CC BY
29УДК 811.512.19: 81'373.611
Сейдаметова Н.С.
КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ ДЕРСЛЕРИНДЕ СЁЗЛЕРНИНЪ ТЕРКИБИНЕ ВЕ ЯПЫЛУВЫНА КОРЕ ТАЛИЛИ
Аннотация. Макъаледе къырымтатар тили дерслеринде сёз япылувы мевзусынен багълы олгъан сёзлернинъ теркибине ве япылувына коре талиль этильмесининъ меселелери бакъыла. Сёз япылувы ве морфемика огренильгенде, сёзлер эм морфемаларгъа коре, эм де япылувына коре талиль этильмеси козьде тутула. Сёзлерни теркибине коре талиль этмек ичюн къырымтатар тилинде олгъан морфемаларнынъ чешитлерини бильмек ве сёз къуру-лышынынъ хусусиетлерини бильмек керектир. Шу себептен морфемик талиль сёз япылув талилине сыкъы багълы олып, онынъ нетиджелерине эcаслана. Бу эки тюр талиль сыкъы багълы олгъанына бакъмадан, айны дегильдир. Морфемик талиль эм асыл, эм япма сёзлернинъ морфемик теркибининъ ачыкъланмасыны акъылда тута, сёз япылув талили этиль-генде исе япма ве япыджы сёзлер арасында синхроник бакъымдан олгъан мунасебетлерни бельгилемекни акъылда тута, шунынъ ичюн сёз япылув талилининъ объекти оларакъ тер-киплеринде регуляр сёз япыджы аффикслери олгъан япма сёзлер ола. Къырымтатар тили дерслеринде морфемаларнынъ чешитлерининъ ве вазифелерининъ, сёз япылувынынъ эсас анъламларырынъ огренилюви къырымтатар тилининъ грамматик къурулышыны даа те-рен анъламакъ, сёз байлыкъларыны арттырмакъ ичюн ёл ача.
Анахтар сёзлери: морфема, сёз япылувы, асыл сёз, япма сёз, къырымтатар тили.
Сейдаметова Н. С.
МОРФЕМНЫЙ И СЛОВООБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ НА УРОКАХ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы морфемного и словообразовательного анализа на уроках крымскотатарского языка. Анализ слова в процессе изучения морфемики и словообразования предполагает взаимодействие двух видов разбора: морфемного и словообразовательного. Разбор слова по составу предполагает ознакомление учащихся с основными типами морфем и особенностями строения слова в крымскотатарском языке. Морфемный анализ, будучи тесно связанным со словообразовательным анализом, опирается на его результаты. Тесная связь морфемного и словообразовательного анализа не означает их идентичности. Морфемный разбор предполагает анализ структуры как производных, так и непроизводных слов, тогда как словообразовательный анализ устанавливает отношения между производящим и производным словами с синхронной точки зрения, поэтому его объектом являются производные слова, содержащие регулярные словообразовательные аффиксы. Изучение видов и функций морфем, основных понятий словообразования способствует более глубокому пониманию грамматической структуры крымскотатарского языка, обогащению словарного запаса учащихся.
Ключевые слова: морфема, словообразование, непроизводное слово, производное слово, крымскотатарский язык.
Seidametova N.S.
MORPHEMIC AND WORD-FORMATION ANALYSIS ON THE CRIMEAN TATAR LANGUAGE LESSONS
Summary. The article deals with the issues of morphemic and word-formation analysis on the Crimean Tatar language lessons. The word analysis in course of morphemics and word-formation study involves the interaction of two types of segmentation: the morphemic and word-formation
analysis. Segmentation of word suggests students' knowledge of basic types of morphemes and structural peculiarities of word-building in the Crimean Tatar language. Being closely related to the word-formation analysis, morphemic analysis is based on its results. The close ties of morphemic and word-formation analysis does not mean their similarity. Morphemic analysis involves the analysis of the structure a derivative and non-derivative words, while the derivation analysis establishes relationships between generative (simplexes or source words) and derivative words from the synchronous point of view, therefore, its objects are derived words containing regular derivational affixes. The study offorms and functions of morphemes and basic concepts of word formation contributes to a better understanding of the grammatical structure of the Crimean Tatar language and enriches students' vocabulary.
Keywords: morpheme, word-formation, non-derivative words, derivative word, the Crimean Tatar language.
Белли олгъаны киби, сёз япылувы тильде олгъан сёзлер ве сёз бирикмелери эсасында, джанлы нумюнелерни къулланып, янъы япма сёзлерни мейдангъа кетирюв эснасыдыр. Тильшынаслыкънынъ сёз япув болюги тильнинъ сёз япув системасында сёз лексики бир-лем оларакъ, онынъ теркиби, япылув усуллары огренилир.
Сёз япув системасы дегенде, сёз насыл элементлерден тешкиль этильгени (тамыр, негиз, аффикслери), оларнынъ сёз япув эснасында ойнагъан ролю, тильде къулланылгъан сёз структурасы эм де тильдеки сёз япылувынен багълы олгъан къанунлар: сёз япув усул-лары ве янъы сёз япылувында фааль иштирак эткен сёз япув типлери козьде тутулыр.
Тилимизде янъы сёзлернинъ япылувы яшайышымызда пейда олгъан янъы предметлер, адиселерни адлав ве олар акъкъындаки фикирлерни ифаделевнен багълыдыр.
Къырымтатар тили, башкъа тюркий тиллер киби, агглютинатив тиль олгъаны ичюн, янъы сёзлернинъ чокъусы аффиксация усулынен мейдангъа келелер, бу усул энъ фааль къулланылгъан усуллардан бирисидир: дост - достлукъ, ялан - яланджы, ат - атлы, нам -намлы, кучь - кучьлю, ёл - ёлдаш, сыныф - сыныфдаш, акъыл - акъылсыз, юзь - юзьсюз, бур - бурма, сюз - сюзме, аркъадаш - аркъадашчасына, санат - санаткяр киби сёзлер айны шу усулнен япылгъан. Сёз япув усулы дегенде, белли бир тильде янъы сёзлер япмакъ ичюн къулланылгъан моделлер козьде тутула.
Сёз япылувы тиль системасынынъ бир къысмы оларакъ фонология, лексикология, морфология ве синтаксис киби тиль системасынынъ дигер къысымлары иле быр сырада турма-къта. Сёз япылувы услюбиет, тиль тарихынен де сыкъы багълыдыр. Сёз япылувы эснасын-да грамматик шекиль дегиль де, янъы лексик мана анълаткъан бир сёз, лексик бирлем мей-дангъа келе: авалыкъ ава кирмеси ичюн пенджеренинъ бир къысмы , биберлик 'дёгюльген бибер къоймакъ ичюн савут', баладжасына 'бала киби, балагъа хас усулнен', йигитчесине 'йигит киби, йигитке хас усулнен', тузсуз 'тузу олмагъан (емек)', сютсюз 'сютю олмагъан', ватандаш айны ватанда яшагъанларнынъ эр бири'.
Тильшынаслыкънынъ сёз япув бильгиси болюги тильнинъ сёз япылув системасыны, янъы сёзлер япылмасыны, оларнынъ къурулышыны огрене. Сёз япув системасы дегенде исе, сёз насыл элементлерден тешкиль олунгъаны, яни сёзнинъ къысымлары (тамыр, негиз, аффикслер), оларнынъ сёз япув эснасында ойнагъан ролю, тильде къулланылгъан сёз структурасы (асыл ве япма) эм де тильдеки сёз япылувнен багълы олгъан къанунлар: сёз япув усуллары ве янъы сёзлер япувда фааль иштирак эткен сёз япув типлери козьде тутула-лар. Сёз япувынынъ объекти сёз сайылыр. Эр тильде олгъаны киби, къырымтатар тилинде де сёзлер сёз япылувы бакъымындан асыл ве япма чешитлерине айырылырлар. Теркибинде джанлы, продуктив аффикслери олмагъан сёзлерге асыл сёзлер дейлер. Асыл сёзлер мор-фологик джиэттен мустакъиль маналары олгъан къысымларгъа болюнмейлер: баш, гуль, яз, дефтер, эв, кой, кесек, яш ве башкъалары. Япма сёзлер тамыргъа сёз япыджы аффикснинъ къошулувынен я да бирден чокъ сёзлернинъ къошулувынен мейдангъа келелер.
Япма сёзлер (яни тюрлю усуллар иле - аффикслеме, сёз къошулмасы, конверсия ве башкъа усулларнен япылгъан сёзлернинъ эписи) тильнинъ лексик теркибинде корюмли ер алмакъталар.
Япма сёз - тамыры айны олгъан сёз иле манаджа багълы олгъан, мотивленген, шу сёзден япылгъан сёздир: булутлы, геджелемек, гонъюльдеш, ешильтим сёзлери булут, гедже, гонъюль, ешиль сёзлеринден аффикслер вастасынен япылгъанлар. Муреккеп сёзлер де япма сёзлер сырасына кирелер: атешкозь, къолтутмакъ, сувбольгюч, сыджакъкъанлы.
Япма сёз эки къысымдан ибарет бир олушма киби талиль этильмек мумкюн - япыджы, мотивлеген къысым ве сёз япув вастасы, яни формант. Япма сёзнинъ манасы да япыджы негизнинъ манасындан ве шекильджининъ (формантнынъ) манасындан келип чыкъа. Бу мунасебетлерни чевредюньядаки предметлер арасында реаль (керчек) мунасебетлернинъ акс олунувы киби анълата билемиз: тузлукъ «туз къоймакъ ичюн бир савут», таракъ «сач тарамакъ ичюн бир шей». Япма сёзлер теркиплерине ве маналарына коре япыджы сёзлерге нисбетен муреккепче бирлемлердир: тильшынас, сабырсызлыкъ, сырлыкозь, ёлбашчы.
Япма сёз эм шекильдже, эм манаджа япыджы сёзге таби ола. Шекильдже таби олмасы япма сёзнинъ теркибинде я бутюн япыджы сёз, я онынъ негизи ола: даре - дареджи, дуймакъ - дуйгъу, беш йыл - бешйыллыкъ. Чокъусы алларда япма сёз япыджы сёзнинъ манасыныда сакълап келе: дареджи - «даре чалгъан адам», енгиллешмек - «енгиль олмакъ», бешйыллыкъ - «беш йылгъа къарарлаштырылгъан».
Сёз япылувы бильгисининъ энъ эмиетли анъламлардан бири сёз япув типи анъламыдыр. Сёз япув типи сёз япылувынынъ формаль-семантик орьнегидир. Бир орьнек боюнджа япылгъан сёзлер бойле олмалылар: а) айны сёз чешитинден япылгъан олмалылар, б) айны аффикс иле япылмалылар, в) аффикслери айны мана анълатмалылар. Меселя, ашчы, йырджы, сабанджы, демирджи, туварджы, балыкъчы сёзлери бир сёз япув типинден олурлар, чюнки а) олар эписи исимлерден япылгъанлар (аш, йыр, сабан, демир, тувар, балыкъ), б) айны аффикс иле япылгъанлар (-чы/чи/джы/джи), в) аффикслери айны мана анълатырлар - иш япкъан шахыснынъ ады манасыны бильдирелер. Бу учь шарттан бириси бозулса, япма сёзлер башкъа-башкъа сёз япув типлерине кирерлер: 1) айлыкъ, къышлыкъ (заман манасы), 2) алмалыкъ, богъдайлыкъ, багъчалыкъ, ташлыкъ (ер манасы), 3) агрономлыкъ, артистлик, оджалыкъ, демирджилик, моллалыкъ (зенаат манасы), 4) енгиллик, агъырлыкъ, кенълик, инджелик, узунлыкъ, къыскъалыкъ, къалынлыкъ (алямет ве сыфат маналары). Мисаль оларакъ кетирильген сёзлернинъ эписи айны аффикс иле япылгъан олсалар да, аффикс, тамыр я да негизлерге къошулып, фаркълы маналарны бильдире.
Япма сёзнинъ семантикасы композицион шекильде тешкиль олуна ве бу мананынъ шекилленмесинде эм аффикслер, эм тамырлар тюрлю дереджеде иштирак этелер, эм де мана къысымлары белли бир фикир этюв нетиджесинде устьке чыкъалар: языджы «бедий эсерлер язгъан бир кимсе», бедий эсерлер къысмы фикир этюв нетиджесинде устьке чыкъа. Яни япма сёзнинъ манасыны «тюшюнип тапмакъ» кереклиги корюне: тильджи «тиль бильгиси огренмекнен огърашкъан адам», туткъал «япышабильген бир шингенлик, эки шейни, парлангъан, йыртылгъан шейлерни япыштырмакъ ичюн къулланыла».
Демек, япма сёзнинъ семантикасы эр вакъыт садедже шу сёзни олуштыргъан къысымларнынъ семантикасындан келип чыкъмай, онъа дигер мана къысымлары да къошула билелер.
Сёзнинъ морфологик талили япылгъанда, сёз учь бакъымдан къысымларгъа болюне бильгенини ве сёзнинъ теркибинде учь тюрлю структура - шекиль япыджы, сёз япыджы ве морфологик структуралар бар олгъаныны косьтермеге имкян бере.
Сёзнинъ шекиль япыджы структурасыны тайин этмек ичюн бир де бир сёзнинъ бутюн грамматик шекиллерини къыясламакъ лязимдир. Сёзнинъ сёз япув структурасыны косьтермек ичюн япыджы ве япма сёзлерни къыясламакъ керек ола. Сёзнинъ морфемик теркибини тайин этмек ичюн исе шу сёзден япылгъан бутюн япма сёзлернинъ теркибини эм бутюн грамматик шекиллерининъ теркиплерини къыяс этмелидир.
Сёз япув структурасы япма ве муреккеп сёзлерде мевджуттыр. Бу структураны бельги-лемек ичюн япыджы ве япма (мотивленген) сёзлернинъ теркибини къыяс этмеге керек ола. Япма сёзнинъ теркибинде эки къысымны: сёз япув негизини ве сёз япыджы къысмыны (формантны) айыралар. Сёз япыджы формант япма сёзнинъ умумий манасыны ифаде эте:
окъуйыджы, къуруджы, учуджы, динълейиджи, языджы киби сёзлерде -ыджы/-иджи форманты япма сёзлернинъ иш-арекет япыджы шахыс' умумий манасыны бильдире.
Эм сёз япыджы негиз, эм де сёз япыджы формант теркиплерине коре муреккеп, ком-плексли ола билелер: ёлбашчылыкъ, укъукъкъоруйыджылыкъ сёзлеринде олгъаны киби.
Морфемаларгъа коре талильнинъ озь макъсады ве вазифелери бардыр: сёзнинъ энъ уфакъ мана анълаткъан къысымларгъа (морфемаларгъа) айырылмасы; тильде бар олгъан морфемаларнынъ бельгиленмеси; морфемаларнынъ мана ве шекиллерине коре белли бир такъымларгъа бирлештирильмеси.
Морфемаларгъа коре талильнинъ тюрлю усуллары (методикалары) бардыр.
1. Ассоциацияларгъа эасланып горизонталь ве вертикаль сыраларнынъ тизильмеси: ишчи, ашчы, авджы, ёлджу, къушчу, йырджы...
ишчиге ^ ишле ишкир ишчен ^ ишсиз
Горизонталь сыра чы- аффиксаль морфемасыны айырып чыкъармагъа имкян бере. Бу аффиксаль морфема иш-арекет япкъан шахыс манасыны анълата.
Вертикаль сыра исе сёзлернинъ теркибинде иш тамыр морфемасыны айырып чыкъармагъа ярдым бере. Бу морфема процесс, арекет, эйлем лексик манасыны анълата.
Ярыкъ сёзю морфемаларгъа болюнмез, чюнки вертикаль сыраны, тамырдаш сёзлер сы-расыны тизип оламаймыз. Айны шекильде ярын, анда, къачан сёзлерини де морфемаларгъа айырып оламаймыз.
2. Чокъморфемалы сёзлернинъ морфемаларгъа болюнюв талилини басамакъ-басамакъ япалар: авескярлыкъ - авескяр - авес. Болюнювнинъ сонъки басамагъында артыкъ даа уфакъ къысымларгъа болюнмеген къысым (тамыр морфемасы) къала. ((авес(кяр))лыкъ).
Сёзлерни морфемаларгъа больгенде арткъач, мана анълатмагъан (морфема олмагъан) къысымлар къалмамакъ керектир. Амма бир чокъ алларда сёзлерни морфемаларгъа болюв меселеси къыйынлыкълар догъура, меселя, къалем/дан, къай/ыкъ, бую/к, юксе/к, ад/ым, арсл/ан, сы/джакъ, ур/чукъ, уз/акъ - уз/ун сёзлеринде киби.
Бу сёзлерде морфемаларны тайин этмек ичюн ойле сёзлер тапмакъ керекмиз ки, шу сёзлерде айны къысымлар айны манада олмалылар. Эгер де бойле сёзлер тапылмаса, оларны морфема деп танымамакъ керектир я да уникаль морфема олгъанларыны айтмакъ керектир.
Чокъ морфемалардан ибарет олгъан сёзлернинъ талилини шу сёзнинъ манасыны анълатмакътан башламакъ керектир.
Басамакъ-басамакъ япылгъан талильни бойле шекильде язып косьтермек мумкюндир: силясызланув силясызланмакъ силясыз
силя [{((силя)сыз)лан}ув] ёлджул ыкъта ёлджулыкъ ёлджу
ёл [{((ёл)джу)лыкъ}та].
Бир чокъ алларда морфемик талиль япылгъанда, омоформаларгъа, яни грамматик шекиллери айны олгъан сёзлерге расткелемиз, меселя, аттыр - ат- фиилининъ юклетюв дереджеси шекли ве аттыр - ат исимининъ хаберлик шекли олмакъ мумкюн, айны бойле къандыр, келиштир, чалдыр сёзлери де омоформа олып келелер. Морфемик талиль яп-лгъанда омоформаларны фаркъ этмек ичюн сёз чешитини бельгилемек керектир.
Шуны да къайд этмек керектир, бир чокъ алларда сёзлернинъ морфемик теркиби ве сёз япув теркиби айны олмаз. Меселя, къайгъы сёзюнинъ морфемик теркиби къай/гъы олса, сёз япув теркибинде тек асыл негиз - къайгъы негизи косьтерилир; шунда сёзюнинъ морфемик
теркиби шу/н/да олса, сёз япув теркибинде шунда негизи косьтерилир ве иляхре.
Корьгенимиз киби, сёз япув талили ве морфемаларгъа коре талиль грамматик талиль-нинъ фаркълы чешитлеридир, оларнынъ озь вазифелери бардыр, нетиджелери де фаркъла-на.
Къырымтатар тили дерслеринде сёз теркиби ве сёз япылувы мевзулары огренильгенде, ашагъыда косьтерильген вазифелернинъ чешитлери беджерильмек мумкюн, деп тюшюне-миз:
1) белли бир теркибий схемаларгъа уйгъан сёзлерни язып алмакъ;
2) тамырдаш сёзлер сыраларында тамыр морфемаларны бельгилемек;
3) сёзлернинъ этимологик ве морфемик талили фаркъ эткен сёзлерге мисаллер тапмакъ;
4) тамырдаш сёзлернинъ сёз япув усуларыны, сёз япув формантларыны, япылувнынъ арды-сыралыгъыны бельгилемек;
5) сёз япув талильнинъ ве морфемаларгъа коре талильнинъ нетиджелерини тенъештирмек ве иляхре.
