Научная статья на тему 'Ottoman-crimean Tatar-Russian dictionary by L. Lazarev (1822-1884)'

Ottoman-crimean Tatar-Russian dictionary by L. Lazarev (1822-1884) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
183
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНАХТАР СЁЗЛЕР: ТЮРКШЫНАСЛЫКЪ / КЪЫРЫМТАТАР ЛЕКСИКОГРАФИЯСЫ / Л. ЛАЗАРЕВНИНЪ ЛУГЪАТЫ / XLX АСЫРНЫНЪ ЛУГЪАТШЫНАСЛЫГЪЫ / ЭКИ ТИЛЛИЛИК МЕСЕЛЕЛЕРИ / САРФ-НАХВ ТЕРМИНЛЕРИ / ТЮРКОЛОГИЯ / TURKOLOGY / КРЫМСКОТАТАРСКАЯ ЛЕКСИКОГРАФИЯ / CRIMEAN TATAR LEXICOGRAPHY / СЛОВАРЬ Л. ЛАЗАРЕВА / DICTIONARY BY L. LAZAREV / ЛЕКСИКОГРАФИЯ XLX ВЕКА / LEXICOGRAPHY OF XLX CENTURY / ВОПРОСЫ ДВУЯЗЫЧИЯ / BILINGUALISM ISSUES / ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ / PHILOLOGICAL TERMINOLOGY

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Керимов И.А

В статье рассматриваются основные грамматические категории, представленные Л. Лазаревым в «Турецко-татарско-русском словаре наречий: османского, крымского и кавказского…» (1864 г.). Выявляется специфика арабографичного алфавита крымскотатарского языка, состоящего из 33 графем. В сравнительном (с современным) плане исследуются основные части речи и служебные слова. Выявляется терминологическая база крымскотатарской грамматики XlX века. Анализируется словарный состав, охватывающий ряд географических терминов, названий явлений природы, меры весов, измерений расстояний и времени, личных имен, названий растений и животных. Делается попытка систематизации и анализа отраслевой и бытовой лексики. Рассматриваются вопросы трансформации значений заимствованной лексики из арабского и персидского языков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСМАНСКО-КРЫМСКОТАТАРСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ Л. ЛАЗАРЕВА (1822-1884)

In the article the basic grammatical categories, represented by L. Lazarev in «Turkish-Tatar-Russian dictionary of languages: the Ottoman, Crimean and Caucasian...» (1864) are considered. Some specific treats of the Crimean Tatar alphabet, consisting of 33 Arabic letters are revealed. In the comparative (modern) plan The author examines the main parts of speech and syntactic words as seen in that time and nowadays. The terminological base of the Crimean Tatar grammar of XlX century is revealed. The vocabulary, covering a number of geographical terms, names of natural phenomena, measures of weights, measurements of distances and times, personal names, names of plants and animals is thoroughly analyzed. An attempt to systematize and analyze the industry-specific and colloquial vocabulary is made. The issues of the transformation of meanings of the borrowed vocabulary (from Arabic and Persian) are considered.

Текст научной работы на тему «Ottoman-crimean Tatar-Russian dictionary by L. Lazarev (1822-1884)»

УДК 81'373=512.19«18»

Керимов И.А.

Л. ЛАЗАРЕВНИНЪ (1822-1884) ОСМАНЛЫДЖА-КЪЫРЫМТАТАРДЖА-РУСЧА ЛУГЪАТЫ

Аннотация. Макъаледе Л. Лазаревнинъ «Тюркче-татарджа-русча лугъатында османлыджа-къырымджа-кавказджа лехджелер» (1864 с.) чалышмасында кетирильген къырымтатарджанынъ сарф категориялары ачыкълана. 33 харфтен ибарет олгъан араб элифбесининъ хусусиетлери косьтериле. Сёз чешитлери ве ярдымджы сёзлернинъ эскидеки ве земаневий алындаки дурумлары къыяс вастасынен талиль этиле. Къырымтатарджанынъ XIX асырдаки сарф ве нахвгъа аит махсус келимелери козетиле. Джогърафик тер-минлерни, табиат адиселерини, чешит ольчюлерни, вакъыт, месафе ве шахсий адларны, осюмлик ве айванларнынъ адларыны къапсагъан келимелер тилиль этиле. Турмуш ве ис-тихсал далларына аит лексиканынъ талили ве таснифи теджрибелене. Арабча ве фарси-джеден алынма сёзлернинъ мана джиэтинден трансформациясы ачыкълана.

Анахтар сёзлер: тюркшынаслыкъ, къырымтатар лексикографиясы, Л. Лазаревнинъ лугъаты, XIX асырнынъ лугъатшынаслыгъы, эки тиллилик меселелери, сарф-нахв термин-лери.

Керимов И.А.

ОСМАНСКО-КРЫМСКОТАТАРСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ Л. ЛАЗАРЕВА (1822-1884)

Аннотация. В статье рассматриваются основные грамматические категории, представленные Л. Лазаревым в «Турецко-татарско-русском словаре наречий: османского, крымского и кавказского...» (1864 г.). Выявляется специфика арабографичного алфавита крымскотатарского языка, состоящего из 33 графем. В сравнительном (с современным) плане исследуются основные части речи и служебные слова. Выявляется терминологическая база крымскотатарской грамматики XIX века. Анализируется словарный состав, охватывающий ряд географических терминов, названий явлений природы, меры весов, измерений расстояний и времени, личных имен, названий растений и животных. Делается попытка систематизации и анализа отраслевой и бытовой лексики. Рассматриваются вопросы трансформации значений заимствованной лексики из арабского и персидского языков.

Ключевые слова: Тюркология, крымскотатарская лексикография, словарь Л. Лазарева, лексикография XIX века, вопросы двуязычия, филологическая терминология.

Kerimov I.A.

OTTOMAN-CRIMEAN TATAR-RUSSIAN DICTIONARY BY L. LAZAREV (1822-1884)

Summary. In the article the basic grammatical categories, represented by L. Lazarev in «Turkish-Tatar-Russian dictionary of languages: the Ottoman, Crimean and Caucasian ...» (1864) are considered. Some specific treats of the Crimean Tatar alphabet, consisting of 33 Ara-

bic letters are revealed. In the comparative (modern) plan The author examines the main parts of speech and syntactic words as seen in that time and nowadays. The terminological base of the Crimean Tatar grammar of XlX century is revealed. The vocabulary, covering a number of geographical terms, names of natural phenomena, measures of weights, measurements of distances and times, personal names, names of plants and animals is thoroughly analyzed. An attempt to systematize and analyze the industry-specific and colloquial vocabulary is made. The issues of the transformation of meanings of the borrowed vocabulary (from Arabic and Persian) are considered.

Key words: Turkology, Crimean Tatar lexicography, dictionary by L. Lazarev, lexicography of XlX century, bilingualism issues, philological terminology.

Мевзунынъ актуаллиги. Къырымтатарджанынъ бугуньде ве келеджекте сакъланмасы, пекинмеси ве илерилемеси ичюн огъуз ве къыпчакъ тиль зенгинликлери («Кодекс Кумани-кус» лугъаты, Асириддин Эбу-Хайяннынъ лугъатлары /XIII-XIV асырлар/), орта асырларда къырымджагъа чеврильген урумларнынъ, къараимлернинъ, эрмени ве къырымчакъларнынъ диний китаплары иле берабер глобаль темеллеринден бириси де ханлыкъ заманындаки эс-ки эдебиятымыз ве тарихий эсерлеримизнинъ тилидир. Юзйылларджа ишленильген ве че-шит сааларда къулланылгъан ишбу тилимизнинъ лексик ве анълам потенциалы буюктен-буюк олгъанындан гъайры, бугуньде ярарлана билинеджек, файдаланыладжакъ дюньяджа инджеликлери де булунмакъта.

Макъаленинъ макъсады - чокъ сенелер девамында эль токъунылмагъан XIX асыр-нынъ лугъатларындаки лексик байлыгъындан файдаланмакъ, ве бу зенгинликнинъ бугунь-ки кунюмизге якъынлаштырмакътан ибареттир.

Эсас къысым.

Л. Лазаревнинъ лугъаты. Иште, эсасен ханлыкъ деври ве XIX асырнынъ язылы тилин-де олгъан бир чокъ къыйын ве алынма сёзлернинъ, дигер гъает зенгин вокабулярнынъ ве морфологик сёзяпым инджеликлерининъ лугъатыны тизиджиси аджайип тильшнас, озь деврининъ тюркология бильгини Лазарь Эммануилович (Мануилович) Лазаревдир. Онынъ Тюркче-Татарджа-Русча Лугъаты 1864 сенеси Москвада дюнья юзюни корьди [1]. Ба-сылгъан матбаасы китапта косьтерильмегендир. Лугъатта биринджи къысымнынъ юз дёрт саифесинде (шу джумледе) къырымтатар грамматикасынынъ эсаслары анълатылып, бундан сонъки 336 саифесинде эксериде эски язы тилимизнинъ лугъаты булунмакъта. Лугъат къы-смынынъ эр бир саифесинде орта эсапнен 48 сёз олгъаныны козь огюне алсакъ, тахминен 16000 (он алты бинь!) этрафында келиме булунмакъта. Ишбу лугъат къач сенеден берли элимизде олгъаны ве бир чокъ алларда фааль къулланылгъаныны айрыджа къайд этмели-миз.

Л. Лазаревнинъ биографиясына келиндже, бунъа аит чокъ малюмат олмаса да, аяты-нынъ эсас чеврелери, контурлары, бир сыра эски ве земаневий макъалелерде ачыкълан-макъта [2]. Л. Лазарев 1822 сенеси Аджемде (Иранда) догъды. Даа бала экенде, Аджемде чалышкъан ве юксек орун саиби олгъан бир рус мемуры тарафындан Русиеге кетирилип Тифлис гимназиясына ерлештирильди. 1842 сенеси Тифлис гимназиясыны битирген сонъ, Елизаветполь гимназиясынынъ эки юкъары сыныф талебелерине дерс беререк, оджалыкъ фаалиетини башлады. 1850 сенеси Москвадаки Лазарев шаркъшынаслыкъ институтына тюркче ве фарсидже тиллерининъ оджасы сыфатында давет этильди. 1853 сенеси С.Петербург университетинде намзетлик имтиханындан кечип, 1862 сенеси шаркъ тиллерининъ магистри унванына «Махмуд Фузулининъ «Лейли ве Меджнун» поэмасы» мевзусын-да диссертациясыны къорчалады. 1863 сенесинден Лазарев институтынынъ махсус сы-ныфларында дерс берди. 1868 сенесинден Москва Археология Джемиетининъ мухбир аза-сы олды. 1871 сенеси экстраординар профессоры унваныны къазанды. Юкъарыда анъылгъан диссертациясындан гъайры, илим дюньясында онынъ «Тюркче-Татарджа-Русча Лугъаты» (М., 1864), «Тюрк тилининъ къыяслав хрестоматиясы» (М., 1866) ве «Шаркъ тиллерини огренме эснасында къыйынлыкъларнынъ себеплерине усттен бир бакъыш» (М., 1871) адлы ильмий чалышмалары беллидир.

«Тюркче-Татарджа-Русча Лугъаты»нынъ кириш къысмында тюркче-къырымтатарджа грамматик къаиделерининъ эсаслары берилиркен, элифбеде 33 харф олгъаныны, булар-нынъ ичинде 17 эсас графема ве къалгъанлары бир, эки яхут учь нокъта (усттен яхут ашагъыдан) къоюлып айрылгъанлары анълатыла. Харфлерден едиси, яни «алеф», «даль», «заль», «ре», «зе», «же», «вав», язылышта озюнден сонъ кельген харфлернен багълан-магъаны ве элифбедеки харфлерден гъайры, окъув ве огренме эснасынынъ башында созукъ сеслерни акс эткен бельгилер («усьтюн» /фатха/, «эсре» /кесре/, «отюри» /дамма/) къулла-нылгъаны ве буларгъа къошма оларакъ базы харфлернинъ окъулмасыны косьтерген даа дёрт бельги, яни «мадде», «ташдид», «хамза» ве «джезм» киби бельгилер олгъаны анъла-тыла.

Джынс уламынынъ («категория рода») ёкълугъы ве шунынъ ичюн джынс айы-рылгъанда, «къыз», «огълан», «эркек», «диши» (ыргъачы) киби сёзлер къулланылгъаны та-рифлене. Сайыларда тек(лик) ве джем (чокълукъ) олып, сонъкиси текликте олгъан сёзлер-ге «лар» («лер») аффикси къошулып япылгъаны ве бундан гъайры, арабча ве фарсиджеден алынма сёзлерде арабча ве фарсидже чокълукъ аффикслери къулланылгъаны айтыла: шиир -шииран; шахзаде - шахзадекян ве дигерлери.

Исимлердеки келиш аффикслери ве оларнынъ къулланылмасы акъкъында сёз юрю-тильгенде, (бугуньде ишлетильген къырымтатарджа терминология иле) саиплик, догърул-тув, тюшюм, ер ве чыкъыш келишлерининъ аффикслери ве оларнынъ къулланылмасында мисаллер кетириле: адам - адамын; деве - девенинъ; адама, девее; адамы, девени; адамда, деведе; адамдан, деведен...

Сыфатлар анълатылыркен, олар исимлер иле не джынста, не сайыда, не де келишлер аффикслери иле уйгъунлыкъта оламай - дениле. Джумледе исимнинъ огюнде булуналар. Ама айры алда къулланылгъан вакъытта, яни исим оларакъ кельгенде, о вакъыт тюрлене ве чокълукъ аффиксини къабул эте билелер. Меселя: «Къараларын юзю ювмакъ иле акъ ол-маз». Сыфатларнынъ дереджеси «ракъ» («рек») аффиксинен мейдангъа келир. Бир чокъ ал-ларда сыфатнынъ дереджесини косьтермек ичюн «пек», «зияде», «йине» (кене), «артыкъ», «чокъ», «дахи» (даа) киби сёзлер къулланылыр. Сыфатларнынъ усьтюнлик дереджеси бой-ле усулларнен япылыр: сыфатларнынъ огюне «энъ» сёзю къоюлувынен; сыфатларнынъ огюне «зияде», «чокъ», «пек», «нихает», «эфратле», «бутюн», «келли», «хэпси», «джумле», «тамам» киби сёзлернинъ къоюлмасынен. Меселя, «бу /шей/ джумледен эйидир», «бу /шей/ пек гузельдир».

Л. Лазарев тюркче-къырымтатарджа сайыларнынъ учь къысмыны ачыкълай: 1. Сыра сайылары, 2. Пай сайылары, 3. Кесир сайылар. Сыра сайылары «нджи» («нджы») аффиксинен япылгъаныны анълата. Меселя: биринджи /алтынджы/. Пай сайылары исе «шар» («шер»), «ар» («ер») аффикслеринен мейдангъа кельгенини косьтере. Меселя: бирер (ал-тышар). Кесир сайылары бойле анълатыла: микъдар сайысы чыкъыш келишинде къоюлып кесир сайысы япыла. Меселя: «ондан бир», «юзьден он». (Бугуньде бойле шекильде ишле-ниле: «онда бир», «юзьде он»). Ракъамларнынъ чейрек ве ярысыны косьтермек ичюн «ярым» ве «чейрек» сёзлери къулланыла. Кесир сайысыны косьтермек ичюн сыра сайысы-на «пай» сёзю къошула. Меселя, «единджи пай» (седьмая часть). Арабча кесир сайылар айры сёзлернен анълатыла. Меселя: «хамс» (беште бир), «сюлюс» (учьте бир) ве илях-ри.

Эсап сёзлеринден (нумеративлерден) бойлелери косьтериле: 1. Нефер. (О меджлисте юз нефер адам хазыр эди. 2. Баш. (Он бир баш ат сизе кондеририм, къабул этинъиз). 3. Къыта. (О заман эмр-и-хумаюн иле нидже къыта къадар гъалер /галера/ Бахр-и-сияха /Къара денъизге/ реван олунды). 4. Адед. (Он адед алма). 5. Пара. (Он пара кой).

Замирлернинъ чешитлери бойле сыралана: шахс, ишарет, суаль, бельгисизлик, айы-рыджы-умумлештириджи, озьлюк ве мулькиет. Эр биринен багълы анълатмалар ве мисал-лер кетирильмекте.

Лугъаттаки грамматика бабынынъ энъ буюк къысмыны фииллер тешкиль этмекте (3391 саифелер). Фииллернинъ бир чокъ шекиллери тафсилятлы анълатыла. Исимфииллер (инфинитивлер) эсасен «макъ» («мек») аффиксинен мейдангъа келелер: окъумакъ, сёйле-

мек. Фииллернинъ бельгисизлик дереджеси «л» яхут «н» харфлери иле яхут оларнынъ бе-раберлигиле япылалар: корьмек - корюльмек - корюнмек (сонъкиси бугуньде фиильнинъ «къайтым» дереджеси оларакъ алына); язмакъ - язылмакъ; юрек - юрекленмек. Фииллернинъ ортакълыкъ дереджеси «ш» харфининъ къошулмасынен мейдангъа келе: дёгмек -дёгюшмек; опьмек - опюшмек /тутмакъ - тутушмакъ/ (бугуньде фииллернинъ ортакълыкъ дереджеси «ш», «ыш» («иш»), «уш» («юш») аффикслеринен мейдангъа кельгени анълаты-ла). Фииллернинъ теклик ве чокълукъта, шимдики, кечкен ве келеджек заманда тюсленме-лерининъ чешит шекиллери косьтерильмекте.

Л. Лазаревнинъ берген хаберине коре, тюркче-къырымтатарджадаки зарфлар (наречия) учь тюрде олалар: 1. Сыфатлардан тюреген 2. Арабча ве фарсидже исимлерден тюреген 3. Исимлерден «джа» («дже») /нджа-ндже/, «ча» («че») аффикслерининъ къошулмасынен асыл олгъан зарфлар. Булардан гъайры, зарфларгъа тюсленмеген (тюсленме шекли ол-магъан) бойле сёзлер аиттир: эвет (эбет), балли, ёкъ (хайыр), пек, демин, хэнуз, бирле, дахи (даа). Сыфатлардан асыл олгъан зарфлар: аз, чокъ, артыкъ, эксик, сыкъ, надир, сийрек, эйи, хош, гузель, пис, фена, чиркин. Вакъыт зарфлары: тез, чабукъ (чабик), яваш, эркен, (эрте), кечь. Ер зарфлары: якъын, узакъ, догъру, эгри, йыракъ ве иляхри.

Мунасебетчилер. Тюркче-къырымтатарджа джумлелерде лексемалар (табий ки эшья анъламлары) арасында мунасебетни бильдирген харф, эджа ве ярдымджы сёзлер бардыр ки, булар сёзден сонъра келирлер. (Бугуньки терминология иле) мунасебетчилерни (послелоги) Л. Лазарев учь къысымгъа боле: 1. Эсас (асыл) мунасебетчилер 2. Исимлерден тюреген мунасебетчилер ве 3. Зарфлардан тюреген мунасебетчилер. Эсас мунасебетчилер оларакъ шулар косьтерильмекте: отьрю, ичюн (чун), дже (рус.: до, по), биле, иле (ле), бирле, бери (рус.: с), деки (дек), сиз (рус.: без чего), киби, коре. Исимлерден тюреген мунасебетчилер: ара, арт (артында), ашагъы, алт, орта (посреди), усть, экен, ичь (ичери), илери, кери, дип (тюб), тышары (адден тышары), тараф, къаршы, ян, чевре. Зарфлардан тюреген мунасебетчилер: илери (прежде), догъру (прямо), якъын (близ), башкъа (кроме), озьге (другой), эввель (прежде), маада (кроме).

Багълайыджылар адий ве муреккеп оларакъ болюнмекте. Багълайыджылар сырасына базы арабча ве фарсидже сёзлер де кирсетильмекте. Адий багълайыджылар: ве, артыкъ, эгер (энгертим), амма, анджакъ, энди (имди), тек, да (та), атта, даа, зира, керек (керексе), истер, кене, гуя, ки, мегер, не, я, я да. Муреккеп багълайыджылар оларакъ Л. Лазарев шуларны косьтере: бойле (шойле), чюнки, санки, фарзан ки, гуя ки, мадам ки, ёкъса, яхут ве дигерлери. (Бугуньки грамматикамызда багълайыджылар эки эсас группагъа болюн-мектелер: 1. Тек къулланылгъан ве 2. Текрарлангъан багълайыджылар. Джумледеки вази-фелерине коре исе: тизме ве табили багълайыджыларгъа айрылмакъталар [3, с. 136-139]).

Л. Лазаревге коре, тюркче-къырымтатарджа нидаларгъа («ах», «ох», «вай», «вах», «пе») базы арабча ве фарсиджеден алынма сёзлер де кирмектелер: «аферин» (браво), «ха-ша» (Аллах косьтермесин), «машаллах», «барекаллах», «хайда».

Умумен алгъанда, Л. Лазаревнинъ 1864 сенеси ишлеген тюркче-къырымтатарджа грамматикасы (ве шу девирдеки классик тюркшнасларнынъ назарий принциплери) бир чокъ нокъталарында заманымызда да айны шекильде алынмакъта. Эбет, вакъыт кечтикче эм назарий, эм де амелий инджеликлер ишленилип грамматик хусусиетлерге даа да кениш ве терен шекильде бакъыла. Ве лякин о вакъыттаки классик филология ве тюркология назариелери бугунь де тилимизнинъ огренювинде гъает буюк роль ойнамакътадыр.

Л. Лазаревнинъ лугъаты къаврап алгъан 16000 (он алты бинъ) сёзни бирер-бирер козь-ден кечиргенде, меракълы бир фактор мейдан ала. Эвельден язылгъан базы парчаларымыз-да да бунъа дикъкъат айыргъан эдик. Яни кунюмизде къырымтатарджада къулланыл-магъан, ама бугуньде озьбекченинъ фааль лексикасында булунгъан арабча ве фарсиджеден алынма бир чокъ келимелер эскиде къырымтатарджанынъ лексиконында олгъаныны коре-миз. Шулардан бир къысмыны сырагъа кетирмек иле имлясыны тертип этиджи бергени киби къалдырамыз: арзан (уджуз), арра (бычкъы), аблах (диване), ахбар (хаберлер), асман (кок), ашна (таныш), афтаб (кунеш), бимар (хаста), ильтимас (риджа), пул (акъча), джидал /джанджал/ (къавгъа), дестмал (силинджек), ракъс (оюн), сезавар (дегерли), савдакяр

(алыш-веришчи, туджджар), шерменде (масхара), шугъулланмакъ (огърашмакъ), шух (ой-накъ), тилла (алтын), асил (бал), къасам ичмек (емин этмек), къагъаз (кягъыт), коче (сокъакъ), гур (мезар), гушт (эт), мехман (мусафир), нан (отьмек), хэмише (даима), багъбан (багъчеван), дервазе (ёлкъапы) ве чокъ дигерлери. Яни сенелер кечтикче, миллий девлет-сизлигимиз ве тасиль системамыз бозулмасынынъ нетиджеси оларакъ лексикамызнынъ зенгинлиги вира эксильгени, синоним сыраларынынъ фарыгъаны, фукъарелешкенини корьмектемиз. Бу фикримизни даа да ачыкъламакъ ичюн Ханлыкъ заманындаки метинлер-де расткелинген сёзлер, ибарелер ве XIX асырнынъ сонъу XX асырнынъ биринджи чейре-гиндеки матбу метинлеримизден мисаллер кетирейик. Л. Лазаревнинъ лугъатында «пехлу» (пехлю) (34 с.) ве «кякюль» (158 с.) келимелери бериле. Биринджисининъ манасы «ян, янында» (леззет-и-пехлу: янында олмакъ леззети»). Экинджисининъ манасы: «ханымлар-нынъ зулюфлери». Бу келимелернинъ экиси де Бора Гъазынынъ гъазелинде растланмакъта: «Сим-тенлер иле олан леззет-и-пехлу ерине»; «Тугъа диль багъламышыз кякюл-и-хош бу ерине» [4, с. 18].

Лугъатта «берр» сёзю растланмакъта (саифе 26). Сёзнинъ манасы «къара, топракъ, къы-та». Бу келиме Хансарайнынъ Демир-Къапысы узериндеки языда (1503-1504 сс.) корюн-мекте: «Султан-уль-беррейн ве хакъан-уль-бахрейн» (Эки къытанынъ /Авропа ве Асия/ султаны ве эки денъизнинъ /Къара денъиз ве Каспий/хакъаны) [5, с. 84].

Пек сийрек олса да, къырымтатарджа эски метинлерде фарсиджеден алынма «безмгир» келимесини коремиз. Лазаревнинъ лугъатында «безм» - ишрет, зияфет, дюгюн, шенъленме /пиршество/ киби мананы бергени бильдириле (саифе 294). Осман Акъчокъракълынынъ 1899 сенеси айры китапчыкъ шеклинде нешир этильген «Ненкеджан ханым тюрбеси» по-вестинде бойле сатырны коремиз: «Ол безмгир ве бакъий алем йине шу алем» (Ол зияфет севген бакъий /даимий/ алем кене шу алем) [6, с. 39]. Бу ерде сырасы кельгенде, кене шуны да ачыкъламалы. «Ненкеджан» адынынъ биринджи къысмы («ненк») «шан ве шереф» ма-насыны бильдире. Бу сёз лугъатнынъ 243 саифесинде къайд этильгендир.

О. Акъчокъракълы къырымтатар эдебияты акъкъында биринджи оларакъ монография язгъан шахс сыфатында танылмакъта. Онынъ «Къырым тюрк-татар эдебиятынынъ къыскъаджа тарихчеси» адлы чалышмасы 1919-1920 сенелери «Миллет» газетасынынъ сыранен еди номеринде дердж этильген эди. Монографияда косьтерильген малюматлардан энъ меракълысы ве къыйметлиси Менъли Гирайнынъ 1500 сенесининъ август 15-де «Зынджырлы» медресесининъ ачылышындаки нуткъудыр. Эски вакъуф весикъаларындан алынгъан бу материалны янъыдан неширге азырлагъанда, чокъ дефалар «эски лексиконы-мызнынъ кечильмез седлерине» огърадыкъ. Ама агъыр-сабыр юрююшнен «тотлангъан-паслангъан сёз килитлерини ягълая-ягълая» анахтарларыны чешит лугъатларда булдугъы-мыз эснада, Л. Лазаревнинъ мезкюр чалышмасы огюмизге чыкъты. Бир ибареде Менъли Гирай «аъда макъхур болды» дей. Лазаревнинъ лугъатында «аъда» - душманлар /враги/ оларакъ берильмекте (127 с.). «Макъхур болды» - енъильди. Яни Менъли Гирай «душманлар енъильди» ве «Къырым топрагъы мамур /абадан/ болды» - дей [6, с. 105].

Чокъ сенелер эвель «Терджиман»ны саифелеркен, юрек аджытыджы, джан сызла-тыджы бир хаберге огърагъан эдик. Хаберде «Къырым ичинде ады малюм олгъан» генч шаиримиз Усеин Шамиль Тохтаргъазы 1913 сенеси сентябрь 17-де (янъы такъвимнен сентябрь 30) Харджибие къариесинде Аджы Эрбаин Мурзакъ-огълу тарафындан пычакъланып ольдюрильгени акъкъында айтыла [7]. Иште, бу хаберде о заманда биринджи дефа «ихти-ляф» сёзюне огърагъан эдик. Араб тилинден алынма бу сёз Л. Лазаревнинъ лугъатында «наразылыкъ» /несогласие/ киби анълатыла (4 с.). Бугуньдеки лугъатларымызда манасы даа кенишче берильмекте: «раздор», «конфликт», «спор».

И. Гаспринскийнинъ язы тилинде арабча-фарсидже алынма сёзлер чокъ ишлетильгени-ни билемиз. Энъ ачыкъ мисали оларакъ онынъ «Молла Аббас» (1887) романыдыр. Эм бу романнынъ «Дар-ур-Рахат мусульманлары» къысмыны айрыджа косьтермели. 1980-нджи сенелерининъ сонъунда оны неширге азырларкен, онларнен къалын лугъатлар ве Орта Асиянынъ энциклопедияларындан файдаланмакъ керек олды. Аслында Гаспринский нешир эткен китапларынынъ серлевалары да бойле лексиканен зенгиндир. Меселя, «Мират-

джедит» (1882 с.) - Лазаревнинъ лугъатында «мират» - зеркало (с. 191); «Куре-и-арзын су-рет тешкили» (1887 с.) - лугъатта «арз» - «земля» (с. 5) ве буларгъа бенъзерлери.

Л. Лазаревнинъ лугъатындаки келимелер гурухлаштырылгъанда (группалашты-рылгъанда), умумий лексиканынъ меракълы саалары ве сёз сыралары мейдангъа чыкъа. Бойле гурухлардан бир къачыны мисаль оларакъ косьтерейик.

Кяинаткъа аит келимелер: «ахтер» - звезда, планета; «афакъ» /уфукъ/ - небосклон, горизонт; «арз» - земля; «асман» - небо; «афтаб» - солнце; «бедр» - полная луна; «тураб» -земля; «хуршид» - солнце; «сема» - небо; «берр» - земля; «энджум» - звезда; «мюнеджджим» - астролог.

Химиягъа аит лексика: «живе» (88 с.), «дживе» (55 с.), «зейбек» (88 с.), «симаб» (101 с.) -ртуть. (Бу келимелер арабча ве фарсиджеден алынма сёзлер олуп, эпси «ртуть» манасыны бильдире. «Ртуть» келимеси «Кодекс Куманикус» лугъатында «кене сую», О. Заатовнынъ лугъатында «кунесу» шеклинде берильмектедир). «Кехл» - сурьма (159 с.); «тутия» - белило (50 с.). Бу сонъкиси, яни «тутия» келимеси, «Кодекс Куманикус» лугъатында «цинк» оларакъ берильмекте; «ахэн» - железо (20 с.); «ахэк» - известь (20 с.); «туткъал» - клей (121 с.); «акъикъ» - сердолик (131 с.) /Осман Заатовнынъ лугъатында «хакъыкъ» шеклин-дедир/ [8, с. 88]; «мааджун» - лекарство (209 с.) /«Кодекс Куманикус»та да айны келиме айны манада растланмакъта/; «мис» /бакъыр, еэз/ - медь (186 с.); «эксир» /сирке/ - эссенция (284 с.); «мум» /балавуз/ - воск (228 с.); «дарчин» /тарджин/ - корица (118, 317 сс.); «кев-сер» - нектар (162 с.); «анбер» - амбра (133 с.); «ферфир» - пурпур (141 с.); «тилла» /алтын/ - золото (120 с.); «супенд» - рута (321 с.); «якъут» - яхонт (262 с.).

Техника, алетлер, алет парчалары, демирден эшьялар. «Эсбаб» - инструменты; «менгене» - тиски; «мизан» - весы; «къантар» - большие весы; «резе» - петля у дверей; «нештер» - ланцет; «арра» /бычкъы/ - пила; «устра» - бритва; «дурбин» - бинокль; «къачы» /къайчы/ - ножницы (146 с.); «макъаз» - щипцы (214 с.); «микъраз» - ножницы (215 с.); «хаванк» /аван/ - ступа; «менкеб» - бурав; «местер» - линейка; «мискъал» - золотник; «ченгель» - крючок; «текер» - колесо; «туфенк» /тюфек/ - ружьё; «теркеш» - колчан; «утю» - утюг; «асиян» /дегирмен/ - мельница; «пейкан» - остриё у копья; «чакюч» - молоток.

Лугъаттаки арабча-фарсиджеден алынма келимелернинъ бир къысмы чокълукъ шеклинде берильмекте. Ишбу келимелер бугуньки къырымтатарджада чокъсу текликте къулланыла. Чокълукъ шекиллери кереклигинде, «лар»(лер) аффикси къулланылмакъта. Арабча-фарсидженинъ чокълукъ шекиллери озь аффикслеринден мейдангъа келе. Булар-нынъ чешитлери сонъсуз киби корюнмекте. Мисаллер: «эфкяр» - фикирлер; «эфгъан» -фигъанлар; «экъвам» - къавмлар; «эмват» - мевталар; «энва» - невлер, джынслар; «энхир» - нехирлер; «эвракъ» - варакълар; «берадет» - сувукълар; «терния» /тегъанни/ - нагъме-лер; «сютур» - сатырлар; «семават» - коклер; «эшраф» - шерефлилер; «хузар» - хазыр (азыр) булунгъанлар...

Бу ве бойле алынма келимелерде сёзяпыджы ве сёзденъиштириджи аффикслер ярды-мынен сёз маналарынынъ тюрленгени, денъишкени ве чешит префикслер (анлаутлар) ва-стасынен сёзлернинъ менфий шекиллери асыл олгъаны корюне. Бугуньде шу префикслер-ни базыда чалыштырылмасына арекет этильгени де корюнмекте. Меселя, газетлеримизде корюнген «лядиний», яни дюньявий (светский), сёзюни алайыкъ [9]. Ама тюркологиянынъ классик анъламында бойле аффикс ве префикслер алынма лексикада къулланылгъан сёзле-ринен берабер къабул этильген олып, айрыджа (истегенимиз киби) чалышамайлар. Лаза-ревнинъ лугъатында бойлелери корюнмекте: «битертип» - тертипсиз (298 с.); «бихэсап» -эсапсыз (298 с.); «бивефа» - вефасыз, хайырсыз, денъишип тургъан, дёнек (32 с.); «бимар» -хаста (30 с.); «бихабер» - хаберсиз (298 с.); «бихиджап» - утанмаз (298 с.); «биилядж» (ля-илядж) - чаресиз (298 с); «бигунах» - гунахсыз (299 с.); «биперва» - первасыз, лякъайд (31 с.); «шеб» - гедже (103 с.); «шебистан» - ятакъ ери /спальня/ (103 с.); «шебнем» - чыкъ /роса/ (103 с.); «шебпере» - каравина /яркъанат/ (321 с.); «джефакеш» - эзиет чеккен (53 с.), «джефакяр» - джефа, эзиет эткен (53 с.); «мюжде» - яхшы хабер (196 с.), «мюждекян» (мюждересан) - яхшы хабер кетириджи (196 с.); «накъыш» - ресим япма (240 с.), «накъкъаш» - рессам (240 с.); «хадид» - демир (314 с.), «хэддад» - демирджи (314 с.);

«джихан» - дюнья (55 с.), «джихандар» - джиханнынъ саиби, падиша (55 с.), «джиханаран» - дюньяны сюслеген, яраштыргъан (55 с.), «джиханаферин» - дюньяны яраткъан (55 с.).

Юкъарыдаки фикирлеримиз ве мисаллеримизге екюн чекерек айтмакъ мумкюн ки, Лазарь Лазаревнинъ лугъаты XIX асырнынъ орталарында чыкъкъан къырымтатарджанен багълы лугъатлар арасында айрыджа (озюне хас) ер тутмакъта. Лугъатта топланылгъан лексика эсасен китабийдир, яни язма шеклинде къайд олунгъан лексикадыр. Лазарев о де-вирде биле къырымтатарджаны айыргъаны да табийдир, чюнки тюркче ве азербайджанджа не къадар якъын олса да, миллий, этник айрынтылары ве региональ хусусиетлери ачыкъ корюнмете. Лазарев сенелер девамында гимназия ве университетлерде тюркий ве фарсий тиллеринден муаллим олдугъындан, эбет, элинден орта асырларнынъ бир чокъ язма менба-лары кечкендир. Шунынъ ичюн шималь тюркий тиллерини ве къарлукъчаны тыш этип, ялынъыз тюркче-къырымджа-кавказджаны (азерджени) бир ерге кетире. Бугуньде эски ме-тинлеримизни огренгенде, къыйын анълашылгъан ве анълашылмагъан, эскирген ве эсасен арабджа ве фарсиджеден алынма сёзлернинъ ачыкъламаларыны ишбу лугъатта була биле-миз. Бундан гъайры, тилимизнинъ бугуньки кетишатыны къоюлаштырмакъ ве зенгинле-штирмек ичюн о заманнынъ алынма сёзлеринде морфологик эсасында сёз япым ве сёз денъиштирме хусусиетлерининъ инджеликлерини козь огюне алмалы ве мумкюн дередже-де кениш суретте ишлетмелимиз.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Лазарев Л.Э. Турецко-татарско-русский словарь наречий: османского, крымского и кавказского, с приложением краткой грамматики / Л.Э. Лазарев. - М., 1864.

2. Языков. Обзор жизни и трудов покойных писателей, вып. IV; «Астраханский справочный листок». - 1871. - № 88-92; «Московские ведомости». - 1884. - № 26; «Современная летопись». -1861. - № 14. (Б.Г. Половцов).

3. Меметов А. Татар тили грамматикасынынъ практикумы / А. Меметов. - Ташкент: Укъитувчи, 1984. - 152 с.

4. Гюльшен хаяллары / тертип этиджи Н. Абдульваап. - Акъмесджит: СОНАТ, 1999. - 88 с.

5. Гайворонский О. Повелители двух материков: в 2-х т. / О. Гайворонский. - К.-Бахчисарай: Май-стерня книга, 2007. - Том 1. - 368 с.; Айны метин: Бахчисарайские арабские и турецкие надписи // Записки Одесского общества истории и древностей. - Том 2. Отделение 1-ое. - Одесса: Городская типография, 1848. - С. 489-528.

6. Акъчокъракълы О. Эсерлер топламы / О. Акъчокъракълы; тертип этиджи И.А. Керим. -Акъмесджит: Таврия, 2006. - 320 с.

7. Харджибиеде бир джинает // Терджиман. - 1913. - сентябрь 24.

8. Заатов О. Полный Русско-Татарский словарь / Составил преподаватель Симферопольской татарской министерской школы Осман Заатов. - Симферополь: Типография Бр. Нутис, 1906. - 120 с.

9. Якубов Ф.Я. Сени хатырлар экеним, анам... / Ф.Я. Якубов // Къырым. - № 4 (1875). - Январь 27.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.