CC BY
54Бекиров Сервер Энверович1 E-mail: nii_kipu@mail.ru
Анълатма. Мезкюр макъаледе къы-рымтатар тили саасындаки проблемлер-нен, бу джумледен къырымтатар тилин-деки физикий терминологиянен багълы меселелер музакере этиле. Бу дженктен эвель къырымтатар дерсликлерине кир-мей къалгъан физика дерсликлернинъ бо-люклеридир.
Анахтар сёзлер: физика, термин, къырымтатар, лугъат
Современное состояние физической терминологии в крымскотатарском языке
Аннотация. В настоящей статье обсуждаются вопросы, связанные с проблемами в крымскотатарском языковом пространстве. в частности, в физической терминологии на крымскотатарском языке. Речь идёт, прежде всего, о тех разделах физики, которые не рассматривались в довоенных учебниках на крымскотатарском языке.
Ключевые слова: физика, термин, крымскотатарский, словарь.
Actual Status of Physical Terminology in the Crimean Tatar Language
Summary. This article briefly discusses issues related to problems in the Crimean Tatar language, in particular, in physical terminology. This refers primarily to those sections of physics that were not considered in the prewar manuals published in the Crimean Tatar language.
Keywords: physics, term, Crimean Tatar, dictionary.
Къырымтатар тилинде физика терминлерининъ вазиети
УДК: 53:001,4:811.512.1
Бу сене къырымтатар халкъынынъ озь физика терминологиясы боюнджа биринджи лугъаты пейда олгъанына 82 йыл олгъан. О лугъат 54 саифеден ибарет олыр озь эркянында 1,5 бинъден зияде физиканен багълы сёзлерни къаплар алгъан. Дженктен сонъ техника илими гурьдели инкишаф эткени себебинден физика фенине де баягъы янъы болюклер кирсетильди. Къырымтатар физика терминологиясы сюргюнлик акъибетлерининъ
нетиджесинде бу буюк инкишафтан марум къалды. 1941-1944 сенелери дженк ичинде кечти. 1944-1957 сенелери къырымтатарларыны ана тиллеринден толусынен четлештирдилер. «Ленин байрагъы» газетасы, сюргюнлик вазиетинде халкънынъ бутюн къайгъы-къасеветлерини озь бойнуна алмагъа меджбур олды. Физика терминлери исе энъ эвеля умумий къырымтатар лугъатларынен багълы эди. Газетамыз озь саифелеринде 5-10 сёзден ибарет кучюк лугъатчыкъларда басып башлады [1].
Газетамызны саифелегенде козюнъе бирден язув тилимизде олгъан джанлы инкишаф ташлана... Пек чокъ ят, келишмеген сёзлер яваш-яваш дженктен эвель къулланылгъан сёзлернен денъиштирильгени тилимизни дюльберлештирип, онынъ келеджегине къавий темель къойып башлагъаны ачыкъ-айдын корюле.
1982 сенеси Ташкентте Озьбекистан Коммунист Партиясы Меркезий Комитетининъ нешриятында, (онынъ типографиясы Озьбекистан
радиосынынъ бинасы ерлешкен
1 Бекиров Сервер Энверович, переводчик НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь, Крым).
сокъакъта булуна эди) тиражи олгъаны-оладжагъы 150 экземпляр этрафында олгъан ве дженктен сонъ «Татар тилининъ орфография лугъаты» адынен биринджи къырымтатар орфографик лугъаты нешир этильди. Оны азырлагъан ве шу девирге келиштирген журналист ве языджы Аблязиз Велиев эди [2]. О чокъ йыллар Къырымда иджат эткен языджы ве журналистлеримиз Шамиль Алядин, Эшреф Шемьи-заде, Юсуф Болат, Абдулла Дерменджи, Раим Тынчеров, Амет Мефаев, Джевдет Аметовнен берабер чалышып, Абдуреим Алтанълы, Риза Халид, Энвер Селямет, Джеваире Месджитова, Лёман Сулейман, Ремзи Бурнаш ве дигерлерини якъындан биле эди. Бу джедвельге дженктен эвель къырымтатар театринде ве радиода чалышкъан хадимлер - Яя Шерфединов, Ильяс Бахшыш, Аблямит Умеров, Мерьем Ибраимова, Айше Диттанова, Майнур Ишниязова, Фатма Аметованынъ къырымтатар лакъырды ве эдебий тиллерине эсасланаракъ, дженктен эвель, яни 40 йыл эвельси чыкъкъан орфографик лугъатларны янъыдан ишлеп, оларны зенгинлештирип, земаневийлештирип, яни тилимизнинъ о девирдеки инджеликлерини сакълап къалып, сёзлеримизнинъ язылувыны тертип-низамгъа къоймагъа тырышты ве баягъы бир мувафакъиетлерге иришти. «Ленин байрагъы» газетасында басылгъан материалларда бу сезилип тура.
Девир денъише ве тиллерге де базы бир денъишмелер кирсетиле. Мисаль ичюн бу орфографик лугъаткъа кирсетильген - автор сёзю «муэллиф», агитация сёзю «тешвикъат», агрессия -«теджавузлыкъ», адвокат - «абулкъат» я да «корчалайыджы» киби сёзлерге чевирильдилер.
2010 сенеси Къырым окъув-педагогика нешриятында «Русча-къырымтатарджа лугъат басылып чыкъты (онынъ муэллифлеринден бири Аблязиз Велиевдир). Бу лугъатта сёзлернинъ къулланувы эр тарафлама тертип-низамгъа кетирильмеге тырышылгъан олса да, сёзлернинъ бугуньки куннинъ талапларына етишмегени сезилип тура. Ана-Ватангъа къайтып келип, журналистика ве эдебият саасында баягъы бир
мувафакъиетлерге иришкенимизден сонъ, бу етишмемезликлер сезилип башлады.
Лугъаткъа кирсетильген денъишмелер бир кереден козьге чарпа. Биз бунъа насылдыр бир эволюция демек истемеймиз, лякин тилимизнинъ нормалаштырувында бу буюк бир роль ойнап, гъает файдалы олгъандыр, деп беллеймиз.
Ватангъа къайтып кельгенимизден сонъ бизлер джанлы тилимизни сагъламлаштырув ёлунда буюк муфакъиетлерге наиль олдыкъ. Бу, эльбетте, «Янъы дюнья»гъа чевирильген «Ленин байрагъы», Къырымда чыкъып башлагъан «Достлукъ», сонъундан о ^ «Къырым» газетине чевирильди, «Йылдыз» журналымыз, ватанымыз Къырымда къыскъа бир вакъыт чыкъкъан «Салгъыр» журналы, «Мераба» газетасы, «Голос Крыма» газетасында базы бирде басылгъан къырымтатар тилиндеки метнлер къырымтатар тилининъ халкъымыз арасындаки тиль муитини мейдангъа кетирюв ве шекиллендирюв джерьянында мисильсиз роль ойнады. Халкъымыз ватанына авдет олгъан вакъытта джумхуриет телевидениеси ве радиосы азырлагъан теле ве радио яйынлары унутып башлагъан тилимизни мунтазам суретте биринджи дереджели вазифеге чевирип, оны огренюв ве сакълап къалув ёлунда мумкюн дереджеде бутюн имкянлардан файдаланмагъа чагъырды. Бу ишке джан-юректен къошулгъан «Мейдан» ве «АТР»нынъ программалары буюктен-буюк иссе къошып, огюмизде пейда олгъан тиль проблемлеримизнинъ бир къысмыны чезмеге имкянлар яратты. Аля бугунь бизлер бу мубарек ишлернинъ астында юремиз. Вакъыт кече, девир денъишти. Бизлер денъишмесек де, тилимизге олгъан мунасебетни денъиштирмек зарур. Сюргюнликте булунгъанымызда, базы бир аркъадашларымыз, бельки де темиз юректен, ватанымызгъа къайткъан сонъ язылыпмыз, деп айтып, абунеджилерге къаршы чыкъсалар да, «Ленин байрагъы»на язылгъан инсанларнынъ сайысы 25 бинълик тиражны кечкен эди. «Йылдыз» журналы абунеджилерининъ сайысы да.
Тиль бир ерде турмай, о кунь,
айлар, йыллар девамында инкишаф этип бара, базы сёзлер денъише, яни нормаларгъа кетириле, янъы-янъы сёзлер пейда ола ве къошула. Мисаль ичюн, Ожеговнынъ лугъаты ярым асыр эвельси 50 бинъ сёзден ибарет олгъан олса, сонъки лугъаты 100 бинъ сёзден ибареттир. Демек эр сене бинъге якъын сёз къошулып бара. Бизлер бу джерьяндан артта къалсакъ, тилимизни вакъытында зенгинлештирмесек, ильмий прогресснынъ артындан етиштирмесек, тилимизге янъы-янъы сёзлер кирсетмесек алымыз белли.
Эльбет, мерхум лугъатчымыз Сейран Усеинов бу меселени бир вакъыт дикъкъатсыз къалдырмай эди ве къолундан кельгенине коре кунь талапларына риает этмеге тырыша эди. Бу тирнекли ве ишкир инсан омюрининъ сонъуна къадар русча-къырымтатарджа лугъатларнынъ устюнде чалышты ве белли бир нетиджелерни эльде этти. Бунъа мисаль оларакъ муэллиф онынъ сонъки буюктен-буюк эмегини, яни буюк лугъатынынъ биринджи учь къысымыны козь огюнде тута. Сейран агъа лугъатнынъ къалгъан къысымларына да азырлыкъ корьгендир, деп тюшюнмезе эсас бар. Чюнки о, айткъанына коре ишни деференциаль тарзда, яни къолунда олгъан сёзлерни бирер-бирер бакъып чыкъып, ер-ерине ерлештирген сонъ, чыкъармакъ имкянларыны къыдыра ве тапа эди.
Сергей Ожеговнынъ изахлы лугъаты бугуньде-бугунь энъ белли олгъанларындан биридир. Бу ерде, бунынъ киби де, Владимир Дальнинъ изахлы лугъатыны да хатырлап кечмек ляйыкътыр.
Бу исе бизлерге де альтернатив лугъатлар устюнде чалышмакъны девам этмек кереклигини ачыкъ-айдын косьтере. Бу ишни ортагъа чыкъарып, языджы, шаир, журналист, тарихчы ве энъ эсасы лугъатчы олгъан Аблязиз Велиев этрафында бу ишке ляйыкъ, теджрибели, ишкир инсанларны топлап, башламасы зарур. Ёл косьтериджи джотемен йылдызымызсонъкийылларда В. Шведованынъ ярдымынен, яни онынъ салмакълы иссесинен инкишаф этип баргъан «Толковый словарь русского языка»дыр. Бу лугъат бутюн постсовет бошлугъында ерлешкен мустакъиль
девлетлерининъ лугъат нумюнесине чевирильди. Бизлер исе истисна олмайыкъ. Кучюк бир халкъ олсакъ да лугъатымыз буюк олмасы зарур. Бунъа бизим халкънынъ сёз байлыгъы меджбур эте ве биз миллетимизни самимийликнен къайгъырсакъ, бу къоджаман ишнинъ тюбюнден, иншалла шерефнен чыкъармыз!
«Ленин байрагъы газетасында чокъ йыллар зарфында къулланылып кельген рус сёзлери 1980 сенелерине келип, къырымтатарлашып башладылар. Биз оларнынъ базы бирлерини язып алдыкъ: аккомпанемент (зиль тутув), актив (фаль, фааллер), алфавит (элифбе), анекдоты (лятифелер), аннексия (басып алув), анализ (талиль), армия (орду).
Муэллиф бу ерде Озьбекистан радиосында диктор вазифесинде чалышкъан Фатма Аметованы хатырламакъ истер эди. Бир акъшам, радиода къырымтатар тилинде сонъки хаберлер окъулгъан сонъ, студиядан чыкъар-чыкъмаз янына терлеп-пишип хавфсызлыкъ комитетининъ хадими чапып келип, ве сиз «орду» сёзюнен не манада къулландынъыз, деп сорай. Онынъ фикирини могъул ордулары туманлаткъан олса керек. Фатма Аметова Совет ордусы - бу бизни къорчалагъан Совет Армиясыдыр, дегенинден сонъ, бу хадим бир парча озюне келе.
Башлагъан джедвелимизге исе халкъымыз арасында сыкъ къулланыл-гъан ве рус тилинден къырымтатар ти-лине чевирильген ве денъиштирильген сёзлернинъ бир къысымыны даа авале этемиз: архитектор (мимар), бинокль (дюрбин), биография (терджимеиал), боевой (дженкевер), вождь (даий), выставка (серги), договор (анълашма), закон (къанун), залив (корьфез), кандидат (намзет), контроль (незарет), кореспон-дент (мухбир), критика (тенкъит), легенда (эфсане), лётчик (учуджы), правление (идаре), призыв (чагъырув), проект (лейиха), протест (наразылыкъ), псевдоним (такъма ад), руда (кульче), самолёт (учакъ), сезон (мевсим), специалист (му-техассыс), стихия (афат), стихия (афат), стол (маса), тема (мевзу), традиция (аньане), трибуна (минбер), учреждение (муэссисе), фамилия (сой ады), форма (шекиль), шкаф (раф), шофёр (ай-давджы), штраф (джореме).
Газетамызнынъ саифелеринде чокъ йыллар файдаланылгъан «контакт», «контраст», «корунд», «кристалл», «лаборатория», «манометр», «поршень», «постулат», «потенциал», «статика», «тембр», «темп», «термодинамика», «термометр», «термос», «термоскоп», «термостат», «фаза», «физик», «физика», «фокус», «цикл», «шатун», «электрон», «элемент», «ядро» ве дигер алышылгъан физикий терминлерге бугунь денъиштирме тапмакъ къолай дегиль ве биз беллесемиз онъа ич бир тюрлю заруриет сезильмей.
Халкъымыз ватанына къайтып башлагъанынен,мескенпроблемлеринен бир сырада келеджек несильнинъ тасиль меселелерини де котерип, оларны биринджи невбетте чезмеге арекет этти. Бу ишни о вакъыт шеэр тасиль идаресинде, яни... чалышкъан Сейран оджа Усеинов тешкилятландырып, чокъ йыллар идаре этип барды. О вакъыт къырымтатар тилинде мектеплер ичюн бир сыра китаплар пейда олды. Олардан бири - бу «Русча-къырымтатарджа терминлер лугъаты»нынъ «Техника, физика, фельсефе ве химия» болюгидир [3].
Бу алидженап ишнен Сейран оджа
бутюн анълы омюри бою огърашты. Онынъ Онынъ иштиракинен азырлангъан «Русча-къырымтатарджа лугъат», «Русча-украиндже-къырымтатарджа терминлер лугъаты» ве онынъ шахсий учь томдан ибарет «Русча-къырымтатарджа
лугъат»ы бу алидженап ишлернинъ мувафакъиетли екюнленювидир [6; 7; 8; 9; 10].
Къырымтатар тилининъ физикий терминологиясыны азырлавда пек чокъ менбаларгъа эсасланмагъа меджбур оласынъ. Бу ишлерни буюк бир дереджеде енгиллештирип, араштырув вакъытларыны къыскъарткъан китаплар да мевджут. Биринджиде бу проф. Исмаил Керимов тарафындан чешит йыллар айларнен китапханелерде отурып азырлагъан тилимиз ве эдебиятымыз боюнджа библиографик материалларыдыр. Биз бу ерде онынъ тек эки джыйынтыгъынен сынъырланмакъ истеймиз - онынъ къырымтатар тили, эдебияты, тарихи ве медениети иле багълы «Библиографик сечмелер» ве «Къырымтатарджа къыйын сёзлер»инен [4; 5].
Эдебият:
1. Потапов С.С. Русско-татарский терминологический словарь по физике / С.С. Потапов, А. Мамин. - Симферополь: Крымполиграфтрест, 1937. - 54 с.
2. Татар тилининъ орфография лугъаты / терт. А. Велиев. - Ташкент: Озьбекистан Компартиясы МК нешрияты, 1982 - 170 с.
3. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский терминологический словарь. Техника, физика, философия, химия / С.М. Усеинов. - Симферополь: редотдел Крымского комитета по печати, 1992. - 64 с.
4. Керимов И.А. Библиографик сечмелер / И.А. Керимов. - Акъмесджит: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты. 1994. - 64 с.
5. Керимов И.А. Къырымтатарджа къыйын сёзлер / И.А. Керимов. - Акъмесджит: Таврида. 2006. - 176 с.
6. Асанов Ш.А. Русско-крымскотатарский словарь. Факсимильное издание / сост. Ш.А. Асанов, А. Велиев, С.М. Усеинов, С.А. Нагаев. - Симферополь, 2017. - 464 с.
7. Усеинов С.М. Русско-украинско-крымскотатарский словарь терминов / С.М. Усеинов, Э.А. Бекиров. - Симферополь: Издательство «Дагаджиева Э.С.», 2010. -520 с.
8. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский словарь (многотомник). - В трех томах. - Т. 1. - Буквы А-Д / С.М. Усеинов. - Симферополь: ООО «Форма», 2017. -848 с.
9. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский словарь. - В трех томах. - Т. 2. - Буквы Е-М / С.М. Усеинов. - Симферополь: ООО «Форма», 2018. - 912 с.
10. Усеинов С.М. Русско-крымскотатарский словарь. - В трех томах. - Т. 3. - Буквы Н-О / С.М. Усеинов. - Симферополь: ООО «Форма», 2018. - 824 с.
