъуп башлай. Тиль ве эдебият оджасы Умер Дерменджи эдебияткъа авеслиги догъып башлагъан осьмюрни сезип, буюк ярдым косьтерди. Эдебият авескярлары тёгерегини алып баргъан шаир Ибраим Бахшыш исе онъа шиириет сырларыны ачты.
1937 сенеси «Яш ленинджилер» меджмуасында «Рустемнинъ джинаетлиги» адлы би-ринджи икяеси басыла. Ондан сонъ шиирлери дюнья юзю корьмеге ве радиодан эдебий ра-
диомонтажлары яйынланмагъа башладылар. Эдебиятнен бир сырада драмтёгерекке къат-нап, пьесаларда иштирак этти.
1939 сенеси Рустем Муединни Къызыл Ордугъа алдылар. О Москвагъа тюшти. Дженкни анда къаршылап алды. Кремльнен джебе арасында алякъа багълады. Дженк ёлла-ры 1944 сенеси майыс айында 298-ни НКВДнинъ полку эркянында Чеченистандан кечип, Къырымгъа алып кельди. Акъмесджит шеэри сокъакъларыны патрулледи. Майыс 18-де къырымтатар аскерлерини казармада къапап, бир ерге чыкъармайлар. Сонъундан рус досту келип, догъмуш татасыны эвинден къувып чыкъаргъаны ичюн ондан афу сорай. Бир-эки афтадан сонъ бутюн къырымтатар аскерлерини топлап, Ордудан бошатып, Ташкент ше-эрине аилелерини къыдырмагъа ёллайлар.
Рустем Муедин сюргюнликте Ташкент виляетининъ Янъыёл шеэринде яшады. Агъасы Мемет Муедин (Севдияр) Америка Къошма Штатларында яшагъаны ичюн эдебий яра-тыджылыгъына аякъ чалалар.
1957 сенеси майыс 1-де «Ленин байрагъы» чыкъмагъа башлагъанынен бир сыра эсер-лери басыла. 1972 сенеси онынъ «Такъдир» повести айры китап олып чыкъты.
Къырымгъа къайткъан сонъ, 1993-1996 сенелери Рустем Муедин «Достлукъ-Къырым» газетасында чалышты. 1993 сенеси Украина языджылары бирлигине къабул олунды.
Экинджи китабы пьесалар джыйынтыгъы олып, 1992 ве 1994 сенелери «Сёнген йыл-дызлар» адынен АКъШнынъ Нью-Йорк шеэриндеки «Къырым» фонды тарафындан нешир этильди. 1995 сенеси исе Акъмесджитте онынъ «Ана къайгъысы» адлы китабы чыкъты. Бу китапкъа Рустем Муединнинъ повестьлери, пьесалары, къыскъа икяелери ве шиирлери кирдилер.
1999 онынъ «Къатмер къадерлер» адлы китабы нешир этильди. Онъа да муэлифнинъ икяелери, пьесалары ве шиирлери кирсетильдилер.
90 йыллыкъ юбилейи мунасебетинен Къырымтатар академик музыка ве драма театрин-де онынъ «Сёнмейджек йылдызлар» пьесасы саналаштырылды.
Рустем Муедин 2012 сенеси январь 26-да 93 яшына келип, бу дюньяны терк этти.
Эдип къырымтатар эдебияты ве тили инкишафына, акъикъатен де салмакълы иссе къошты.
Манъа Рустем Муединнен дефаларджа къонушмакъ къысмет олды. Субетлеримизде агъасы Мемет Муедин, мектепдешлери ве достлары белли авиаконструкторлар, профес-сорлар Якъуп Бекиров ве Шевкет Батыров да булуна эдилер. Якъуп агъа эдебиятнен дженктен эвель огърашып башлагъан. Онъа «Шаланда» икяеси ичюн классик языджымыз Шамиль Алядиннен берабер Биринджи эдебият мукяфатыны болюп алмакъ къысмет олгъан.
Рустем Муедин къырымтатар тилини юректен къайгъыргъан ве онынъ такъдирине янып куйген инсанлардан бири эди.
Бу онынъ тилимизнен багълы ве матбуатта басылгъан макъалелерининъ толу джедвели олмаса керек:
1. Достлукъ. 18.01.91 с. «Бир назар».
2. Янъы дюнья. 28.08.91 с. «Элифбемизни сагъламлаштырайыкъ».
3. Достлукъ. 22.02.92 с. «Тиль ве тарих багълыдыр. Тарихчы Соловьёв, В.Д. Смирнов олмакъ керек».
4. Янъы дюнья. 27.03.92 с. «Баш, къалпакъкъа уйдырылмаз».
5. Къырым. 20.11.93 с. «Эджа дегильде - эдже».
6. Къырым. 21.01.95 с. «Эдебий тилимиз бир шекильде олмалы».
7. Къырым. 24.06.95 с. «Кене сёзлер ве ибарелер акъкъында».
8. Къырым. 18.11.95 с. «Янълыш бильги бермек, келеджек несиллерге дава ташла-макътыр».
9. Къырым. 01.03.97 с. «Сымарлакълар» хасталыгъыны енъер экенмизми».
10. Къырым. 22.03.97 с. «Тильджилеримизге базы тевсиелерим».
11. Къырым. 7.11.98 с. «Эдебий тилимизнинъ базы инджеликлери».
12. Къырым. 14.11.98 с. «Эдебий тилимизнинъ базы инджеликлери».
2004 сенеси «Къырымдевокъувпеднешир»де нашир Ибраим Чегертма Рустем Муедин-нинъ «Къырымтатар эдебий тилини огренеджеклерге ярдым» [1] адлы рисале шеклинде китапчыгъыны чыкъарды. Онъа Рустем Муединнинъ «Эдебий тилимизнинъ инджеликле-ри», «Сёзде ургъунынъ эмиети», «Базы багълайджылар акъкъында», «Айры сёзлернинъ къулланылышлары», «Базы ибарелер акъкъында» ве «Тилимизге озьбекченинъ тесири» ад-лы макъалелеринен берабер, озю язгъанына коре «Джыйынтыкътан кениш халкъ кутьлеси файдалана биледжеги козьде тутулса да, оны тешкиль эткен макъалелерге ич бир тиль му-техассысы менфий фикир беян этмегени ичюн, биринджиде, шимдики вакъытта къулла-нылгъан сёз чешитликлери бир низамгъа къоюлмасына имкян олур, экинджиде исе, илери-де осюп етишеджек тильшынасларгъа муакъкъакъ, буюк ярдым ола билир.
Тилимизде арап ве фарс сёзлери белли бир чокълукъны тешкиль эткенлери ичюн, «арапча» сёзлернинъ янында «а», фарс тилинден кельгенлернинъ янларында «ф» арифле-ри» язылгъан».
Муэллиф къырымтатар тилинде берильген сёзлернинъ янындаки русча терджимесинде синонимлер бериле деп айта. Лякин бу тарафы сонъунадже ишленильмеген. Мисаль ичюн: «былтыр» «прошлый год» деп терджиме этильген. «В прошлом году» демек де мумкюн ве иляхре.
«Бита» сёзюни шиведе «буюкана» деп рус тилине «бабушка» (мать матери) деп терджиме этиле. «Къартана» исе «бабушка (мать отца) ола. «Къартбаба» исе пек къолайсыз ве кулюнчли алда къала. «Дедушка»гъа чевирильген сонъ (отец родителей) деп анълатыла.
«Къаршылыкъ» -« ответ, противостояние», деп бериле. Аслында «сопротивление, противодействие» олмакъ керек. «Ответ» - бу «джевап», «противостояние» исе «къаршы ту-рув»дыр.
«Кучь» сёзюнинъ диапазоны пек кеништир. «Трудно» - «къыйын» ве «тяжело» -«агъыр» деп алынгъан олса, «сила» исе «такъат» олгъан олса, сёз кергинлиги бираз йым-шар эди.
«Къудрет» де «сила» деп алынгъан. Албуки «мощь, могущество» олмакъ керек. «Си-ла»гъа биз «къувет» де дей билемиз.
«Иляве» - «добавление, дополнение» деп бериле. «Иляве» - «приложение» олгъан ол-са, «добавление» - «къошма» олур эди.
«Тилимизге озьбекченинъ тесири» адлы макъаледе Рустем Муедин базы бир сёзлер-нинъ манасы анълатмагъа тырыша, лякин «екяне» сёзю «егане» деп алына. «Бежать» -«чапмакъ», дегиль де «ювурмакъкъа» чевирильген. «Яшырынмакъ» сёзю «сакъланмакъ» ерине къулланылгъан.
«Даваланмакъ» - «вылечиваться» ве «лечиться»дир.
«Абыл-къубул» - «поспешно» дегиль де, «как попало»дыр, «поспешно» - «ашыкъып-ушукъып».
«Агъув» - «горечь» олса, яман олмаз эди, «горький» - «аджджы» [2] демек.
Ашагъыда Рустем Муединнинъ лугъаттаки сёзлери солдан, къолумыздаки орфографик лугъатлардакилери сагъдан бериле: арифе - арефе; лягъыв - лягъу; эдже - эджа; барут -барот; кумер - кимер; тарумар - тар-мар [3].
«Къыбла» священный камень дегиль, священный камень - кябедеки таш [4]. Къыбла исе кябе тарафы. Ташнынъ ады - Хаджер-уль-эсвед [5].
«Мантыкъ» - «логика»; «смысл» - «мана»дыр; «мевта» - «покойник», «мертвец» -«олю» олмалы; «единомышленник» - «фикирдеш», «сафдаш» - «соратник, сподвижник»; «такъдим» - «вручение, представление», «рекомендация» исе «такъдимнаме»дир; «фен» -«наука» дегиль - «предмет, дисциплина», «наука» - «илим»дир; «Юксельмек» «подниматься» дегиль, «возвышаться»дир, «котерильмек» - «подниматься».
«Туварчы» дегиль - «туварджы», «чакъырчы» дегиль «чакъырджы», «чиничи» дегиль де «чиниджи» олмакъ кереклер.
«Эдебий тилимизнинъ инджеликлери» макъалесинде муэллиф бойле деп кече:
«Шимдики вакъытта ал чекими ибареси озьбекчеден кельген келиш сёзюнен къулла-ныла. Эр алда о, озьбек тилининъ махсулыдыр. Профессор Айдер Меметов «Къырымтатар
тили» китабында келиш сёзю бизде ал термининен къуллангъаныны къайд этип, ничюндир озьбекчесини къуллана».
Озю исе «такъы» сёзю «афикс»нинъ терджимеси олгъаныны анълатып, 7-нджи саифеде бир абзацта «такъы» деп язгъан, дигер абзацта исе «аффикс» деп берген.
«Хайырламакъ» сёзю, менимдже къолайсызджа алынгъан. Чюнки бизде «тебрик» сёзю де мевджут.
Кене бу макъаледе Рустем Муедин джумледен бойле яза: «Тиль билими ильмини огренгенде шуны хатырда тутмакъ керек ки, башта къаиде язылып, сёзлер онъа уйдурыл-майлар да, къаиде, халкъ къуллангъан тильнинъ сёзлерини бир тертипке къоймакъ ичюн языла. Белли бир тертипке къоюлгъан тиль исе, эдебий тиль сайыла. Бу себептен, миллет-нинъ эр бир шивесининъ векили шу къаиделерни огренип, язысыны эдебий тильде язмакъ керек. Башкъа тиллерден кельген сёзлер шу къаиделерге уймасалар, истиснагъа чыкъары-лалар» [1].
Макъаледен бир абзац даа кетирмек истер эдим: «Исимлерде экиден зияде тутукъ сес ян-янына кельмей. Арагъа мытлакъ бир созукъ сес кирмек керек. Меселя: Озьбекстан дегиль де, Озьбекистан; устра дегиль де - устура киби язылмакъ керек. Эгер бир миллет-нинъ ады созукъ сеснен битсе, экинджи созукъкъа ихтиядж къалмай ве Гурджистан, Эрме-нистан киби языла. Фарс тилинден кельген муреккеп сёзлернинъ «бильгили» манасындаки «шинас» къысмы да къырымтатар тилининъ хусусиетлерине уйдурылып: шаркъшинас дегиль де - шаркъишинас; тюркшинас дегиль де - тюркишинас киби язылалар. Лякин бу къаидеге истисна оларакъ: арслан, кертме, кесертки, къарткъа ве чегертки исимлери ки-релер» [1].
«Сёзде ургъунынъ эмиети» адлы макъаледе муэллиф шойле деп яза: «Къырымтатар сёзлеринде ургъу эксериетинен сонъки созукъкъа тюше ве девам этильген такъыларнынъ сонъки созугъына авуша.
Адети узре, эр бир тиль башкъа тильден кельген сёзлерни озюнинъ хусусиетлерине ке-лиштирип къабул эте. Къырымтатар эдебий тилине арапчадан келип къошулгъан сёзлер де тилимизнинъ хусусиетине уйдурылып, ургъуны экинджи эджеге бермек ичюн: аср, азм, вакът, девр, сабр, сынф, метн, несль, джебр, кефн, дефн, шекль, ашайт киби сёзлерни: асыр, азым, вакъыт, девир, сабыр, сыныф, метин, несиль, джебир, кефин, дефин, шекиль ве ашайыт шекиллерине чевирип алындылар.
Язымызда ве лакъырдымызда энъ чокъ янълышлыкълар, мастарларны къулланувда расткеле. Оларны бир тертипке къоймакъ ичюн, ашагъыдаки къаидени менимсемек керек оладжакъ.
-макъ, -мек такъысы олгъан фииллер, яни мастарлар, истемек фиилининъ шахс чеки-минен бирлешкенде, я да не япмагъа? Суалине джевап бергенде, такъылары -магъа, -меге шекилинде язылалар.
Меселя: мен бар-магъа, кель-меге, ал-магъа, эвлен-меге истейим (мен бармакъ, кель-мек, алмакъ, эвленмек истейим шекиллери эдебий тильнинъ хусусиетине келишмейлер).
Сёзнинъ ортасында эки «а» расткельгенде, невбеттеки тутукътан сонъ инджертюв «ь» ишарети язылмаз.
Мисаллер: баар, къаар, къанаат, зенаат, саан, саат» [1].
Лякин бугуньки къаиделеримизге коре, эки «а»нынъ ортасында йымшакъ «х» оладжагъыны козь огюне алып, «баарь», «къаарь» ве «саарь» [6] деп язмагъа меджбурмыз.
«Айры сёзлернинъ къулланылышлары» макъалесинде муэллиф бойле деп кече: «Ти-лимизге арап ве фарс сёзлери кирип, озюмизнинъки олып къалдылар. Лякин базы сёзлерни рус тилинден кельди беллеп, олар язгъанлары киби ифаде этемиз. Меселя, джемидан сё-зюни чемодан киби язамыз. Албу исе о, джеми шейлер къоюлгъан бир савуттыр. Айны бойле такъылы чайдан (чайник ве чай къутусы), шамдан (подсвечник), ягъдан (маслёнка), гульдан (ваза, подцветник) фарс тилинден кельген сёзлердирлер.
Багъ ве бахча сёзлери де фарс тилинден кельген сёзлер ама, базы къалем саиплеримиз асылсыз себепнен бахча сёзюни багъчагъа чевирдилер. Шай олса да, бу сёз къолайлыкънен теслим олмай. Бахчасарай, Бахча-Эли, бахчиван киби сёзлерде догъру шекили муафаза
этиле. Асылында, багъда юзюм осе. Онынъ осюмликлерине - кутюк деймиз. Бахчада исе чешит емишлер оселер. Оларнынъ осюмликлерине - терек деймиз. Бахчанен багъ арасын-да, терекнен кутюк арасындаки къадар фаркъ бар. Ойле олгъанда, олар озь адларынен ай-тылмакъ ве ойле де язылмакъ кереклер» [1].
Иш муджиби манъа чокъ вакъыт «Мераба» сёзю усьтюнде давалашмакъ сырасы тюштю. Тюркиеде олгъанымда Эски Шеэрде пек чокъ къырымтатарларынен корюшмеге къысмет олды. Олар эписи, тюрклер киби бир шекильде «мераба», деп айталар.
Къырымтатар языджылары бирлигининъ реиси Риза Фазыл исе «мераба» ве «мера-банъыз» вариантларынынъ тарафдарыдыр.
Бир чокъ лугъатларнынъ муэллифи, Сейран оджа Усеинов 2009 сенеси чыкъаргъан «Русско-крымскотатарский словарь»ининъ [7] экинджи къысымында: «Здравствуй(те)! Селям алейкум! (говорят ровеснику или младшему), марабанъыз! (говорят старшему или множеству людей)», деп къайд этип кече.
Бу мунасебетнен, Рустем Муединнинъ бу макъаледеки фикирини кетирем: «Мераба сё-зю бизим тилимизге арапчадан келип, инсанлар бир-биринен селямлашкъанда къулланыла.
0, чокълукълар ве сайгъы ифадеси олгъанынъыз такъыларына мухтадж дегиль. Оджа сы-ныфкъа киргенде, я да телевидениеден балаларгъа мураджаат эткенде: Мераба, балалар! -демеси кяфидир. Я да бала сокъакъта къартбабасыны расткетиргенде: Мераба, къартбабам! -демеси догъру сайылыр. Базы адамлар озюнден буюкке: Мерабанъыз, топлу тургъанларгъа исе: Мерабалар! - дейлер. Тиль билими джеэттинден бойле мураджаат этювлер догъру сайылмайлар. Селямлашкъан вакъытта: Селям алейкуминъиз, я да Селям алейкумлер тар-зында айтылмагъаны киби, Мерабанъыз ве Мерабалар шекиллери де янълыш сайылалар» [1].
Бугуньки куньде онынъ бир фикири даа пек актуальдир: «Эгер чокълукътаки бир сёз-нинъ алямет ве арекетини косьтереджек олсакъ, онъа къошулгъан сёз де чокълукъ такъысыны алыр. Меселя: Мусафирлер кельдилер. Лякин бу эки сёз арасына кирип алямет ве арекет анълаткъан башкъа сёзлер олсалар, олар текликте язылалар. Меселя: Чалгыджы-лар кельди, отурды, этрафны козьэтти ве чалмагъа башладылар. Корюльгени киби, бирин-джи ве сонъунджы сёзлер чокълукъ такъысыны алалар. Булардан да башкъа, эгер чокълукъта айтылгъан ибаре меджазий (образный) фикир анълатса, алямет ве арекет анълаткъан сёз текликте языла. Меселя, дагълар ешерди; авалар бозулды киби» [1].
Рустем Муединнинъ тевсиелерини «Тилимизге озьбекченинъ тесири» адлы макъале-нен екюнлене, ондан бир фрагментке дикъкъат этинъиз: «Дюнья устюнде, ялынъыз бир миллетке аит олгъан саф тиль ёкъ. Эр бир миллет озь тилини башкъа тиллерден алгъан сёз-лернен зенгинлештире. Лякин, биринджиде - озюнде олмагъан сёзни къабул эте, экинджи-де исе, алгъан сёзлерни озь тилининъ хусусиетлерине уйдура. Миллетимиз ярым асыр Озь-бекистанда яшагъаны себебинден, тилимизге озьбек сёзлери ве ибарелери кирип пекинди-лер. Тюркий тиллер бир тамырдан чыкъкъанларына бакъмадан, тиллеринде баягъы фаркъ сезиле. Меселя, биз хашхаш (мак) деген шейге озьбеклер - кукнор, къумыкълар -шакъшакъ дейлер. Биз азбар деген шейге озьбеклер - ховли, къумыкълар - азбар дейлер.
Ойле олгъанда, эр бир миллет озюнинъ сёзлерини ве ибарелерини тилининъ хусуси-етлерине уйдурып къулланмакъ керек» [1].
Рустем Муединнинъ бизлерге къалдырып кеткен меслеатлары бизлер ичюн пек къыйметли ве файдалыдыр. Халкъымыз чокътан «Буюк рус-къырымтатарджа ве къырым-татар-русча лугъатларгъа» мухтадж. Шимди бизлер бу ишлернинъ арфесинде булунгъаны-мызда, къолумызда олгъан бутюн тиль дигерликлеримизден, бу джумледен бугуньге къадар чыкъкъан лугъатлар, сёзлюклерден файдаланып, къырымтатар тилине буюк сайгъы ве севги косьтерген зиялыларымызнынъ (Усеин Къуркчи, Басыр Гъафаров, Зия Акъсакъов-нынъ, языджы Рустем Муедин, миллетпервер инсан Сеяр Муртазаевнинъ ве дигерлерининъ тевсиелерине къулакъ асып, енълеримизни тиреп, бу алидженап, лякин гъает месулиетли ишни башламакъ борджлумыз!
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Муедин Р.О. Къырымтатар эдебий тилини огренеджклерге ярдым / Р.О. Муедин. - Акъмесджит,
2004. - 68 с.
2. Усеинов С.М. Русско-украинско-крымскотатарский словарь терминов / С.М. Усеинов, Э.А. Бе-киров. - Симферополь, 2014. - 520 с.
3. Велиев А. (Къырым)татар тилининъ орфография лугъаты / А. Велиев. - Ташкент, 1982. - 170 с.
4. Керим И.А. Къырымтатарджа къыйын сёзлер / И.А. Керим. - Акъмесджит, 2006. - 176 с.
5. Миреев В.А. Современный русско-крымскотатарский словарь / В.А. Миреев, А.В. Горянов. -Симферополь - Саки: ЧП «Предприятие Феникс», 2013. - 578 с.
6. Асанов Ш.А. Русско-крымскотатарский словарь / Ш.А. Асанов, А. Велиев, С.М. Усеинов, С.А. Нагаев. - Симферополь, 2010. - 464 с.
7. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский словарь / С.М. Усеинов. - Симферополь, 2009. - 624 с.
