Научная статья на тему 'Linguistic description of function words in Crimean Tatar grammars'

Linguistic description of function words in Crimean Tatar grammars Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
71
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНАХТАР СЁЗЛЕРИ: АРАП КЪАИДЕЛЕРИ / ЭДАВАТ / ЯРДЫМДЖЫ СЁЗЛЕР / МОРФОЛОГИК КАТЕГОРИЯ / ГРАММАТИЧЕСКАЯ КАТЕГОРИЯ / GRAMMATICAL CATEGORY / СЛУЖЕБНЫЕ СЛОВА / FUNCTION WORDS / РАЗЛИЧНЫЕ ТЕРМИНЫ / VARIOUS TERMS / СЛУЖЕБНЫЕ ЧАСТИ РЕЧИ / AUXILIARY PARTS OF SPEECH

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Саттарова Сание Сетвелиевна

В статье проанализировано изучение категории «служебные части речи» в крымскотатарских грамматиках XX-XXI вв. Установлено, что в грамматиках, изданных в начале XX в., для обозначения служебных слов использовались различные термины. Служебные слова, как самостоятельная грамматическая категория, были определены в работах А.Меметова. В морфологическую категорию «Служебные части речи» вошли союзы, предлоги и частицы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Лингвистическое описание служебных слов в крымскотатарских грамматиках

The article analyzes the study of the category «auxiliary parts of speech» in Crimean Tatar grammars of the XX-XXI centuries. It is established that in grammars published at the beginning of the 20th century, various terms were used to denote function words. These function words, as an independent grammatical category, were defined in the works by A. Memetov. The morphological category «Auxiliary parts of speech» includes conjunctions, prepositions and particles.

Текст научной работы на тему «Linguistic description of function words in Crimean Tatar grammars»

УДК: 8Г367.63.512.19

Саттарова Сание Сетвелиевна1 Е таИ: sanie.settarova@mail.ru

Къырымтатар грамматикаларында ярдымджы сёзлернинъ огренилюви

Анълатма: Макъаледе XX- XXI асырнынъ башында нешир олунгъан къырымтатар грамматикаларында «ярдымджы сёз чешитлери» грамматик категориясынынъ шекилле-нюви талиль этильди. XX асырнынъ башында нешир олунгъан грамматикаларда ярдымджы сёзлер тюрлю термин-лернен анълатылып, башкъа сёз чешитлерини къаплап алгъаны белли олды. Кене де, шу асырнынъ сонъунда «ярдымджы сёз чешитлери» мустакъиль морфологик категория сыфатында А. Меметовнынъ ишлеринде къайд тильди ве бу группаны багълайыджылар, мунасебетчилер ве дереджеликлер тешкиль этти.

Анахтар сёзлери: арап къаиделери, эдават, ярдымджы сёзлер, морфологик категория.

Сонъки йылларда къырымтатар грамматикасынынъ фонетика, лексикография, сёз япув, фразеология сааларында ильмий араштырмалар япылып, монография, дерслик ве окъув къулланмалары азырланылды. Шу джумледен, морфология саасында там маналы сёз чешитлеринден зарф ве сыфатларнынъ грамматик хусусиетлери комплексли оларакъ айырыджа огренильди. Амма, къырымтатар тилининъ морфологик къурулушында муим ерни туткъан ярдымджы сёзлер узеринде ильмий араштырмалар пек аз олды.

Асылында сёзлерни мустакъиль ве ярдымджы сёз чешитлерине больмек назариеси рус тильшынаслыгъында XVIII асырдан башлап, ишленильди [1]. Къырымтатар тилинде «ярдымджы сёзлер», «ярдымджы сёз чешитлери» категориясы рус грамматикасына хас олгъан «служебные слова», «служебные части речи» терминлеринен бельгилене.

Х1Х-асырнынъ башында Русиеде И. Гигановнынъ, А. Казем-бекнинъ ильк тюркий грамма-тикалары дюнья юзюни коре. Муэллифлер озь ишлеринде арап грамматикасынынъ къаи-делерине эсасланып, иш туталар. Мисаль оларакъ, А. Казембекнинъ грамматикасында «Ярдымджы сёз чешитлери» анъламына зарфлар, мунасебетчилер, багълайыджылар ве нидалар кире [2, с. 9, 10].

Къырымтатар тилинде ХХ-нджи асырнынъ башында, арап язысында нешир этильген «Сарф-и-тюркий» (1909), «Къаваид-и лисан-и тюркий» (1914) грамматикаларында ярдымджы сёзлер эдат, эдават терминлери иле анълатыла. Ярдымджы сёзлер джедвелине тюрлю ярдымджы ве денъишмеген сёз чешитлери: замирлер, зарфлар, багълайыджылар, мунасебетчилер, дереджеликлер, атта сёз япыджы ве сёз денъиштириджи ялгъамалар кир-сетиле.

«Сарф-и-тюркий» грамматикасында муэллиф «Эдаватнынъ кенди кендилерине мана-лары ёкътыр башкъа келимелер иле бирлешерек мана хасыл идерлер», - деп, ярдымджы сёзлернинъ грамматик вазифесини бельгилей. Эдаватлар болюгинде 50 якъын лексе-манынъ ( а, о! ичюн, исе, иште, эгер, икен, энъ, иле, илля, сен! амма, имди, анджакъ, эй,

1 Саттарова Сание Сетвелиевна, науч. сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ (Симферополь).

бари, бельки та, тек, -дже -джакъ, -де, дахи-, ды, къадар, дегин, -дек, -дакъ, -ден, даха, -сыз, киби, кешки, -лу-ле, -мы-ми, мегер, не, вах, хер, хеле, хеман, хани, йа, ейне) мана ве вазифеси бериле [3, с. 48-52].

«Къаваид-и лисан-и тюркий» грамматикасында исе бойле изаат бериле: «Эдат мустакъиль бир мана ифаде этмейюп, игер келимелере рабт олундукъта хусусиет маналары деллялет эдерлер». Мында энди муэллиф юзьге якъын эдатларнынъ (а, эй, ай, ах, уф, ох, аман, артыкъ, анджакъ, асла, эгер, энъ, эльбет, эльбетте, ойле, эвет, ичюн, иште, икен, узьре, иле, -ле, аман, эй-вах, б(ба), бари, берабер, бельки, биле, бер, бери, бутюн, бир, берай, пек, та, -джы- дже, чюнки, -чыкъ-чик, хайле, -дыр, дахи, -дан,-ден, -де, дегиль, даа, -дер, -дек, дегин, зира, зар, -сыз, сизинъ, истан, шимди, санки, долайы, гъает, факъат, къадар, гуя, киби, горе, ки, лякин, -лик -лыкъ, нибеким, нидже, не, ве, ха, хайди, хеле-хеле, хич, йа, яхуд, ейне, йине, йокъса) аляметлерини айдынлата [4, с. 61-69].

20-нджи сенелеринде къырымтатар граматикасынынъ ильмий инкишафы Ш. Бекторе-нинъ, Б. Чобан-заденинъ ишлеринде девам эттириле. Ш. Бекторенинъ «Татарджа сарф, нахв» (1923) грамматикасында тильнинъ ярдымджы васталары къошаматлар (эдатлар), мечев сёзлер параграфларында огрениле. Меракълысы шунда ки, Ш. Бекторе къошаматны «озь башына манасы олмагъан ве бутюн сёзлерге къошулгъан эджик (эджа) я да ярым сёз...» деп, анълата ве мисаль оларакъ «ве, иле, мен, хам, де, йа, яки" келимелерни кось-тере. Къаиденинъ девамында исе «Къошаматлар сёзлерни бири бирине байлай, сёзлернинъ маналарыны тюрлендире, тюрлю маналаргъа алямет бола: къапу-къапуджы, таш-таш-лар, ана-анасыз. Окъудым окъудынъыз дегенде окъу-фииль-ды къошамат, кечкен заман алямети, -м -къошамат, сейлевджи пайнозлюк алямети, нъ-къошамат, динълейджи пай-нозлюк алямети з-къошамат-коплюк алямети» деп, къошаматларнынъ,я ни чешит ялгъа-маларнынъ хусусиетлерини косьтере. Муэллифнинъ бильдиргенине коре «Сыфат, фииль, исим, киби сёзлернинъ башына келип онларнынъ маналарыны азайткъан, арттыргъан, белли эткен, къавийлештирген сёзлерге "мечев сёзлер" дейлер». Нумюне: гъает, чокъ, эй, ах, уф, бек, асла, кимерде [5, с. 49].

Б. Чобан-заде тарафындан 1925 с. нешир олунгъан «Къырымтатар ильмий граммати-касы» нда ярдымджы сёзлер вазифесинде ишлетильген лексемалар «Ярым сёзлер» болю-гинде огрениле. Муэллиф ярым сёзлернинъ мустакъиль манасы олмагъаныны, озюнден эвель я да сонъ кельген сёзнинъ манасыны денъиштирмек ичюн хызмет эткенини къайд эте. Бу сёзлерни тасниф эткенде, эки тюрлю олгъаныны косьтере. Иште, грамматикада ярым сёзлер бойле тасвир этиле: «1) Ярым сёзлер шекильджи аламазлар. 2) Кенди башла-рына бир мана ифаде этмейип, бельки кендилеринден эвель веяхут сонъра кельген сёзлернинъ манасыны денъиштирирлер. Бойле сёзлер къырымтатарджада эки тюр-людир: а) сёзнинъ башына келирлер: пек, анджакъ, тап, даа, ве, эгер, амма, айса, энъ, лякин.; б) сёзнинъ сонъуна келирлер: -джа, -дже, -ча, -че, -джакъ, -джек, -чак, -чек, сайын, -сыз/-сиз, -дайын, кибик, киби, -мы/-ми, -ки,-чы/-чи, -бери-берли... эп бойле сёзлердир. Булар тедкъикъ олунаджакъ олса, эм мустакъиль манагъа малик олмагъанлары, эм де шекильджи къабул этмегенлери мейдангъа чыкъар. Булардан базылары, бильхасса сёз сонунъа кельген, экинджилери, артыкъ шекильджи олмагъа якъынлашкъанлар» [6, с. 88].

Иште, Ш. Бекторе ве Б. Чобан-заде озь ишлеринде ярдымджы сёзлернинъ «озь башла-рына маналары болмай, сёзлерни бири-бирине байлайлар, сёзлернинъ маналарыны тюр-лендирелер» деген эсас лексик-грамматик хусусиетлерини бельгилеп, ярдымджы сёзлернинъ вазифесине, багълангъан сёзге нисбетен джумледеки ерине коре тасниф этелер. Муэллифлер ярдымджы сёзлерни тасниф этмек меселесинде озьджесине янашып, шах-сий нокътайи-назарыны бильдирелер. Грамматикада ярдымджы сёзлернинъ теркиби къа-рышыкъ олып, тюрлю сёз чешитлерини къаплап ала: зарфлар, багълайыджылар, мунасе-бетчилер, дереджеликлер ве ялгъамалар.

Тюркшынаслыкъта шу девирде язылгъан ишлерден А.Н. Самойловичнинъ «Краткая учебная грамматика османско-турецкого языка» (1925), В.А. Гордлевскийнинъ «Грамматика турецкого языка» (1928) ишлери къайд этиле. Муэллифлер арап аньанелерине бой-сунып, турк тилинде къулланылгъан бутюн сёзлерни исим, фииль ве ярдымджы сёзлерге болелер. Самойловичнинъ ишинде ярымджы сёзлер группасы «частицы» деп адландыра. Ярдымджы сёзлернинъ теркиби къарышыкъ олгъаныны къайд этерек, А.Н. Самойлович озь ишинде «бу группанынъ теркиби къарышыкъ:онъа зиядедже исим ве фииллернинъ къалыплашкъан (омертвелые) шекиллери кирип, тильнинъ архивини тешкиль этелер» деп яза [7, с. 30].

XX асырнынъ 30-40 сенелеринден башлап, тильшынаслыкъта А.Н. Самойловичнинъ ве В.А. Гордлевскийнинъ "османистик" ориентирлевинден вазгечилип, совет джумхуриет-леринде тюркий тиллерни огренюв деври башлана [8, с. 54]. Къумыкъ, башкъырт, ойрот, хакасс, къыргъыз, турк, озьбек ве дигер тюркий тиллернинъ ильмий грамматикалары дюнья юзюни коре.. Къырымтатар тилинден 1934 с. У. Куркчининъ латин уруфатында "Таtаr tiлi qrammatiкаsьnьn esаsлаrь" адлы иши чыкъа. Грамматикада ярдымджы сёзлер «ярдымджылар» терминен анълатыла ве «функциялары джихетинден джумлелерни яхут сёзлерни бири бирине багълар я да бир айры сёз ве джумленинъ манасына тесир япар, ве сёзлер арасындаки мунасебетлерини косьтерювде къулланылыр» деп бельгилене. Муэ-ллиф ярдымджыларны учь чешитке боле: 1. багълайыджылар 2.мунасебетчилер З.дере-джеликлер [9, с. 7].

Ярдымджы сёзлернинъ айны бойле таснифи XX-асырнынъ сонъунда А. Меметов тарафындан нешир олунгъан педагогика институтынынъ студентлери ичюн «Татар тили грамматикасынынъ практикумы» дерслигинде (1984) берильди. Дерсликте «Ярдымджы сёзлер» болюгинде мунасебетчилер, багълайыджылар ве дереджеликлер айры бакъылды. А. Меметов ярдымджы сёзлерни бойле изаатлай: «там маналы, мустакъиль сёзлер арасындаки грамматик мунасебетлерини я да оларгъа къошулгъан модаль маналарны ифаделемек ичюн хызмет эткен ве айры алда бир де бир джумле азасы вазифесинде кельмеген сёзлерге ярдымджы сёзлер дейлер» [10, с. 155]. Айны шу А. Меметовнынъ, XXI асырнынъ башында чыкъкъан «Земаневий къырымтатар тили» (2010), дерслигинде «Ярдымджы сёз чешитлери» болюгинде мунасебетчилер ве багълайыджылар акъкъында малюмат бериле. Дереджеликлер исе модаль аляметлигине коре «модаль сёз чешитлери» адлы, янъы граматик категориясына кирсетилелер [11, с. 307].

Бойлеликнен, къырымтатар грамматикаларынынъ талили буны косьтерди:

1. XX асырнынъ башында нешир олунгъан бир сыра къырымтатар грамматикаларынынъ муэллифлери, ярдымджы сёзлер меселесине арап тилининъ къаиделерине эсасланып, озьджесине янаштылар. Граматикаларда ярдымджы сёзлер категориясы тюрлю термин-лернен бельгилене: эдат,эдават, къошамат, мечёв сёзлер, ярым сёзлер, ярдымджылар. Бу грамматикаларда ярдымджы сёзлернинъ мустакъиль лексик манасы олмагъаны ве олар тек башкъа сёзлернен багълангъан алда маналашкъанлары акъкъында эсас фикир биль-дирильди. Муэллифлер ярдымджы сёзлер теркибине тюрлю сёз чешитлерини кирсетелер, меселя замир, зарф, модаль сёзлер, нидалар, атта сёз япыджы ве сёз денъиштириджи ялгъамалар.

2. Иште, къъырымтатар грамматикасында, ярдымджы сёзлер, мустакъиль грамматик категория сыфатында, XX-асырнынъ сонъунда А.Меметовнынъ ишлеринде къайд тильди. Тилимизде олгъан бутюн ярдымджы сёзлер мана ве вазифесине коре багълайыджы, мунас-ебетчи ве дереджеликлерге болюнип, «ярдымджы сёз чешитлери» морфологик категори-ясыны тешкиль эттилер. Земаневий къырымтатар тилинде исе «ярдымджы сёз чешитлери» категориясына тек багълайыджылар ве мунасебетчилер кирсетильди.

Саттарова Сание Сетвелиевна

Лингвистическое описание служебных слов в крымскотатарских грамматиках

Аннотация. В статье проанализировано изучение категории «служебные части речи» в крымскотатарских грамматиках ХХ-ХХ1 вв. Установлено, что в грамматиках, изданных в начале XX в., для обозначения служебных слов использовались различные термины. Служебные слова, как самостоятельная грамматическая категория, были определены в работах А.Меметова. В морфологическую категорию «Служебные части речи» вошли союзы, предлоги и частицы.

Ключевые слова: служебные слова, различные термины, грамматическая категория, служебные части речи.

Sattarova Saniye Setveliyevna

Linguistic description of function words in Crimean Tatar grammars

Abstract. The article analyzes the study of the category «auxiliary parts of speech» in Crimean Tatar grammars of the XX-XXI centuries. It is established that in grammars published at the beginning of the 20th century, various terms were used to denote function words. These function words, as an independent grammatical category, were defined in the works by A. Memetov. The morphological category «Auxiliary parts of speech» includes conjunctions, prepositions and particles .

Keywords: function words, various terms, grammatical category, auxiliary parts of speech.

Эдебият:

1. Султанбаева Х. К вопросу о месте служебных частей речи в системе строевых уровней язика / Х. Султанбаева // Научный альманах. - 2015. - № 10. - С. 573-577.

2. Зейналов Ф. Принципы классификации именных частей речи в тюркских языках (на материале азербайджанского языка) / Ф. Зейналов. - Баку: Изд-во АГУ, 1959. - 214 с.

3. Сарф-и тюркий. - Багъчасарай: «Терджиман» электрик табханеси, 1909. - 55 с.

4. Абдулькъадыр М. Къаваид-и лисан-и тюркий / М. Абдулькъадыр. - Багъчасарай: «Терджиман» басмаханеси, 1914. - 69 с.

5. Бекторе Ш. Татарджа сарф, нахв / Ш. Бекторе. - Тотайкой, 1923. - 110 с.

6. Чобанзаде Б. Къырымтатар ильмий сарфы / Б. Чобанзаде. - Симф.: Доля, 2003. -240 с.

7. Самойлович А. Краткая учебная грамматика османско-турецкого языка / А. Самойло-вич; под наблюдением и с предисловием: Г. Благовой, Д. Насилова. - Репрент. изд. 1925 г. с доп. и испр. - М.: Муравей, 2002. - 158 с.

8. Об изучении грамматики тюркских языков. История и современность // Советская тюркология. - 1976. - № 5. - С. 54.

9. Куркчи У. Татар тили грамматикасынынъ эсаслары / У. Куркчи. - Симф., 1934. - 22 с.

10. Меметов А. Крымскотатарский язык / А. Меметов. - Симф.: «Крымучпедгиз», 1997. -176 с.

11. Меметов А. Земаневий къырымтатар тили / А. Меметов. - Симф.: КъДжИ «Къырым-девокъувпеднешир» нешрияты. 2010. - 320 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.