CC BY
47УДК 8Г373.612.2.512.19
Саттарова З.М., Билялова С.С. МЕТОНИМИЯ КОЧЬМЕ МАНАНЫНЪ ЧЕШИТИ ОЛАРАКЪ
Аннотация. Макъаледе къырымтатар тилининъ полисемия меселелери талиль этиле, лексик ве грамматик полисемиянынъ маналары ачыкълана. Сёзнинъ догъру ве кочьме ма-налары тасвир этиле, кочьме маналарынынъ чешитлери айырыла, айыры дикъкъат мето-нимиянынъ огренилювине айырыла. Метафора ве метонимия киби адиселерининъ хусуси-етлери къайд этиле ве метонимиянынъ чешити оларакъ синекдоха бакъыла.
Анахтар сёзлер: полисемия, чокъманалылыкъ, лексик мана, номинация, кочьме мана, меджаз, метонимия, синекдоха.
Саттарова З.М., Билялова С.С. МЕТОНИМИЯ КАК РАЗНОВИДНОСТЬ ПЕРЕНОСНОГО ЗНАЧЕНИЯ
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы полисемии крымскотатарского языка, раскрывается значение лексической и грамматической полисемии. Описывается прямое и переносное значение слова, выделяются типы переносного значения, отдельное внимание уделяется исследованию метонимии. Выявляются отличительные особенности метафоры и метонимии. Рассматривается синекдоха как разновидность метонимии.
Ключевые слова: полисемия, многозначность, лексическое значение, номинация, переносный смысл, метафора, метонимия, синекдоха.
Sattarova Z.M., Bilalova S.S. METONYMY AS A KIND OF FIGURATIVE MEANING
Summary. The article examines the polysemy of the Crimean Tatar language, reveals the value of lexical and grammatical polysemy. It also describes the literal and figurative meaning of words, different types of figurative meaning are distinguished, special attention is paid to the
study of metonymy. Distinctive features of metaphor and metonymy are revealed. Synecdoche as a kind of metonymy is considered.
Keywords: polysemy, ambiguity, lexical meaning, nomination, figurative meaning, metaphor, metonymy, synecdoche.
Меселенинъ къоюлувы. Тиль даима инкишаф эткен бир адиседир. Заман иле сёзнинъ манасы да денъише биле: базылары янъы маналар эльде этелер, базылары исе, аксине, ма-наларыны гъайып этип, атта бус-бутюн къулланувдан чыкъа билелер. Бундан себеп тиль иле багълы меселелер даима эмиетли олып, теткъикъатчыларнынъ дикъкъатыны джельп этмектелер.
Тильде олгъан сёзлернинъ баягъы бир къысмы бирден зияде манагъа маликтир, яни олар чокъманалыдырлар. Чокъманалылыкъ я да полисемия (полисемия < юн. polysemos -чокъманалы) адисеси озьара ички багъда булунгъан бир къач лексик-семантик варианты олгъан сёзлерни къаврап алмакъта.
Эдебиятнынъ талили. Умумий тильшынаслыкъта сёзнинъ семантикасы узеринде баягъы эмиетли теткъыкъатлар кечирильгендир. Шу джумледен В.Ю. Апресян, А.А. Потебня, А. Вежбицкая, В.В. Виноградов, А.А. Зализняк, Д.Н. Шемелев киби тильджилернинъ ара-штырмаларыны анъмакъ мумкюн [1-6].
Къырымтатар тилинде кунюмизге къадар полисемиянынъ тек базы меселелери огре-нильгендир. А.М. Меметов «Земаневий къырымтатар тили» адлы ишинде полисемия адисесини айдынлата [7].
К.А. Усеинов, Э.С. Ганиева ве Н.С. Сейдаметова киби тильшынаслар тарафындан азы-рлангъан къулланма дерслигинде полисемия адисеси бираз терендже огрениле. Муэллиф-лер чокъманалылыкъ адисесининъ изаатыны берип, онынъ мейдангъа келюв ёллары, поли-семантик сёзнинъ конкрет манасы контекстте огге чыкъкъаны, полисемантизмнинъ мана-лары арасындаки багъ чешитлери киби меселелерни айдынлаталар.
Сонъки вакъытларда меджаз меселеси иле яш теткъыкъатчы Р.Я. Аблаев огърашкъан-дыр, озь теткъыъкатында о меджазларнынъ тарихыны ве земаневий алыны айдынлата [8].
Теткъикъатымызнынъ макъсады къырымтатар тилинде метонимия адисесинен багълы меселелерини огренип, талиль этмектен ибарет.
Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Земаневий къырымтатар тилинде чокъусы сёзлер чокъманалылар. Олар эки ве экиден зияде маналардан ибаретлер. Бирманалалы сёзлер азд-жадыр: эсасен терминлер (азот, бор, меджаз, метонимия, синоним ве иляхри), базы конкрет предметлерни бильдирген сёзлер (къалем, дефтер, рале ве иляхри), хас исимлер (Эмине, Гульнар, Адиле) ве чокъусы сайылардыр (дёрт, беш, алты, секиз...).
С.М. Усеиновнынъ «Къырымтатарджа-русча лугъаты»ны талиль этюв нетиджесинде анълашыла ки, къырымтатар тилинде сёзлернинъ эксериети чокъманалыдыр. Олардан буюк бир къысмы эки маналыдыр. Амма къайд этмек керек ки, бу лугъатта чокъусы сёзлернинъ маналары толусынен акс олунмагъандыр. Бойледже, С.М. Усеиновнынъ лугъатында «къара» сёзюнинъ 8 манасы акс олуна [9]. А.М. Меметовнынъ лексикология боюнджа ишинде исе «къара» сёзюнинъ 12 манасы косьтериле [10]. Бир чокъ дигер мисал-лерге де расткельмек мумкюн. Меселя, мезкюр лугъатта «ойнамакъ» сёзюнинъ 9 манасы берильген, макъалемизде исе 12 мана къайд этиле.
Ойнамакъ — 1. эглендирмек: балаларнен ойнамакъ; 2. спорт оюнларынен мешгъуль ол-макъ: шахмат ойнамакъ, тенис ойнамакъ; 3. музыкагъа уйгъун арекетлер япмакъ: къай-тарма ойнамакъ, оюнгъа чыкъмакъ; 4. телюкели арекетлер япмакъ, къоркъмамакъ, сакът олмамакъ: атешнен ойнамакъ; 5. бир шей ичюн раатсыз олмакъ, къасеветленмек: юрегим ойнай; 6. инсаннынъ мучелеринен багълы арекет: козюм ойнай, омузым ойнай; 7. адеттен тыш йылтыравукъ олгъаны себебинден козьге чарпмакъ, парылдамакъ: къолундаки алтын саатнынъ ташлыры йылым-йылым ойнай; 8. къыбырдамакъ: раленинъ аягъы ойнай; 9. ятышыкъ олмагъан атнынъ арекети: ат ойнай; 10. саналаштырмада роль алмакъ: къара-манны ойнамакъ; 11. башкъа инсангъа эмиет бермейип давранмакъ, шакъа этмек: сен онен ойнама, о, къоркъунчлы инсандыр; 12. эмиети буюк: буюк роль ойнай.
«Ойнамакъ» сёзюнинъ биринджи 9 манасы лугъатта акс олунгъандыр.
«Алтын» сёзнинъ тек 4 манасы къайд этиле [9, с. 326], тильде 6 манасыны косьтере билемиз. Меселя, Алтын - 1. къыйметли маденнинъ бир чешити: Алтын пек къадимий за-манлардан берли къадимий маден сайылгъандыр; 2. алтын ильванлар: къолундаки алтын-лар парылдай; 3. кузьде япракъларнынъ ренки алтын ренкине бенъзегени себебинден пейда олгъан алямет: алтын кузь; алтыннынъ ренкине бенъзеген сач ренки: алтын сачлар; 4. ишини, меслегини яхшы бильген инсаннынъ эллери: алтын эллер; табияты яхшы: алтын бала; 5. зенгин: алтынлары чокъ; 6. эр бир тарафлама салмакълы вакъыт: алтын девир; 7. севгили я да къыйметли инсангъа хитап: алтыным.
Сёзлернинъ, лексик маналарнынъ чокълугъына лексик полисемия я да чокъманалы сёз-лер дейлер (меселя юкъарыда кетирильген «ойнамакъ, алтын» сёзлер). Сёзлернинъ грамматик маналарнынъ чокълугъына исе грамматик полисемия дейлер. Тильшынаслыкъта эсасен сёзнинъ лексик манасына буюк дикъкъат айырыла ве пек чокъ алимлер грамматик полисемия киби адисени къайд этмейлер, базылары исе айны шу адисени грамматик омонимия деп къайд этелер. Бир къач мисаль устюнде токъталайыкъ.
Топлар - 1) Алиме оюнджакъларны сепетке топлар; 2) Тарахотнынъ топлары пек уфакъ олды.
Отлар - 1) Баарьде отлар ем-ешиль ола; 2) Чёльде къойлар, сыгъырлар ве эчкилер от-
лар.
Сувукъ - 1) исим (Бу сувукълар не вакъыт кечеджек); 2) сыфат (сувукъ ава); 3) зарф (Бугунь гедже пек сувукъ олды).
Яхшы - 1) сыфат (яхшы адам); 2) зарф (яхшы окъуй).
Занымызджа ве чокъусы алимлернинъ фикирине коре кетирильген мисаллер грамматик омонимлер меселесининъ теркибине кирмекте.
Полисемантик сёзнинъ эр бир манасына специфик аляметлер хастыр, бу аляметлер сёз-ни фаркълы парадигмаларнынъ азалары олгъан сёзлер иле къаршылаштыра. Бунъа коре, чокъманалы сёзнинъ маналары озьара парадигматик мунасебетлерде булуналар. Айны за-манда сёзнинъ кочьме маналары арасында синтагматик багълылыкъ бардыр.
Асыл манадан мейдангъа кельген маналаргъа, юкъарыда анъылгъаны киби, кочьме ма-налар дейлер.
Меселя, «богъаз» сёзюнинъ биринджи манасы догъру мана сайылыр, къалгъан манала-ры исе кочьме маналардыр.
Богъаз - 1) боюннынъ ог къысмы ве оны тешкиль эткен мучелер: Богъазымда кемик къалды; 2) эки денъиз арасындаки сувнынъ тар фезасы: Геми Босфор богъазына кирди; 3) сырадагълар арасында кечюв ичюн онъайтлы ер: Биз Байдар богъазындан кечтик; 4) атешли силянынъ къуршун кечип чыкъкъан агъызы: Бабам тюфек богъазыны темизледи; 5) янардагънынъ усть къысмында ерлешкен терен агъзы: Янардагъ богъазындан атеш фышкъыра эди; 6) шише, гугюм киби савутларынынъ агъзына якъын тар къысмы: шише-нинъ богъазы; 7) ашатып-ичиртюв масрафлары: богъаз парасы, богъазгъа чокъ акъча масраф этиле; 8) терекнинъ тюбюни къазып, топракъны къабартмакъ: богъаз ачмакъ; 9) ашатып-ичиртювде пек икътисатлы олмакъ: богъаздан къытмакъ.
Полисемантнынъ контекстке энъ аз дередже табий олгъан манасы илькель (эсас, асыл), къалгъан маналары исе метафорик, метонимик ве функциональ уйгъунлыкъ васталарынен илери кельген кочьме маналардыр. Теткъикъатымызда метонимия чешити устюнде тавси-лятлы токъталып, хусусиетлерини талиль япмагъа макъсат къойдыкъ.
Метонимия (грек тилинден metonimia - ад кечирюв) - бир предмет башкъа предметке сыкъы суретте багълы олгъан тропнынъ чешитидир. Метафора киби, метонимия - бу сёз бир кереден эки корюнишни тасвирий ве ифадели косьтере.
Метонимияда феза (пространство), адисе, тюшюндже ве мантыкъ тюрлю категориялар иле мунасебети темель ола биле. Мисаль ичюн предметлер, адамлар, арекетлер, джерьян адисе, ер, вакъыт арасында олгъан мунасебет козьде тутула.
Метонимияда объектни акъикъатнен даимий багъы козетиле. Сёзнинъ семантик струк-турасында метонимик денъишмелер семерели ве регуляр ола билелер.
В.Н. Ярцеванынъ теткъикъий ишлеринде метонимия джерьяннынъ он эки чешити айыра:
1) савутнынъ ады онынъ ичинде олгъан шейине я да онынъ колемине кече; меселя, «та-бакъ» - бу «савут» эм де «онынъ ичиндекиси»;
2) маденнинъ ады шу маденден япылгъан шейге кече; меселя, «алтын» - бу «маден» ве «юзюк» ола;
3) ернинъ ады анда яшагъан адамларгъа кече; меселя, Бутюн кой онынъ устюнден кульди;
4) мундеридженинъ ифаделюв шекли онынъ мундериджесине кече; меселя, «къалын ки-тап» - предметке аит, я «меракълы китап» - онынъ мундериджесине аит;
5) ичтимаий адиседен онынъ азаларына кечмеси мумкюн; меселя, «конференция майыста оладжакъ» ве «конференция муим бир къараргъа» кельди»;
6) ичтимаий тешкильден онынъ хадимлерине ве одагъа кечмеси мумкюн; меселя, «газета бастырмакъ» ве «газетагъа язмакъ»;
7) бутюнден къысымгъа кечюв ве аксине; меселя, «армут» - бу «терек» ве «емиш» (тиль-шынаслыкъта къысмынынъ ады бутюн предметке кечюв адисесине синекдоха денилир; синекдоха метонимиянынъ чешити оларакъ къайд этиле);
8) языджынынъ ады онынъ иджадына кече; меселя, «Шамиль Алядинни чыкъармакъ» -онынъ китабыны бастырмакъ ве «И. Гаспринскийни окъумакъ» - онынъ эсерлерини окъуп чыкъмакъ;
9) хусусиет ташыйыджы - хусусиетке кече; меселя, «Гузелим, сен денъизге бенъзейсинъ», «лебинъден бал шербет тама» (Ю. Къандым).
Азджа расткельген метонимиянынъ даа бойле чешитлерини къайд этмек мумкюн:
10) арекет - арекетнинъ нетиджесине, ерине кече; меселя, «токътав» - бу «арекет» эм де «автобуснынъ токътав ери»;
11) бильги саасындан, фенден илимнинъ предметине аит олмасы мумкюн ве аксине; меселя, «грамматика» - тильнинъ грамматик къурулышы ве тильшынаслыкънынъ къысмы;
12) эмоциональ алдан онынъ себебине кечюв; меселя, «дешет» - бу «къоркъу» ве «дешет вакъиа».
Д.Н. Шмелёв сёзлернинъ метонимик къулланылмасына хасиетнаме бергенде, догъру къайд эткен эди: «Бойле къулланувны сёзлернинъ янъы маналарны эльде этювлери иле дегиль де, оларнынъ умумий бир метонимик моделине бойсунувлары иле изаатламакъ ке-ректир» [6], Л.Б. Ефремов исе «мында метонимия вастасынен иришильген агъзавий васта-ларнынъ икътисатыны коре».
Объектлернинъ, категорияларнынъ, анъламларнынъ даимий къаршылыкълы тесирни косьтерип, метонимия мунтазам (регулярный) ола. Метонимия чокъманалы сёзлернинъ се-мантик моделлерини мейдангъа кетире. Бойлеликнен, арекетнинъ ады нетиджели объектни адландырмакъ ичюн къулланыла. Эгер де, метонимик кечюв бир де бир морфема ичинде олып кечсе, демек онынъ чокъманалылыгъы негиз иле дегиль де, ялгъама иле билине.
Объектлернинъ сыкъ суретте багъы, ве анъламларнынъ мантыкъий суретте багъы мана категорияларнынъ багъына чевириле. Бойле метонимия тильни мана тарафтан зенгинле-штире.
Метиннинъ къыскъартылмасынынъ себеби иле метонимия сёз бирикмелерде ве джум-лелерде пейда ола. О янъы бир контекстуаль мана догъурмай, ве онынъ къулланылувы сынъырлыдыр. Меселя, музейде эки Трасинова бар (онынъ эки ресими бар), амма бир Тра-синовада къыз язылгъан, деп оламаймыз. Контекстте ситуация предмет манасынен сыкъ багълы. Меселя, - Не олды? - Башым (юрегим), демек, башы (юреги) агъырта.
Синекдоха метонимиянынъ чешити оларакъ предмет къысмынынъ адыны бутюн предметке кечире я да аксине. Меселя, акъсакъал кельди; бутюн кой онынъ устюнден кульди; азбарымда беш тюрлю алма осе.
Метонимияны метафорадан фаркъ эткен хусусиетлер.
1. Метафора ве метонимия пейда олув арекетлеринен фаркъланалар. Метафора сёзнинъ семантик структурасынынъ саделештирюви нетиджесинде пейда ола, метонимия пейда олгъанда исе сёзнинъ семантик структурасы муреккеплеше, сёзнинъ манасы озюне даа бир янъы компонентнинъ манасыны къабул эте. Учь фильджан ичтим - «савут» + онынъ ичин-деки шингенлик киби метонимик анъламдан ибарет.
2. Метонимик маналарда образлылыкъ хусусиети ёкъ, метафоранынъ негизинде об-разлылыкъ эр вакъыт, сакълы я да ачыкъ-айдын алда къайд этиле.
3. Метафораларда чокъча халкънынъ миллий хусусиети акс олуна, метонимия интерна-циональ сайыла, чюнки метонимиянынъ моделлери чешит-тюрлю тиллерде бир келе.
4. Метонимия тек тиль адиселерден бири сайылып, аз къулланыла. Метафора кочьме-маналыкънынъ семерели чешитлеринден бири сайылып, лексиканынъ эр бир къатламла-рында кенъ къулланылгъаны къайд этиле.
Бойлеликнен, метонимия тропнынъ чешити олып, чокъманалы сёзлерни мейдангъа ке-тире ве семантик маналарны мейдангъа кетирювде салмакълы бир джерьян сайыла. Онынъ эсас эмиети шунда ки, о тильни эр тарафлама зенгинлештире. В.Н. Ярцева метонимик дже-рьянынынъ 9 чешитини косьтере, лякин оларнынъ сайысы даа зияде ола билир. Къайд этмек керек ки, лугъатларда метонимия адисеси айры бир бельги иле косьтерильмей, меджазлар киби кочьме мана деп къайд этиле, бундан себеп метонимик маналар тек контекст ичинде белли олалар.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Апресян Ю.Д. Избранные труды. Том I. Лексическая семантика / Ю.Д. Апресян. - 2-е изд. - М.: Восточная литература РАН, 1995. - 472 с.
2. Потебня А.А. Полное собрание трудов: мысль и язык / А.А. Потебня. - М.: Лабиринт, 1999. -268 с.
3. Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков / А. Вежбицкая; под ред. Т.В. Булыгиной. - М.: Языки русской культуры, 1999. - 780 с.
4. Виноградов В.В. Русский язык (Грамматическое учение о слове) / В.В. Виноградов. - М.: Рус. яз., 2001. - 720 с.
5. Зализняк А.А. Феномен многозначности и способы его описания / А.А. Зализняк // Вопросы языкознания. - 2004. - № 2. - С. 20-45.
6. Шмелев Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики / Д.Н. Шмелев. - М.: Комкнига, 2008. -280 с.
7. Меметов А.М. Земаневий къырымтатар тили / А.М. Меметов. - Симферополь: Крымгосучпед-гиз, 2006. - 320 с.
8. Усеинов К.А. Къырымтатар тили: Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография. Къулланма дерслик / К.А. Усеинов, Э.С. Ганиева, Н.С. Сейдаметова. - Симферополь: Крымгосучпедгиз, 2011. - 204 с.
9. Крымскотатарско-русско-украинский словарь. Часть 1 / сост. С.М. Усеинов. - Симферополь: Оджакъ, 2006. - 416 с.
10.Меметов А.М. Лексикология крымскотатарского языка: учебное пособие / А.М. Меметов. -Симферополь: Крымгосучпедгиз, 2000. - 288 с.
11.Ярцева В.Н. Языкознание. Большой энциклопедический словарь / В.Н. Ярцева. - М.: Большая российская энциклопедия, 1998. - 685 с.
12.Аблаев Р.Я. Къырымтатарджада тиль метафоралары (тарихы ве земаневий алы) / Р.Я. Аблаев // Къырымтатарларнынъ кечмиши - бугуни - ярыны: III Халкъара тюркология симпозиумынынъ марузалары ве тезислери (15-17 октябрь). - Симферополь: Крымгосучпедгиз, 2012. - С. 10-12.
