Научная статья на тему 'Peculiarities of voice affixes in the Crimean Tatar language'

Peculiarities of voice affixes in the Crimean Tatar language Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
80
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КРЫМСКОТАТАРСКИЙ ЯЗЫК / CRIMEAN TATAR LANGUAGE / ЗАЛОГИ ГЛАГОЛА / VERB VOICES / СЛОВООБРАЗОВАНИЕ / WORD FORMATION / ФОРМООБРАЗОВАНИЕ / MORPHOGENESIS / КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИ / ФИИЛЬ ДЕРЕДЖЕЛЕРИ / СЁЗ ЯПЫЛУВЫ / ШЕКИЛЬ ЯПЫЛУВЫ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Сейдаметова Н.С., Ибрагимова П.Д.

В статье рассматриваются формообразовательные и словообразовательные функции залоговых аффиксов в крымскотатарском языке. Анализируется синкретичный характер залогообразующих аффиксов. Основное внимание уделяется словообразовательной функции залоговых аффиксов в крымскотатарском языке.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОСОБЕННОСТИ ЗАЛОГОВЫХ АФФИКСОВ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

The article deals with formative and word formative functions of voice affixes in the Crimean Tatar language. The syncretic nature of the voice formative affixes is analyzed. The main attention is drawn to the word formative function of voice affixes in the Crimean Tatar language.

Текст научной работы на тему «Peculiarities of voice affixes in the Crimean Tatar language»

УДК 811.512.19'366.57

Сейдаметова Н.С., Ибрагимова П.Д.

КЪЫРЫМТАТАР ТИЛИНДЕ ФИИЛЬ ДЕРЕДЖЕЛЕРИ АФФИКСЛЕРИНИНЪ ХУСУСИЕТЛЕРИ

Аннотация. Макъаледе къырымтатар тилинде фииль дереджелери аффикслерининъ шекиль япыджы ве сёз япыджы функциялары бакъыла. Фииль дереджелери аффикслерининъ синкретик характери талиль этиле. Къырымтатар тилинде фииль дереджелери аффикслерининъ сёз япыджы функциясына айырыджа дикъкъат этиле.

Анахтар сёзлер: къырымтатар тили, фииль дереджелери, сёз япылувы, шекиль япылувы.

Сейдаметова Н.С., Ибрагимова П.Д.

ОСОБЕННОСТИ ЗАЛОГОВЫХ АФФИКСОВ В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

Аннотация. В статье рассматриваются формообразовательные и словообразовательные функции залоговых аффиксов в крымскотатарском языке. Анализируется син-

кретичный характер залогообразующих аффиксов. Основное внимание уделяется словообразовательной функции залоговых аффиксов в крымскотатарском языке.

Ключевые слова: крымскотатарский язык, залоги глагола, словообразование, формообразование.

Seidametova N.S., Ibragimova P.D.

PECULIARITIES OF VOICE AFFIXES IN THE CRIMEAN TATAR LANGUAGE

Summary. The article deals with formative and word formative functions of voice affixes in the Crimean Tatar language. The syncretic nature of the voice formative affixes is analyzed. The main attention is drawn to the word formative function of voice affixes in the Crimean Tatar language.

Keywords: Crimean Tatar language, verb voices, word formation, morphogenesis.

Меселенинъ къоюлувы. Къырымтатар тилинде фииллернинъ граматик категориялары аз огренильгени ичюн, оларны тасвир этювде бир чокъ давалы меселелер ортагъа чыкъа. Фииль дереджелери категориясы энъ давалы фииль категорияларындан бири олып къал-макътадыр. Тюркий тиллерде фииль дереджелерининъ огренильмесине багъышлангъан ильмий ишлер олгъанына бакъмадан, дередже япыджы аффикслернинъ семантик ве функ-циональ хусусиетлери меселеси, фииль дереджелери категориясынынъ статусы, яни ше-киль япыджы я да сёз япыджы категориясы олгъаны меселеси ачыкъ къалмакътадыр.

Эдебиятнынъ талили. Тюркий тиллерде фииллерде дередже категориясы даима тильшынасларнынъ дикъкъатыны чеке эди. Бу категорияны тюрлю тюркий тиллер матери-алында Н.А. Баскаков [1], А.И. Геляева [2], В.Г. Гузев [3], Н.К. Дмитриев [4], Н.Н. Джанашиа [5], А.Н. Кононов [6], Б.А. Мусуков [7], Э.В. Севортян [8], Б.А. Серебренников [9], Л.Н. Харитонов [10], А.М. Щербак [11] ве дигер тильшынаслар тедкъикъ эткенлер. Бу ишлерде фииль дереджелерининъ къадимий тюрк тилинде къулланылувы [9; 11-13], субъект ве объект арасында мунасебетлернинъ семантик изааты [4-6], фииль дереджелери категориясынынъ семантик-синтактик бакъымындан изааты [8; 10; 14] косьтериле. Бир чокъ алимлернинъ ишлеринде фииль дереджелерини япыджы аффикслернинъ функция-лары ве сёз япувда роллери тедкъикъ этиле [1-3; 7]. Мевзу боюнджа ильмий эдебиятнынъ талили косьтере ки, дередже категориясынынъ маиети боюнджа тюркшынасларнынъ тюрлю фикирлери бар. Бу категорияны толусынен анълатмакъ ичюн даа терен тедкъикъатлар ве янъы янашмалар керектир.

Макъалемизнинъ макъсады - къырымтатар тилинде фииллерде дередже шекиллери-ни мейдангъа кетирген аффикслернинъ функциональ ве семантик хусусиетлерини огрен-мектир.

Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы. Тюркшынаслыкъта фииллерде дередже катего-риясыны бельгилевде олгъан къыйынлыкълар дередже шекиллери граматик я да лексик мана анълаткъан алларны айырмагъа къыйын олгъанындан келип чыкъа. Фиильнинъ дередже шекиллеринде лексик ве граматик маналар пек сыкъы багъда булунгъанлары ве бири-биринен чапразлашып кельгенлери къайд этиле [2 ве башкъ.]. Тюркий тиллерде дередже категориясы пек эски олгъаныны къайд этерек, фииль негизлеринден фииль япылувы дередже манасынынъ денъишкенинен багълы олгъаныны анълатыла [12, с. 21], фиильден япылгъан фииллернинъ пейда олувы фииль дереджелери япылувынынъ лексик-синтактик хасиетлеринен багълы олгъаны акъкъында фикир бильдириле [13, с. 56]. Демек, дередже шекиллерини япкъан аффикслери де эм шекиль япыджы, эм сёз япыджы вазифелерини эда этмектедирлер. Тюркшынасларнынъ чокъусы тюркий тиллеринде фиильден фииль аффикс-леме ярдымынен япылгъанда, тек дередже шекиллерини козьде туталар, дигер аффикслер ва-стасынен исе фиильден фииль япылмай, деген фикирделер. Меселя, А.А. Юлдашевнинъ фи-кирине коре, фииллерден япылгъан янъы фииллер аналитик усулынен мейдангъа кетириле [15]. В.Г. Карпов [16], Ф.А. Ганиев [17], Ж.М. Гузеев [18], Б.А. Мусуков [7] киби алимлер

исе фиильден фииль аффикслеме усулынен, шу сырада дередже ялгъамаларынынъ къошу-лувы нетиджесинде де япылабильгенини къайд этелер.

Фиильден фииль япылувында энъ чокъ -ш, -л, -н, -т, -тыр киби ялгъамалар къулланыла. А.А. Юлдашев бу ялгъамалар башта сёз япыджы ялгъамалары олып, вакъыт кечтикче сёз япыджы функцияларыны гъайып эткенлерини ве земаневий тильде тек дередже ялгъамасы киби шекиль япыджы функциясыны беджергенини къайд эте [15, с. 213].

Къырымтатар тили грамматикаларында фииль дереджелери ялгъамалары башта тек шекиль япыджы ялгъамалары киби изаат этильген олса, соньки ишлерде сёз япыджы функ-циялары да косьтериле, бир чокъ алларда граматик мана бильдирген шекиллер янъы лексик мана бильдирген шекиллерден фаркъ этильмей: сорашмакъ «селямлашмакъ», окъутмакъ «огретмек», бильдирмек «хабер этмек», батырмакъ «чёмдюрмек», кетирмек «алып кель-мек», пиширмек «пишкен алына кетирмек» киби шекиллерде дередже ялгъамалары сёз япыджы функцияда къулланыла, амма бу шекиллер дередже шекиллери киби изаатлана [19, с. 184-187].

Асылында тюркий тиллерде сёз япыджы ве шекиль япыджы эм сёз денъиштириджи ялгъамаларны айырды этмек меселеси бугуньге къадар чезильмейип къалмакътадыр. Бу меселени чезмек ичюн ярдымджы морфемаларны фаркъ этиджи ольчютлерни бельгилемек лязимдир.

Тюркшынаслыкъта фииллерде къайсы морфема (я да тамыры, я да ялгъамасы) дередже манасыны ташыгъаны даа бутюнлей огренильмеди. Тедкъикъатчыларнынъ чокъусы озь ильмий макъалелеринде тек аффикс дередже манасыны ташыгъаныны къайд этмекте-лер. Лякин Ж.М. Таукенованынъ фикирине коре, сёз япыджы функциясы эр вакъыт ялгъаманен ифаде этильмей, базы алларда о, фиильнинъ негизине багъланып келе. Къара-чай-балкар тилинден мисаль кетирейик: бельгисизлик дереджесинде ишлетильген табыл-«тапылмакъ» фиили тап- «тапмакъ» фиилинден япылгъан, онынъ «кельмек» манасы тап-(«тапмакъ») сёзюнинъ лексик манасынен багълы дегильдир. Шунынъ ичюн сёз япыджы манасы тек -ыл дередже ялгъамасынен дегиль де, бутюн сёз шекилинен багълыдыр [20, с. 12].

Бельгисизлик дереджеси -л аффикси вастасынен япыла. Эгер фиильнинъ тамыры л се-синен битсе, -н ялгъамасы къулланыла: тутул-, болюн- ве иляхре.

Бельгисизлик дереджесининъ аффикслери сёз япув функциясыны сийрек беджергенини къайд этмель мумкюндир: ашалмакъ «бир де бир шейнинъ усть къаты силинмек», салын-макъ «1. асылмакъ. 2. бир де бир ишнинъ девамлы оларакъ артта къалмасы», къуртулмакъ «ярамай бир шейден вазгечмек, ярамай бир вазиеттен чыкъмакъ», кесильмек «1. кучю-къувети къалмамакъ; 2. бозулмакъ (сют)», тюзельмек «1. ярамай я да бозукъ алдан тюзгюн алгъа кельмек; 2. яхшы олмакъ (хаста)» киби сёзлерде къайд этиле биле.

Къайтым дереджеси -н аффикси вастасынен япыла. Бу аффикс бир чокъ тильшынаслар тарафындан эм шекиль япыджы, эм сёз япыджы аффикс киби изаатлана. Бир чокъ алларда теркибинде -н аффикси олгъан фииль шекиллери айры сёзлер, мустакъиль лексик бирлем-лер киби къулланыла: тартмакъ «кучьнен созмакъ, чекмек» - тартынмакъ «утанмакъ», окъумакъ «козь арекетинен язылгъан шейни анъламакъ ве я айны заманда сеслендирмек» -окъунмакъ «дуа окъутмакъ», севмек «гонъюль бермек, хошланмакъ» - севинмек «къуванч дуймакъ, къуванмакъ», агъламакъ «козьяш тёкмек» - агъланмакъ «шикяет этмек», чекмек «бир шейни тутып озюне я да башкъа бир тарафкъа догъру юрютмек, бир ерден башкъа бир ерге авуштырмакъ» - чекинмек «утанмакъ», соймакъ «къабугъыны алмакъ» - союн-макъ «устюндеки урбаларыны чыкъармакъ», тюшмек «ер чекимининъ тесиринден ерге энмек» - тюшюнмек «олгъан бильгилерни акълындан кечирмек, талиль этмек ве бир-де бир нетиджеге кельмек», уянмакъ «юкъу алындан чыкъмакъ», таямакъ «бир шейни, бир ерге я да башкъа бир шейге яслап къоймакъ» - таянмакъ «бир шейге, бир ерге ясланмакъ». Къайтым дереджесининъ аффикси пек продуктив олгъаны ичюн бу киби шекиллернинъ сайысы да баягъы чокътыр.

Исимлерден ве исмий сёз чешитлерден япылгъан фииллерде къайтым дереджеси аффик-сининъ сёз япув функциясы ог плангъа чыкъа: багъланмакъ «багълы олып къалмакъ», эвлен-

мек «аиле къурмакъ, эвли олып къалмакъ», бояланмакъ «боя вастасынен ренк алмакъ», ягъланмакъ «ягълы олып къалмакъ» ве иляхре.

Ортакълыкъ дереджеси -ш аффикси вастасынен япыла. Тюркшынаслыкъта ор-такълыкъдереджеси аффиксининъ сёз япув функциясы олгъаны акъкъында фикир чокъусы алимлер тарафындан къабул этиле, бутюн дередже шекиллери арасында ортакълыкъ дереджеси сёз япылувы иле энъ сыкъ багълы олгъаны къад этиле. Меселя, етишмек «1. ва-кътында бармакъ; 2. буюмек, осьмек», огърашмакъ «бир де бир ишнен мешгъуль олмакъ», корюшмек «булушмакъ, бир ерге кельмек, къонушмакъ», япышмакъ «бир ерге тутунып, о ерде къалмакъ», келишмек «ортакъ бир фикирге кельмек, анълашмакъ», талашмакъ «къав-гъа этмек», тартышмакъ «дава этмек», ярашмакъ «уймакъ, хош корюнмек», анълашмакъ «дуйгъу, тюшюндже я да макъсат бакъымындан бирлешмек», иришмек «келип етмек», ку-решмек «савашмакъ, чатышмакъ» киби сёзлерде ортакълыкъ дереджеси аффиксининъ сёз япыджы функциясы айдын корюнмектедир.

Исимлерден ве исмий сёз чешитлерден япылгъан фииллерде ортакълыкъ дереджеси аффиксининъ сёз япув функциясы ог плангъа чыкъа: достлашмакъ «дост олмакъ», пайла-шмакъ «пай бермек», гузеллешмек «гузель олмакъ», бирлешмек «бир олмакъ» ве иляхре.

Бойледже, дередже япув бакъымындан ортакълыкъ дереджесининъ эки эсас манасы: ортакълыкъ ве бераберлик маналарыны бильдирген шекиллер эки функцияны беджерип келелер. Бир чокъ шекиллерде -ш аффиксининъ къошулмасы эсас (япыджы) фииль негизи-нинъ семантикасынынъ денъишмесине кетире. Шунынъ ичюн де къырымтатар тилинде ортакълыкъ дереджеси хусусий бир табиаткъа малик олгъаныны косьтере ве он лексик-грамматик бир категория киби тариф этмек ичюн эсас бере.

Юклетюв дереджесининъ шекиллери -тыр, -т, -р ве базы башкъа аффикслер вастасынен япыла. Лексикализация нетиджесинде пейда олгъан фииллернинъ юклетюв дереджеси шекиллери эсас (япыджы) негизинден мана джеэттен де фаркъланалар. Меселя: бильдирмек «хабер этмек» юклетюв дереджесинде кельген фииль биль- «бир шейни даа эвель эшиткен, огренген, анълагъан олмакъ» негизинден япыла ве, корьгенимиз киби, ма-насы денъише.

Юклетюв дереджесинде кельген фииль шекиллерининъ лексикализациясы къалыджы фиильнинъ кечиджи фиильге чевирильмесинен ифаде этиле. Бойле ал семантика тарафындан фиильнинъ манасыны буюк бир дереджеде денъиштире, меселя: пишмек (не?) «сыджакънынъ тесиринен ишленилип ашалайджакъ алына кельмек» - пиширмек (нени?) «чий, ашалмагъан ашайт мадделерни етери къадар къайнатып, сыджакънынъ тесирине огъратып, ашалайджакъ алына кетирмек», чыкъмакъ «булунгъан еринден тышары кетмек»

- чыкъармакъ «1. булунгъан еринден тышары кетмесини темин этмек; 2. тапып ортагъа къоймакъ», кечмек «бир шейнинъ узеринден кетип, бир тарафындан дигер тарафына кетмек» - кечирмек «1. бир тарафтан дигер тарафкъа авушмасыны темин этмек; 2. бир чокъ вакъиаларны яшап, кери къалдырмакъ», кочьмек «белли бир вакъыт къалмакъ ичюн я да ерлешмек ичюн бир ерден башкъа бир ерге кетмек» - кочюрмек «1. къалгъан ерини денъиштиртмек; 2. бир де бир техник алетни чалышкъан алына кетирмек», битмек «сонъу-на кельмек, тюкенмек» - битирмек «сонъуна кетирмек, тамамламакъ, тюкетмек», эммек «дудакъ, тиль ве солукъ ярдымынен бир шейни ичине чекмек» - эмизмек «эмчегинден ба-ласына сют бермек (къадын, ыргъачы айван)», батмакъ «шинген бир мадденинъ ичине комюльмек, чёммек» - батырмакъ «шинген бир мадденинъ ичине киргизип алмакъ, коммек, батмасына ёл ачмакъ, чёмдюрмек», таммакъ «тамла шеклинде тюшмек, акъмакъ»

- тамызмакъ «шинген бир шейни тамла-тамла акъытмакъ».

Талиль этильген мисаллер косьтергени киби, юклетюв дереджесининъ аффикслери бир чокъ алларда дередже манасыны бильдирген шекиллерни дегиль де, мустакъиль лексик мананы бильдирген сёзлерни мейдангъа кетирелер. Юклетюв дереджесининъ аффикслери вастасынен япылгъан фииллер эсас (япыджы) фиильге бакъкъанда манаджа даа да шид-детли бир арекетни бильдирелер.

Нетидже. Талиль этильген назарий материал ве мисаллер эсасында бойле хуляса чыкъармакъ мумкюн. Тюркий тиллерде, шу сырада къырымтатар тилинде, фииль дередже-

лерини япкъан аффикслер чокъфункциялы аффикслер олып, дередже шекиллеринден гъай-ры мустакъиль лексик мана бильдирген сёзлерни де мейдангъа кетирелер. Дередже аффик-лери вастасынен япылгъан япма фииллер эм де дередже шекиллери къалыджылыкъ/кечиджилик лексик-грамматик категориясынен сыкъы багълыдырлар. Бу категория фииль негизлерининъ грамматик хусусиетлерини денъиштирмекнен берабер, япыджы негизнинъ лексик манасынынъ денъишмесине де тесир эте. Шу себептен де фииль дереджелерининъ япылувы аффиксаль сёз япылувы оларакъ къабул этиле, чюнки фииллер-нинъ дереджелерини япкъан аффикслер ве сёз япыджы аффикслери къарыша. Фииллерде дередже категориясы лексик-грамматик категория киби танылмалыдыр, о, эм шекиль япыджы, эм сёз япыджы маналарыны ташый. Фииль дереджелери арасында ортакълыкъ дереджесининъ ве юклетюв дереджесининъ шекиллерининъ чокъусына сёз япыджы мана хастыр, къайтым ве бельгисизлик дереджелерининъ шекиллеринде исе шекиль япыджы, яни грамматик мана сыкъча ифаделене. Занымызджа, къырымтатар тили эсасында фииль дередже шекиллерининъ маналарыны ве дередже аффикслерининъ маналарыны даа да те-рен огренип, япыджы негизнинъ семантик бакъымдан денъишмелерини бельгилемек эми-етлидир.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков: структура слова и механизм агглютинации / Н.А. Баскаков. - М., 1979. - 231 с.

2. Геляева А.И. Словоизменительная и словообразовательная функции залоговых аффиксов в карачаево-балкарском языке / А.И. Геляева. - Нальчик, 1999. - 128 с.

3. Гузев В.Г. Очерки по теории тюркского словоизменения: Глагол (на материале староанатолий-ско-тюркского языка) / В.Г. Гузев. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1990. - 164 с.

4. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка / Н.К. Дмитриев. - М.-Л., 1948. - 276 с.

5. Джанашиа Н.Н. Исследования по морфологии турецкого глагола: автореф. дис. ... д-ра филол. наук / Н.Н. Джанашиа. - Тбилиси, 1970. - 44 с.

6. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка / А.Н. Кононов. - М.-Л., 1960. - 446 с.

7. Мусуков Б.А. Морфологическая деривация глаголов в карачаево-балкарском языке / Б.А. Мусу-ков. - Нальчик: Изд-во КБИГИ, 2009. - 256 с.

8. Севортян Э.В. Аффиксы глаголообразования в азербайджанском языке / Э.В. Севортян. - М., 1962. - 643 с.

9. Серебренников Б.А. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков / Б.А. Серебренников, Н.З. Гаджиева. - Баку, 1979. - 304 с.

10.Харитонов Л.Н. Залоговые формы глагола в якутском языке / Л.Н. Харитонов. - М.-Л.: Изд-во Академии Наук СССР, 1963. - 201 с.

11.Щербак А.М. Очерки по сравнительной морфологии тюркских языков (глагол) / А.М. Щербак. -Л.: Наука, 1981. - 184 с.

12.Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников / В.М. Насилов. - М., 1960. - 87 с.

13.Аманжолов А.С. Глагольное управление в языке древнетюркских памятников / А.С. Аманжолов. -М., 1969. - 72 с.

14.Абдуллина Г.Р. О залоговых формах глаголов башкирского языка / Г.Р. Абдуллина // Вестник Челябинского государственного университета. - 2008. - № 30. - С. 5-12.

15.Юлдашев А.А. Грамматика современного башкирского литературного языка / А.А. Юлдашев. -М.: Наука, 1981. - 495 с.

16.Карпов В.Г. Глагол / В.Г. Карпов // Грамматика хакасского языка. АН СССР, Институт языкознания; ХакНИИЯЛИ; под ред. Н.А. Баскакова. - М.: Наука, 1975. - С. 163-245.

17.Ганиев Ф.А. Видовая характеристика глаголов татарского языка / Ф.А. Ганиев. - Казань: Таткнигоиздат, 1963. - 180 с.

18.Гузеев Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай малкъар литература тил / Ж.М. Гузеев. - 2-чи кесеги: Морфемика, морфология, сёз къурау. - Къарачай шахар: КЧГУ, 2006. - 294 с.

19.Меметов А. Крымтатарский язык / А. Меметов, К. Мусаев. - Симферополь: Крымское учебно-педагогическое государственное издательство, 2003. - 288 с.

20.Таукенова Ж.М. Внутриглагольное словообразование в карачаево-балкарском языке / Ж.М. Таукенова. - Нальчик, 2011. - 18 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.