Научная статья на тему 'ДУККАКЛИ ЕКИНЛАРНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДАГИ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИР ЕТУВЧИ ОМИЛЛАР'

ДУККАКЛИ ЕКИНЛАРНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДАГИ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИР ЕТУВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
фотосинтез / ўсиш / ривожланиш / ҳосилдорлик / уруғ / ультрабинафша нурлар / электромагнит импульси / биостимуляторлар.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Солиева Д.В, Тургинова Н.З

Ушбу мақолада дуккакли экинларнинг қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти, тупроқ унумдорлигини оширишдаги роли ва уларнинг ўсиши, ривожланиши ҳамда ҳосилдорлигига таъсир этувчи омиллар ҳақида маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДУККАКЛИ ЕКИНЛАРНИНГ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДАГИ АҲАМИЯТИ ВА УЛАРНИНГ ЎСИШИ, РИВОЖЛАНИШИ ҲАМДА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИР ЕТУВЧИ ОМИЛЛАР»

ДУККАКЛИ ЕКИНЛАРНИНГ ЩШЛОЦ ХУЖАЛИГИДАГИ АХАМИЯТИ ВА УЛАРНИНГ УСИШИ, РИВОЖЛАНИШИХАМДА ХОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИР

ЕТУВЧИ ОМИЛЛАР

Солиева Д.В.1, Тургинова Н.З.2

1УзМу Биология факультеты Ботаника ва усимликлар физиологияси кафедраси

катта уцитувчиси (PhD).

2УзМу Биология факультети магистри. https://doi.org/10.5281/zenodo.11516812 АННОТАЦИЯ. Ушбу маколада дуккакли экинларнинг кишлок хужалигидаги ахамияти, тупрок унумдорлигини оширишдаги роли ва уларнинг усиши, ривожланиши хамда хосилдорлигига таъсир этувчи омиллар хакида маълумотлар келтирилган. Калит сузлар: фотосинтез, усиш, ривожланиш, хосилдорлик, уруг, ультрабинафша нурлар, электромагнит импульси, биостимуляторлар.

АННОТАЦИЯ. В данной статье рассматривается важность сельского хозяйства, его роль в общественном благополучии, улучшении плодородия почвы и факторы, влияющие на рост, развитие и производительность сельскохозяйственных культур.

Ключевые слова: фотосинтез, рост, развитие, урожайность, семян, ультрафиолетивые лучи, электромагнитовый импульс, биопрепараты.

Abstract. This article discusses the importance of leguminous crops in agriculture, their role in improving soil fertility, their growth, development, and productivity, as well as factors influencing their growth.

Key words: photosynthesis, growth, germination, productivity, seed, ltraviolet rays, electromagnetic radiation, biostimulants .

Бугунги кунда дунё ахолисининг тобора усиб бориши билан бирга озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш хам долзарб масалага айланди. Дуккакли дон экинлари хал; хужалигида жуда мухим хисобланиб, дунё ахолисининг оксил, мой, углевод ва турли минераллар хдмда витаминларга булган эхтиёжини дуккакли экинлар оркали бартараф этишга эришилмокда. Ушбу экинлар узининг уруглари ва яшил массаси таркибида мавжуд оксиллар, ёглар, углеводлар, минераллар хамда биологик фаол бирикмаларга бойлиги билан бошка усимликлардан ажралиб туради. Шу сабабли хам бугунги кунда кишлок хужалигида дуккакли экинлар асосий ва такрорий экин сифатида катта майдонларда экиб етиштирилмокда.

Дуккакли экинлар нафакат таркиби турли фойдали моддаларга бойлиги баълки, вегетация даврларининг муддатлари такрорий экин сифатида экиб хосил олиш, шу оркали йиллик хосилдорликни бир неча баробарга ошириш имконини хам беради. Дуккаклиларнинг кишлок хужалигидаги яна бир асосий фойдаси бу - атмосферадаги молекуляр азотни узлаштириши хусусияти оркали тупрок унумдорлигини оширишидир. Шу сабабли хам улар алмашлаб экишда алохида ахамиятга эга. Алмашлаб экиш утказиладиган барча агротехник тадбирларнинг асоси хисобланиб, тугри ташкил этилганда тупрок унумдорлиги ва экин хосилдорлиги ортади, тупрок эрозиясининг кучайишини, бегона утлар, зараркунандаларнинг купайиши ва турли усимлик касалликларининг олдини олишга эришилади.

Бугунги кунда хорижда ва республикамизда асосий ва такрорий экин сифатида энг куп экиб етиштирилаётган дуккакли экинлар - соя ва мош экинларидир.

Соянинг турли мамлакатларда кенг майдонларда етиштиришнинг боиси шундаки, унинг дони ва яшил массаси туйимли булиб, озик-овкат, ем-хашак, техник ва тиббиёт сохаларида ишлатилади. Соянинг навига ва етиштириш шароитларига боглик холда унинг донида 34-48 % оксил ва 17-26 % ёг мавжуд [5]. ФАО маълумотларига кура дунёдаги 85 давлатда соя етиштирилади. Х,озирги кунда соя экини 109,7 миллион гектардан ортик майдонда етиштирилиб, экин майдони йилига 4-5 фоизга ошиб бориши натижасида бир йилда 370 миллион тоннадан зиёд соя дони олинмокда. Соянинг донида шунингдек 20-25 % углеводлар, 4-6 % кул элементлари, турли витаминлар ва бошка моддалар учрайди. Соядан мингдан ортик махсулотлар олинади. Соя молекуляр азотни узлаштирувчи усимлик булиб, тупрок унумдорлигини оширишда мухим ахамиятга эга [1]. Соя экилган далаларда тупрокнинг микрофлораси яхшиланиб, соф биологик ва экологик тизим вужудга келади [5]. Шу боис олимларнинг бу усимликка булган кизикишлари ортиб бормокда: хар йили соянинг янги навлари яратилмокда, турли генотипларнинг биоэкологик, физиологик ва биокимёвий хусусиятлари урганиляпти, соя навларини етиштиришнинг минтакавий агротехнологиялари [1] ишлаб чикилмокда. Соя етиштиришдаги асосий муаммо мавжуд навларнинг хосилдорлигининг пастлигидир. Соядан юкори хосил олиш учун бир канча технологик тадбирлар мажмуасининг муаммоларини хал килиш талаб килинади. Ривожланган давлатларда хосилнинг 50-60% ини минерал ва бактериал угитлар хисобига олинмокда [5].

Бугунги кунда кургокчилик бутун дунёга хавф солаётган бир пайтда, турли стресс факторларга чидамли, ресурстежамкор, етиштиришда кам сарф харажат талаб етувчи ва таркиби оксил, витамин ва турли дармондориларга бой хамда республикамизда асосий экиндан сунг экиб юкори хосил олиш мумкин булган дуккакли экинлардан бири бу -мошдир. Мош экиладиган майдон жихатидан соядан кейин иккинчи уринда туради (25 млн гектар). Республикамизда эса хар йили такрорий экин сифатида 18 - 25 минг гектардан ортик майдонда экилади. Мош етиштириш ва истеъмоли буйича етакчи давлат Х,индистондир. Жах,он бозорида мош экспорти буйича Узбекистоннинг х,ам урни катта булиб, йилига 67 минг тонна мош экспорт килинади [6].

Мош - Vigna radiata (Ь.) дуккакдошлар оиласига мансуб утсимон усимлик булиб, уруги ва яшил массасининг таркиби оксил хдмда фойдали бирикмаларга бойлиги туфайли, бугунги кунда ахоли учун фойдали озик овкат ва чорвачиликда туйимли озика саналади. Мош хам тупрок унумдорлигига хисса кушиб, узидан кейин тупрокда 90-100 кг/га азот колдиради [6]. Мош экинининг вегетация даври кискалиги, сувсизликка чидамлилик хусусияти туфайли бугунги кишлок хужалигининг асосий такрорий экинига айланиб бормокда.

Соя ва мош экини етиштиришда агротехник тадбирларни тугри куллаш, кимёвий угитлар билан нав хусусиятидан келиб чиккан холда ишлов бериш хосилдорликни бир мунча ошириш имконини беради. Шунингдек, бугунги кунда "органик дехкончилик"ни ташкил этиш ва имкони борича экологик соф махсулот етиштиришга талаб ортганлиги сабабли, дуккакли экинларни етиштиришда хам махаллий угитлар, микробиологик препаратлар, турли усимлик биопрепаратларидан фойдаланган холда хосил етиштиришга алохида ахамият берилмокда. Экологик соф махсулот етиштиришнинг яна бир усули бу

усимликлар уругларига экишдан аввал турли нурлар билан ишлов беришдир. Х,озирги даврда генетиклар, биокимёгарлар ва физиологлар турли организмларда моддалар алмашинуви жараёнларининг турли кисмларига ультрабинафша нурлар таъсирини кенг урганишмокда [2].

Утказилган бир канча тадкикотларда дуккакли экинларга биологик препаратлар ва турли нурларнинг таъсири натижасида хосилдорлик, стресс факторларга чидамлилик хусусиятлари ортганлиги кузатилган. Юкори унувчанлик кобилиятига эга соя навлари уругларини ультрабинафша нур (УБН) ва паст частотали электромагнит импульси (ЭМИ) билан ишлов берилиши уларнинг унувчанлигига сезиларли таъсир килмаслиги кузатилган. Соя уругларига экишдан олдин ишлов беришнинг самараси "кариётган" уругларда анча сезиларли намоён булиши аникланган. Соянинг Сава ва Виктория навларига ультрабинафша нур ва электромагнит нурланишнинг биргаликдаги 20 минут давомли таъсири билан экишдан аввал уругларга ишлов бериш навларнинг усиши, ривожланиши жадал бориши ва улардан юкори хосил, сифатли уруглик олиш имконини берганлиги кузатилган. Шунингдек, соянинг фотосинтез соф махсулдорлиги урганилганда, баргларда фотосинтез соф махсулдорлик усимликлар ривожланиш даврларида узгариб, ялпи гуллаш даврида юкори булган хамда уругларга ультрабинафша нур ва паст частотали электромагнит нурланиш билан ишлов берилганда фотосинтез соф махсулдорлиги ортганлиги кузатилган [5].

Якименко М.В ва Бегун С.А узларининг тадкикот ишларида сояда макро- ва микросимбионтларнинг усиши ва ривожланишини аниклашда микробиологик ва биологик усуллардан фойдаланган. Тадкикотларининг вазифаси ризобия штаммларини экишдан олдин уругларга кайта ишлов бериш учун ишлатиладиган биологик препаратларга чидамлилигини урганиш эди. Ризобия соф культурасининг вирулентлигини, соянинг Гармония навининг усиш ва ривожланишини тадкикот препаратларида урганилган. Даурин усимлигидан олинган табиий экстрактлар "ЭкоЛарикс", "Арабиногалактан", "Дигидрокверцетин" (ДКВ), "Премикс", "Экстракор" биостимуляторларидан фойдаланилган. Бу препаратлар синовдан утказилганда усимликнинг факат усиш тезлигига таъсир килиши аникланган. Дигидрокверцетин (ДКВ) ризобия штаммлари билан бирга кулланилганда энг хавфсиз концентрацияси 0,1 г/л ни ташкил этади. Мухитда 5,0 г/л гача купайиши билан ризобия штаммларининг купчилиги усиш тезлигини кескин пасайтиради ва 5 та штами (Вр-12, Вр-16, Вр-17, Б3-27, ОМ-41) усишни тухтатган. Ризобия ТМ-569 ва ТВ-643 штаммлари мухитда ДКВнинг юкори концентрациясига, яъни (5,0 г/л) чидамли булиб чикди. Ушбу препаратлар усимликлар учун озука мухитида 0,01 ва 0,001% концентрациясида поя узунлиги уртача 24 % га, соя илдизларининг вазни 20-22 % га ортиши кузатилди. 648а штаммлари кулланилганда соя поясининг уртача узунлиги 37 % га ошди. ДКВ, "ЭкоЛарикс", "Экстракор" вариантларида 648а штаммининг 100% вирулентлиги сакланиб колган, "Арабиногалактан", "Премикс" соя илдизларида тугунаклар хосил булишининг секинлашиши кайд этилган [5,7].

Бошка тадкикотда соя уругларига Эколарикс - усиш стимулятори билан ишлов берилганида, соянинг хосил элементлари - дуккаклар сони ортган ва дон хосилдорлиги 6,4 ц/га ортганлиги кайд этилган [3].

Экстракор биостимулятори усимликларни усишини тезлатишда, турли стресс омилларга карши, усимликни иммун тизимини мустахкамлашда, нокулай экологик

шароитларга карши курашишда фойдаланилади. Экстракор усимликнинг усиш мувозанатини нормаллаштиради, хосилдорликни оширади, стресс омиллар таъсирида ёки механик шикастланишлардан кейин усимликнинг тез усиш хусусиятини тиклайди. Шунингдек, кургокчиликда усимликларни усишдан тухташини ва пастки барглари куришининг олдини олади. Биостимуляторни соя учун фузариоз, илдиз чириши, бактериоз, церкоспороз, шунингдек бугдой учун илдиз чириши, фузариоз каби касалликларга чидамлилигини, уругларни ниш уриши ва унувчанлигини оширади. Уругларни тугувчанлигини оширибгина колмасдан, меваларни пишишини тезлаштиради [5]. В.А.Кузнецованинг маълумотларига кура Экстракор биопрепарати соя усимлигининг хосилдорлигини 21 % га оширган [4].

Эколарикс биостимулятори фунгицид таъсирга эга булиб, кишлок хужалик экинларининг усиш ва ривожланиш регулятори хисобланади. Усимликларни касалликларга (фузариоз, церкоспороз, илдиз чириши, бактериоз), хашоратларга ва нокулай иклим шароитларига чидамлилигини кучайтиради. Бундан ташкари, у усимликларнинг иммун тизимини мустахкамлайди, замбуруг ва бактериал касалликларнинг усимликка зарар етказишининг олдини олади ва камайтиради. В.А. Кузнецова ва бошкаларнинг фикрича усимликдаги хлорофилл микдорини, фотосинтез жадаллигини ва хосилдорликни (соя экинида 19,8 %) оширади. Махсулот сифатини яхшилайди, уруглардаги оксил микдорини 5,9 % га, ёг микдорини 8,0 % га оширади. Шунингдек, усимликнинг даладаги унувчанлигини хамда усиш ва ривожланиш жараёнини кучайтиради. Эколарикс таркибида дигидрокверцетин мавжуд булиб, игна баргли усимликнинг экстрактидан олинган [4,5].

Юкоридаги маълумотлардан хулоса килиш мумкинки, дуккакли экинларга турли физик ва биологик омиллар таъсир этиш оркали, уларни усиши ва ривожланишини жадаллаштириш хамда юкори хосилдорликка эришиш мумкин. Бу эса уз навбатида экологик соф махсулот олиш ва ахолини сифатли оксил, мой, турли минераллар ва фойдали бирикмалар билан, чорвачилик ва паррандачиликни туйимли озика билан таъминлаш имконини беради.

Фойдаланилган адабиётлар.

1. Аннамуратова Д.Р. Хоразм вилояти шароитида истикболли соя навларининг биоэкологик ва морфофизиологик хусусиятлари // Биол.фан.номзоди.дис. - 112 б.

2. Кузнецов В.В., Дмитриева Г.А. Физиология растений. - М.: Абрис, 2011. - С. 783.

3. Кузнецова В.А., Мрясова Л.М. Влияние антидота Эколарикс на цитохромоксидазную активность в листьях Glycine max при гербицидном стрессе // Материалы VI Всероссийской конф. - Уфа, 1-4 октября 2019 г. - С. 200-204.

4. Кузнецова В.А.,Остронков В.С., Михайлова М.П. Применение регуляторов роста нового поколения на основе экстрактов из лиственницы для повышения урожайности сои // Материалы Международной научной конференции, посвященной 85-летию Агрофизического НИИ «Тенденции развития агрофизики: от актуальных проблем земледелия и растениеводства к технологиям будущего». - Санкт-Петербург, 27-29 сентября 2017. - С. 81-83.

5. Солиева Д.В. Биология фанлари фалсафа доктори (PhD) дис. - Тошкент, 2022. - Б. 120.

6. Халиков Б.М., Негматова С.Т. МОШ. Тошкент - 2020. - Б. 11.

7. Якименко М.В. Бегун С.А. Оценка действия препаратов растительного происхождения на рост и развитие микро- и макросимбионтов сои // Вестник Красноярского ГАУ. Биологические науки, 2018. №5. - С. 245-252.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.