CC BY
8M. Tursunzoda 30, 734025 Dushanbe, the Republic of Tajikistan E-mail: rtsuok@mail.ru, Tel: (+992) 918622121
ЧДМОЛИДДИНИ ИСФАХРНЙ ВА ^УНАРИ ШОИРИИ У
Салимй Ц.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Fафуров
Чамолиддин Абдурраззоки Исфахонй аз шоирони маъруфи асри Х11 аст, ки бо сурудани ашъори баландмазмун ва хунармандона чойгохи баланде дар арсаи суханварй дошта ва таъсири чашмгире дар пешрафту шукуфоии адабиёти форсй-точикй дорад.
Ин аст, ки уро хамвора дар манобеи адабиву таърихй ва ба вижа тазкираи шоирон бо сифатхои маънипарвар, офтоби чахонтоби фалаки нуктадонй , луълуъпоши мухити хушбаёнй ва амсоли ин ёд кардаанд [1, с.957].
Баррасии ашъори вай гуфтахои болоро комилан собит месозад ва хонанда зимни мутолиаи осори у ба вежа касоид ва газалиёташ пай мебарад, ки то чй хад ин шоир дар офаридани маънихои тоза ва баёни онхо дар бехтарин шева, тасаллут доштааст.
Муаллифи тазкираи «Арафот-ул-ошикин» доир ба хунари шоирии вай чунин таъкид доштааст, ки: «. ..баёнаш аз музахрафоти хашву лагв пероста. Гавхари алфозаш дар гояти хушобй, нихоли фитраташ дар нихояти шодобй.. .Донаи алфозаш магзи чазолат ва далолат, гавхари ашъораш кони халовату тароват.. .»[1, с.957].
Дар манобеи дигар низ аз ин гунна тавсифоте, ки баёнгари хунари баланди шоирии Чамолиддин бошад, ба мушохида мерасад, ки зикри хамаи онхо дар ин чо намегунчад.
Аммо нуктае, ки бояд таъкид шавад посух гуфтан ба ин аст, ки Чамолиддини Исфахонй чй накше дар адабиёти форсй ва чй таассуру таъсире аз дигарон дорад?
Аввалин нуктае, ки дар маврид у таъкидаш инчо ба маврид хаст ин аст, ки вай дар замоне зиндагй кардааст, ки шеъри форсй охиста-охиста сабки хуросониро тарк гуфта ва ба истикболи шеваи дигар, яъне сабки ирокй чараён мегирифт ва дар ин миён накши Чамолиддини Исфахонй бисёр муассир аст. Муаллифони «Таърихи адабиёти Эрон» дар ин маврид чунин ибрози назар намудааст: «Чамолиддин аз пешгомони тагйири сабк аз хуросонй ба ирокй буд. Гарчи вай аз шоирони сабки ирокй пайравй мекард, аммо дар шеъраш вежагихое рох ёфт, ки ба оромй уро аз хинчорхои сабки хуросонй чудо сохт ва мукаддимоти сабки чадидеро фарохам кард, ки ба сабки ирокй шухрат ёфт»[4, с.135].
Дар вокеъ метавон ин шоирро пуле байни сабки хуросонй ва ирокй донист. Вай дар газалиёташ бештар майл ба сабки ирокй дорад. Барои хамин дар шеъри у тагйиротх,оеро метавон мушохида кард, ки дар камер девоне аз шоирони дигари он давра вучуд дорад.
Масалн яке аз корхое, ки дар робита ба жанри касида Чамолиддини Исфахонй анчом дода ин кам кардани теъдоди абёти он ва то андозе ворид кардани мавзуи дигар, яъне хикмату зухд дар он аст. Ин шоир бо пайравй аз шоирони дигар чанд касидае суруда аст, ки бо андаке диккату тааммул дар онхо хонанда мутаваччехи дигаргунихо ва тозакорихои шоир хохад шуд.
Мухимтарин нуктаи шеъри Чамолиддин, ки дар сарорсари девонаш мушохида мешавад содагиву равонии каломаш ба хисоб меравад. Дар замоне, ки аксари шоирон талош мекарданд шеърашон мубхам ва ботакаллуф бошад, Чамолиддин саъй кардааст, ки соддагии шеърро дар авлавияти эчодии худаш карор дихад. Чуноне, ки З.Сафо дар ин маврид мегуяд: «Шеъри Чамолиддин холй аз такаллуфу равону содда аст. Дар касоиди худ гох аз Саной ва гох аз Анварй таклид намуда, вале чй дар таклидхои худ ва чй дар мавориди дигар хамвора сухулат ва равонии суханро риоят кардааст»[4, с.773].
Абёти зер андешазри болоро комилан тасдиц менамояд:
Оби тира к-аз миёни барф меояд бурун,
Рост гуйи сандалии суда зи кофур омадаст[10, 12].
***
Аз шукуфа чу сурайёст мурассаъ хрма шох,
Эй маз;ы чордщ охир ба сурайё ойи[10, 183].
Ё:
Лаби лаъли ту дар тарабзойи,
Таънауо бар шароб донад зад[10, 97]..
Аз хусусиёти дигари шеъри Чамолиддин истифода аз оёту хадис ва амсолу ибороти арабй аст, ки бо истифода аз санъати талмех дар шеъраш ба кор бурдааст:
То кай ин зо^ир ба дац ороиву ботин ба зарц,
Олам ас-сир нек донад рамзи «мо юхфо ал-судур» [10, 90].
Табий xacr, ки бад-ин вacилa дар шеъри y мaзмyнxoи зухду мавъиза ва aхлoкy хикмат pox ёфтаанд. Чyнoнe ки дар идoмa xoxaA oмaд вай дар ин замина бештар пайрави Сагой acr. Ч,aмoлидцини Иcфaxoнй дар aнвoи мухталифи шеъраш ин мaвзyъpo матрах нaмyдaacт, ки дар ин 4o ба зикри намунае аз oн иктифo мешавад: Payu мapг naёмe yaмepacoнд 6a мaн, Ku мexu xaймau дт з-ш capou гыл, бapкaн[10, 100].
Дар кагори ин мaвзyoт зимни барраши ocopи шoиp ба oгoxии вай аз acoтиpи кадим низ мeraвoн пай бурд, ки нaмyнaxoи зиёде дар дeвoнaш дида мешавад: Эй ru човушы payu xpmjmmu ту Xycpaeu ^arn Эй ku capyaнгu дapu уaü6amu ту Pycmauu зал[10,150].
Ч,aмoлиддини Иcфaxoнй дар шеъри худ вoмxoи зиёде аз шoиpoни гузашта ва хатто xaмзaмoнoнaш гиpифтaacт. Яке аз шoиpoнe, ки y ба вай агокаи зиёде дoштa, Анварии Абевардй устыди шеъри дар acpи 12 мeбoшaд. Чyнoнчи кacидae, ки Анварй 6o матлаъи: Xa66œo бaзмe, к-œ у yap дaм дuгapгyн seeape, Отмн 6ap onajue бaндaд saмuн 6ap Kumeape [2, 464]. дopaд, Ч,aмoлиддини Иcфaxoнй oнpo ингуна иcтикбoл нaмyдaacт: ИнaK-maK нaвбayаp oвapд бepyн naшкape, Xap якe чун meapyce дap дuгapгyн seвape [10, 332]
Тaфoвyre, ки дар ин ду кашда мyшoxидa мешавад ба cypara хyлoca чунин acr: Анварй кашдаи хyдpo дар 55 байт cypyдa, aммo Ч,aмoлиддин дар 40 байт. Ин кам кардани тeъдoди абёти кacидa берун аз capзaмини XypooM ва ба чoи oн aфзyдaни тeъдoди газалу кoлaбxoи дигари шеърй аз хycycиërи дeвoни шoиp ва аз пaцидaxoи ба вучуд oмaцaни caбки тoзae дар шеъри фopcй acт.
Ба гайр аз ин кoфияxoe, ки Ч,aмoлиддини Иcфaxoнй oвapдa ба миcли л^ьбатгар, шахпар, мичмар, шакар, динпарвар, абтар ва гайра мавриди таваччухи Анварй набудааст.
Дар мyкoиca 6o Х,аким Сaнoй хам ба чунин тагйироте аз cyйи Ч,aмoлицдини Иcфaxoнй py ба py хoxeм шуд.
Canoü ¡¡ac^ae даpaд дap 107 6aüm ба m мamлaъ:
Эй Хyдoвaнданu мал aлэъmuбаp aлэъmuбаp,
Эй худаханат цап aлэъmuзаp aлэъmusаp[5, c.1S2].
Цaмаnuддuн дap naüpasü 6a ан дap 82 6aüm чутн цacuдae cypyдaacm:
Anyajap эй заклан з-ш вayшamабад anaap,
Aлфupаp эй оццлон з-т дeвмapдyм aлфupop[10,161.
Дар ин ^ида бoз хам мyшoxидa мекунем, ки такрибан тeъдoди aбëти ^идаи Ч,aмoлидцин 20% камтар аз ^идаи Сагой acr. Фузун бар ин Ч,aмoлидцин аз кoфияxoи наве иcrифoдa карда, ки дар ^идаи Сaнoй вучуд нaдopaнд:aлxaзap, aлфиpop, cyraop, шoxвop, дaввop ва rapa. ^oфияxoи муштараке низ дар ин ду кашда дида мешавад ба миали Иcфaндиëp, ^aндaxop, oинaдop, cycмop^Aммo фapкиятxoи oшкope дар кopбypди oнxo ба назар мepacaд, ки нишoн аз тагйири caбк Дopaд.
Мacaлaн Сагой 6o кoфияи Иcфaндиëp ба тарзи марги y ишopa мекунад, aммo Ч,aмoлицдин ме^яд: Acл ax6op аст машнав киccaи Иcфaндиëp
Сaнoй ба зeбoгии шaxpи ^aндaxop ишopa дopaд, aммo Ч,aмoлиддин паймудани poxи ^aндaxoppo ба умеди бартарй ëфтaн дар назар дoштaacт.
Дар мавриди ^>фияи cycмop xaм xaмин тавр Сагой o^o бapoи чexpaи пурчин ба шр мебарад, Ч,aмoлицдин ба пусти cycмop ишopa дopaд, ки нишoни oдaмияr дар aбoйи y дида намешавад.
^фияи зyлфикop ва зyлхyмop xaм дар кacoиди xapдy ба шeвaxoи мухталиф кopбacr шyдaacr: Сагой гуфтааст: Зулфикри ишкpo чи Мypтaзo чй зyлхyмop. Ч,aмoлицдин гyфтaacт: З^н ки capxo зyлхyмop acтy зaбoнxo зyлфикop Ба назар мepacaд, ки шеъри Ч,aмoлиддин аз лиxoзи xyнapй тacвиpиrap acr. Бo мyтoлeaи дакики ин ду кacидa ва му^гоаи oнxo мeraвoн ба пайравии Чaмoлиддин аз Сaнoй дар заминаи зyxд пай бурд.
Дар чoи дигар Сагой гуфтааст:
4atнд aз m paмзy uшopam poy 6оя0 paфm, poy
4a.нд aз m paнгy uбopam kop 6оя0 ш^д, kop [5, c. 18б].
Ч,aмoлиддин гуфтааст:
To Kau m yonu мysaввap poy баяд paфm poy,
To Kan m ¡aenu мyyappaф Kop баЯд кapд Kop [10, 22S].
Дар ин байтар игова бар m?rc6oOT мазмуни xaкимoнa аз Сагой дар ^opor низ аз cyхaни y иcrифoдa кардааст.
Мaвзyи дигаре, ки мeбoяд таъкид шавад oид ба тaъcиpгyзopии Ч,aмoлиддин бар шoиpoни дигар acr. Фypyзoнфap зимни ëдoвapй аз xyнapy мaxopaти шoиp дoиp ба Faзaлиërи y чунин гyфтaacr:
«F азалии вай дар радифи аввал аз Faзaлиëти oн acр ает. Мaoнии лaтифy aлфoзи нарм ва дилoвeз дар бар дoрaд ва дилрaбoии cyхтaдилoн яди бaйзo мeкyнaд ва бaд-oн хад зeбocт, ки тaвoн yрo ниcбaт ба Саъдй чун caпeдaдaм ниcбaт ба хyршeди oлaмaфрyз гирифт»(Сух. Ва cyx.543).
Дар вoкeъ ин ба^и баланд ва бaчo дар мавриди Faзaлиëти Чашлиддин ает, ки агарчи дар дaврae будаает, ки Faзaл чoйгoх,и кaмe дар дeвoни шyaрo дoштa, вай тaлoш кaрдaacг, ки ин хoлигoх,рo 6o oфaридaни Faзaлхoи дилпазир ва чaззoб тo aндoзae пур кунад. Мeтaвoн yрo дар aрcaи Faзaл халкаи пайванди Анварй 6o Саъдй дoниcт. Чoйи тaрдидe нecт, ки Саъдй дар Faзaлиëти хeш ба Faзaлиëти Чaмoлиддн таваччух дoштaacг. Чaмoлиддин мeгyяд: Дтам su дapôu ту \ун шуд тypo чи гам ôopaô Ha umKu ту чу мант ôcp зaмoнa ком ôopaô?[10, 383] Саъдй гуяд: Typo ж qonu napemom мo чи гам ôopaô, Агcp чapoг 6umupcô, ca6o чи гам ôopaô?[7, 249]. Ё youu ôrnap Цсмoлuдàuн мeфcpмoяд: Бcpxeз, m мcвcuмu тамашаст, Бuxpoм, mpy-ш бoгy caypocт[10,400].Сaъдй гуяд: Буш гулу бoнгu мypг бapxocт, Xcнгoмu нuшатy pyrn са^жт^, 67].
Хунари Faзaлcaрoии Чaмoлиддини ^фа^нй ба хaддecг, ки шoирe чун Хрфиз дар cyрyдaни Faзaлхoяш дар мaвoриди зиëдe аз у вoм гирифтaacг. Ин тaъcирпaзирихoи Хрфиз аз Чaмoлиддин ба шeвaхoи мyхтaлифe cyрaт гирифтааог.
Бeштaрин шaбoхaтхo байни Хoфиз ва Чaмoлиддин мазмунй ва мафхумй хаоганд. Албатта хуанри Хoфиз бeнaзир ааг, aммo хaмoнгyнa, ки дар идoмa мyшoхидa хoхeд кард мaзмyнхo ва мaфхyмхo дар шeъри Чaмoлиддин хам зeбoвy дилпазиранд. Чaмoлиддин:
Xcйф башaд ба чунж poùy тфсят, m MypocM rc^cnupu ба каф opusy yaзopoн cнбoз[10, 200]. Ё чoйи дигар:
Maôop чашм аз ш rn^anupu дунё з-йн, Ku шумсуубсту шaвyсpкyш аст ш нonак[10,216] Ё:
Mcбoш 2cppc бад-ш rn^anupu дунё з-йнк XaBop шав^^ кушту уануз 6u^p ш зан [10, 294]. Xoфuз зuмнu ucтщбoл аз ш сбёт гуфтааст: Mcyy ôypycrnuu ayô аз цayoнu cycтнщoд, Ku ш ауузс apycu yœop дoмoд аст [8, 30]. Ё:
Ч[смuлсecт apycu уацзн, вcлe ууш ôop Ku m ауузс ôcp a^àu rnce нaмenаяд [8,178]
Дар чoйи дигар Чашлиддин дар баени гокизагии дил аз бути aFëр чунин гуфтаааг: Дт, m xuлвaтгoщ y oмaà мабснд môap u^op, Лтщ каъбс нaбoшaд лашau кaлбu yKyp[10,198]. Хoфиз:
Хuлвaтu дт тст youu cy^cwu aздoд, Дeв чу бepyн pasaô фupuштa дcpoяà [8,180] Дap 6o6u тacлuм 6cp цаюву тaфup Цaмoлuдàuн чунж cypyôc: Чи чopc цуз puза дoдcн бс Ma^ôup, Чу тaàбupu цaзou ocмoн нecт[10, 79]. Ё:
Бсp цазт ocoмoнй чун prno буд аз накуст
З-йн ôcp c6pyüuprnoHM yeч жчу xau нaмoнд[10,185]. Хoфиз гуфтаааг: Prno бс ôoôc бuдey в-сз усбт rnpay бuгyшай, Ku 6cp мсну ту ôapu uxrnuëp нсгшадсcт[8,30].
Бo таваччух ба иcгикбoлхoи ëдшyдa аз ин ду шoири тирoзи авали aдaбиëги фoрcй ахамияти шeъри Чaмoлиддинрo oшкoр мecoзaд. Албатта 6o ин чанд нaмyнae, ки зикр шуд мааъалаи тавотрпазирии Саъдиву Хoфиз ва дигар шoирoни mc аз Чaмoлиддин тaмoм нaмeшaвaд ва oнчи дарч гардид аз caд як хи^аи oн гуфта шуду хaлoc.
Ба назар чунин мeрacaд, ки Чaмoлиддин як шoири маъмулй набуда, балки хунари у дар oфaридaни мaзмyнхoи тoзa бoиc гаштаааг, ки мавриди иcгикбoли шoирoни дигар кaрoр гирад.
АДАБИЁТ
1. Авхадй Балёнй. Тадиуддин Мухамад ибни Мухаммад. Арафот-ул-ошидин ва арасот-ул-орифин. Бо кушиши Забехуллохи Сохибкор ва Оминаи Фахрахмад.-Техрон, Маркази пажухишии мероси макутб, 1389.-5493 с
2. Анварй Абевардй.Девон/Тасхехи Тадии Мударрис.-Техрон, Интишороти илмй ва фархангй, 1364.
3. Мачмуаи мадолоти Хамоиши байналмилалии надши Исфахон дар тавсеаи забон ва адабиёти форсй.-Исфахон, 1386
4. Сафо, ЗабехуллохТаърихи адабиёт дар Эрон.-Ч,.2-Техрон, Фирдавсй, 1373
5. Саной. Девон. Тасхехи Мударриси Разавй.Техрон, 1380
6. Фурузонфар Бадеуззамон.Сухан ва суханварон.-Техрон, Хоразми, 1350
7. Саъдй.Девони Fазалиёт.-Техрон, Асотир, 1367
8. Хофиз.Девон/Тасхехи Парвиз Нотил Хонларй.-Техрон, Хоразмй, 1359
9. Чамшеди Мазохирй, Хамидризо Конунй. Нигариши нав ба забон ва шеъри Ч,амолиддини Исфахонй.-Исфахон, 1384
10. Чамолиддин Мухаммад ибни Абдурраззод. Девон/Тасхехи Вахиди Дастгирдй.-Техрон, Саной, 1390
ДЖАМАЛИДДИН ИСФАХАНИ И ЕГО ПОЭЗИЯ
В данной статье автор пытается на конкретных примерах описать поэтическое искусство Джамолиддина Исфахани, известного поэта XI века, а также описать важнейшие черты поэзии с точки зрения его влияния на своих предшественников и современников. Автор приходит к выводу, что Джамолиддин Исфахани является связующим звеном Анвари с Саади на арене газелей. Нет сомнений в том, что Саади интересовались газелями Джамолиддина в его газелях.
Ключевые слова: Джамолиддин Исфахани, иракский стиль, рифма, рифма, газель, поэтическое искусство, подражание, влияние.
JAMALIDDINISFAHANI AND HIS POETRY
In this article, the author tries to describe the poetic art of Jamoliddin Isfahani, a famous poet of the XI century, with specific examples and to describe the most important features of the poet's poetry in terms of his influence on his predecessors and contemporaries. The author concludes that Jamoliddin Isfahani is Anwari's link with Saadi in the ghazal arena. There is no doubt that Saadi was interested in Jamoliddin's ghazals in his ghazals.
Keywords: Jamoliddin Isfahani, Iraqi style, rhyme, rhyme, ghazal, poetic art, imitation, influence.
Сведение об авторе:
Салими Джахонгир — соискатель Худжандского государственного университета им.
Б. Гафурова, Электронный почта: E-mail: saidzoda 1968@mail.ru
About the author:
Salimi Jahongir - a graduate of Khujand State University named after B. Gafurov, E-mail:
saidzoda 1968@mail.ru
МИРЗО ШУХИИ ХУЧДНДЙ -СУХАНВАРИ МУМТОЗ
Хрйдарова C.
Коллеци омузгории Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров
Дар таърихи адабиёти форсу точик асри ХУШ-Х1Х бо вучуди мавриди омузиши мухаддидони номвар дарор гирифтанаш хануз пахлухои ноомухтаи худро дорад. Ин асрхо чамъбасти инкишофи бештар аз чахор асраи Мовароуннахр хамчун адабиёти мустадил махсуб шуда, бо истифода аз дастовардхои адабиёти Хуросон ва Хиндустон ривочу иникшоф ёфт ва як давраи мукаммал ва ганиро руи кор овард. Хини омузиши адабиёти ин давра возех ба назар мерасад, ки доирахои адабии Мовароуннахр махсусан, дар Самарданду Бухоро баъдтар Худанд ба адабиёт шоирони сохибдаламро эхдо кардааст.
Дар ин доираи адабй чун дар тамоми даламрави адабиёти форсизабон анвои адабй монанди газал, дасида, рубой, маснавй, назира ва татаббуъ густариш меёбад. Мухаддидони каломи бадеъ аз руи мавзуъ ва мундарича адабиёти ин давраро ба адабиёти иртичой ва пешдадам дисмат намуда, аз хамин чашмандоз ба осори адибон бахогузорй кардаанд. Харчанд аз ин чанба бахо додан ба осори адибон, хунари онхо нисбй мебошад, вале мавдеи ичтимоии суханварро хини бахо додан ба осораш ба инобат гирифтан арзиши илмиро дорост.
