Научная статья на тему 'ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАРИНИНГ ГУМУСИНИ ЯХШИЛАШДА ДОН – ДУККАКЛИ ЎСИМЛИКЛАРНИНГ РОЛИ'

ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАРИНИНГ ГУМУСИНИ ЯХШИЛАШДА ДОН – ДУККАКЛИ ЎСИМЛИКЛАРНИНГ РОЛИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
95
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оч тусли бўз тупроқлар / гумус / дон-дуккаклилар / нўхат / мош / ловия / соя / яшил нўхат / қишлоқ хўжалиги. / light gray soils / humus / cereals / peas / mash / beans / soybeans / green peas / agriculture.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Абдуллаева, Махсуда Тўлановна, Гайбуллаева, Мадина Фурқатовна

Дуккакли ўсимликлар ҳаводаги эркин азотни сингдришларида туганаклар билан симбиоз алоқалари вужудга келади, натижада фақат азот билан озиқлантиришганга нисбатан оқсил ва витаминлар билан тўлиқ таъминланганлиги аниқланган. Азотобактериялар тупроқда эркин яшовчи бактериялар жумласига кириб, дуккакли ўсимлик илдизларидагина тугунак ҳосил қилади ва тупроқнинг биологик азотини кўпайишига олиб келади. Атмосферадаги азот миқдори тугамайдиган захира дейиш мумкин, чунки 1 км2 хавода 8 млн тонна тўғри келади. Аммо бундай ўсимлик ва ҳайвонлар олами деярли фойдаланмайди, агар микроорганизимлар бўлмаганда тирик организмлар цитоплазмаси азотсиз яшай олмасдан нобуд бўлган бўларди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF CEREALS LEGUMES IN IMPROVING THE HUMUS OF LIGHT COLORED GRAY SOILS

When leguminous plants absorb free nitrogen from the air, symbiotic relationships with nodules are formed, as a result of which it was determined that they are fully supplied with proteins and vitamins compared to those fed only with nitrogen. Azotobacteria are free-living bacteria in the soil, forming nodules only in the roots of leguminous plants and increasing the biological nitrogen content of the soil. The amount of nitrogen in the atmosphere can be called an inexhaustible reserve, because 8 million tons correspond to 1 km2 of air. But such flora and fauna almost do not use, if there were no microorganisms, the cytoplasm of living organisms would die without being able to live without nitrogen

Текст научной работы на тему «ОЧ ТУСЛИ БЎЗ ТУПРОҚЛАРИНИНГ ГУМУСИНИ ЯХШИЛАШДА ДОН – ДУККАКЛИ ЎСИМЛИКЛАРНИНГ РОЛИ»

ОЧ ТУСЛИ БУЗ ТУПРОЦЛАРИНИНГ ГУМУСИНИ ЯХШИЛАШДА ДОН - ДУККАКЛИ УСИМЛИКЛАРНИНГ РОЛИ

АБДУЛЛАЕВА Махсуда Тулановна

ФaрДУ экология кафедраси доценти ГАЙБУЛЛАЕВА Мадина Фур^атовна

ФaрДУ экология кафедраси катта уцитувчиси abdullayevamaxsuda776@gmail.com gaybullayevamadina35@gmail.com

d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2022-2-158-164

Дуккакли усимликлар щводаги эркин азотни сингдришларида туганаклар билан симбиоз алоцалари вужудга келади, натижада фацат азот билан озицлантиришганга нисбатан оцсил ва витаминлар билан тулиц таъминланганлиги аницланган. Азотобактериялар тупроцда эркин яшовчи бактериялар жумласига кириб, дуккакли усимлик илдизларидагина тугунак уосил цилади ва тупроцнинг биологик азотини купайишига олиб келади. Атмосферадаги азот мицдори тугамайдиган захира дейиш мумкин, чунки 1 км2 хавода 8 млн тонна тугри келади. Аммо бундай усимлик ва цайвонлар олами деярли фойдаланмайди, агар микроорганизимлар булмаганда тирик организмлар цитоплазмаси азотсиз яшай олмасдан нобуд булган буларди.

Калит суз: оч тусли буз тупроцлар, гумус, дон-дуккаклилар, нухат, мош, ловия, соя, яшил нухат, цишлоц хужалиги.

When leguminous plants absorb free nitrogen from the air, symbiotic relationships with nodules are formed, as a result of which it was determined that they are fully supplied with proteins and vitamins compared to those fed only with nitrogen. Azotobacteria are free-living bacteria in the soil, forming nodules only in the roots of leguminous ABSTRACT plants and increasing the biological nitrogen content of the soil. The amount of nitrogen in the atmosphere can be called an inexhaustible reserve, because 8 million tons correspond to 1 km2 of air. But such flora and fauna almost do not use, if there were no microorganisms, the cytoplasm of living organisms would die without being able to live without nitrogen.

Keyword: light gray soils, humus, cereals, peas, mash, beans, soybeans, green peas, agriculture.

АННОТАЦИЯ

158

14 www.birunijournal.uz

КИРИШ (Introduction)

Республикамизда кишлок хужалигини модернизация килиш, ер ресурслари, аввало, тупрок копламидан самарали фойдаланиш, экологик-мелиоратив холатини яхшилаш, унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш мамлакатимизда энг мухим устувор вазифаларидан бири булиб келмокда.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришнинг асосий воситаси ер ресурсларидир. Аникрок килиб айтганда, кишлок хужалигига мулжалланган ва бугунги кунда интенсив дехкончиликда фойдаланилаётган ерлардир. Уларни деградациядан асраш, унумдорлигини саклаш, кайта тиклаш ва ошириш, хамда самарали фойдаланиш давримизнинг энг долзарб масалаларидан бири булиб колмокда.1

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР (Discussion and results)

Ю.В.Березовскийнинг (1967) турли нухат формаларида утказилган текширувларига кура Манголия турида фотасинтез жадаллиги 210 мг /СО2 соатни ташкил этган булса усатый турида 157 мг/СО2 соатни ташкил этган, бунда биринчисида хлорафил микдори 15.6мг/г булса, иккинчисида 20.4 мг/г ёки 0.44 мг/г ортган. Муаллиф турли формадаги нухатни 60% намда устириб, кейинчалик 45% намликда устирганда СО2 газини узлаштирилиши кескин камайган.

Рудакова (1940) томонидан олинган илмий хулосада сояни бир тупида унинг вазни 225 г, 200 дона туганак булганда эса 252 г булган. Сояни илдизида 2,71% оксил булса, туганакли тупда 4,31% оксил, поясида эса 2,81 ва 5,42% баргида 11.97 ва тажрибада 14.9% донида тегишли равишда 36,16 ва 41,71% ни ташкил этган. Бошка бир (Федоров, 1952) муаллифнинг аниклаган.

ФарFOна водийсини ураб турган тоFлар остида кенг пролювиал ёткизиклар - шаFалли, тошли ва лёсслардан тузилган минтака жойлашиб, улар дарё ва сойларни ёйилмалари, ясси текисликлар, адирлар ва ясси тепаликлар билан кушилиб кетган. Водийни оч тусли буз тупроклари 0,5 - 1,0 м дан шаFаллар тушалган, асосан уртача шурланган, енгил кумокли янгидан суFориладиган оч тусли буз тупроклар булиб, уларни гумусини оширишда дон - дуккакли экинларни роли каттадир. Микробиолог М.В.Федеровнинг маълумотларига карасак мавсум давомида бир гектар майдонда нухат 140 кг, мош, ловия ва люпин 100 кг дан, соя 150кг биологик азот туплайди. Соя ва нухат, мош дунё мамлакатларида энг куп майдонларга экилади, утган асрнинг урталаридан бошлаб, Хитойдан бошка куп мамлакатларга таркаб оксил камлигининг олди

1 "ФарFOна водийси суFориладиган тупрокларининг хоссалари, экологик-мелиоратив холати ва махсулдорлиги" Монография.

159

www.birunijournal.uz

олишда кумакдош булди. Инсонларни оксил билан таъминлашда гушт махсулотларига тенглаша оладиган - нухат кадимдан водий дехконлари мош ва ловияни экиб келинганлигини инобатга олсак, хамда ерни азот ва тугунак бактериялар билан бойитишдаги ахамияти янада аник куринади.

Дон - дуккакли усимликлардан ФарFOна вилояти иклим шароитида соя, ловия, нухат, мош каби усимликлар аввалдан экиб келинади. Бу усимликларни экишдан олдин уларнинг биологик хусусиятларини аниклаш ва экологик омилларга булган талабларини билиш хар бир фермер ва дехкон учун мул хосил олишнинг калити хисобланади, уни англаш тежамли усулларни амалга ошириш ва тавсиялар бериш кул келади.

Мош етиштириш буйича тавсиялар. Мамлакатимизнинг тупрок-иклим шароити кишлок хужалиги экинларини йил буйи экиб, бир йилда 2-3 марта хосил олиш имконини беради. Шу боис суFориладиган ерларда кузги бошокли дон экинлари хосили йиFиштирилиб олинганидан сунг аетизда такрорий экин сифатида дуккакли дон экинларидан мош етиштириш самаралидир.

Дуккакли-дон экинлари орасида мош экиладиган майдон хажми жихатидан жахонда соядан кейин иккинчи уринда туради (25 млн гектарга якин). Маълумотларга кура, республикамизда хар йили мош такрорий экин сифатида 18-20 минг гектардан ортик майдонда етиштирилади.

Мош озикалик киймати билан буFдой, ловия, нухат, кук нухат ва жавдар донларидан 1,5-2 баравар, туйимлилиги буйича эса 1,5 баравар устун туради. Мош таркибидаги оксилнинг хазмланиши 86 фоизга етади. Мош таркибида оксил 24-28%, лизин 8%, аргинин 7% булади, В1 ва РР витаминлар куп булади.

Илмий манбалардан маълум булишича, мош вегетация даврида тупрокда 50-100 кг/га биологик азот ва органик моддалар туплаб, ернинг табиий унумдорлигини ошириши билан бирга оксил ва витаминларга бой булган шифобахш дон берадиган экиндир.

Нухат етиштириш буйича тавсиялар. Узбекистоннинг лалмикор ерларида нухатни кузда ва кишда экиш буйича эътиборга сазовор булган дастлабки илмий ечимлар жумласига П.П.Олейник (1963) томонидан утказилган тажрибаларнинг натижаларини курсатиш мумкин. Муаллифнинг тадкикот натижалари буйича нухат киш олди экилса уруFи 2 - 5 0С да кукариб - 11 0С гача булган совукка чидаб бахорда экилганга нисбатан 7-10 кун илгари пишиши исботланган.

Олимнинг тадкикотлари натижаси буйича нухат кузда экилса курFOкчилик йилларда хам ерни азотга бойитиб, хосилдорлиги ошиши аникланган. Нухат воситасида тупланган биологик азот ерни унумдорлигини тубдан яхшилаш

160

www.birunijournal.uz

хисобига кейинги йил экилган бошокли дон экинлари хосилдорлиги хам кескин ошган. Илдизнинг асосий кисми тупрокнинг 0 - 50 см катламида жойлашсада, аммо ук илдизи тупрокнинг 1-1,5 метргача чукурлигига ириб бориши мумкин. Майсалар униб чиккандан кейин 7-10 кун утгач, илдизларда туганаклар шакллана бошлайди. Илдиз тукчалари оркали бактериялар илдизга кириб олади ва шу ерда туганак хосил кила бошлайди.

Яшил нухат етиштириш буйича тавсиялар. Яшил нухат организмга енгил сингувчи, оксилга бой булиб, улар асосан янчиб олинадиган (лучшильные) ва дуккаклари билан истеъмол килинадиган кандли шаклларга булинади. Сабзавот горохи ёки яшил нухат (Pisum sativum L.) таркибида А, С, В группа ва РР витаминларга жуда бой булиб, бу каттик буFдойга нисбатан В витамини икки, В2 витамини бир ярим ва РР витамини беш марта купдир. 100 грамм нухат таркибида 0,30-0,54 мг каротин, витаминлардан К-0,28, В1- 0,28, В2 -0,15, РР-2,10, В6- 0,18, С - 20-50 миллиграмни ташкил этади (Mahan L. et, al., 2013). Холин моддасининг юкорилиги сабабли яшил нухат ва унинг дуккаклари склерозга карши таъсирга эга булиб, организмдан радионуклеидларни олиб чикиш, зарарли усмаларнинг усишига тускинлик килувчи хусусиятга эга. Туйимлилиги жихатидан сабзавот экинлари ичида етакчи уринлардан бирини эгаллаган яшил нухат - 20- 26% курук модда ва унинг таркибидаги 5-7% оксил, 6-9% канд, 1-3% крахмал, 6-7% ёF ва 2-6% клетчаткага эга. Унинг озикавий калорияси картошка ва бошка сабзавотлардан 1,5- 2,0 баробар юкори. Яшил нухат бошка усимликлардан биологик актив моддаларга ва 26 хил минералларга (фосфор, калий, кальций, хлор, темир ва хоказо) бойлиги билан хам фарк килади. Яшил нухатдан миллий ошхонамизда турли хил салатлар ва пархез таомлар тайёрлашда кенг кулланилади.

Соя экинини етиштириш буйича тавсиялар. Куёш нури тушмайдиган жойга бир текис ёйилган уруFлар устидан биоуFитлар бир хилда сепилади ва яхшилаб аралаштиргач, усти мато билан бир оз муддат ураб куйилади. Ишлов берилган уруFлар уша куннинг узида экилиши керак, акс холда фойдали бактериялар уз кучини йукотади.

Дуккакли экинлар тупрок унумдорлигини оширишда тенги йук экин хисобланади. Чунки уларни илдизида эркин азотни узлаштирадиган митти бактериялар яшайди хар гектарга 100 кг колдик колдириб микроорганизмлар учун озука манбаи хисобланади булар ичида соя ва люпин юкори даражада оксил тупловчи дуккакли экин хисобланади.

161

www.birunijournal.uz

Дукаклилар юкори микдорда ушлаб турганликлари учун баъзи бошокли экинларнинг туйимлилигини ошириш учун уларга кушилади. Масалан; арпага сули маккажухори ва бошка ем-хашакларни бойитишга жуда керакдир.

Демак, сояни оралик экин сифатида дон учун экилган гектар хисобига 5075 кг соф азот туплаши, а^из ва илдиз колдотига азот тупловчи бактерияларни узида ушлаб турган 1,5-2 т/га биомасса хам тупрокда колади. Соя дуккали дон экин булгани сабабли дони таркибида 45-18% оксил, ёF булишлиги, ахоли эхтиёж учун бу моддаларни етказиб бериш ахамиятлидир. Олинган натижалар курсатишича соянинг усиш ривожланишига боулаетич фазаларда турли тупрок шароитида хам фаол усишига олиб келди, кейинги фазаларда хам бу фаолллик сустрок борсада хар бир усиш тезлиги ва поя баландлиги барг сони, уни юзасига ижобий таъсир этди.

Ловия экинини етиштириш буйича тавсиялар. Ловияни уруFлик учун уни оксилли, дуккакли дон экини сифатида экилади. Унинг дони таркибида 20-31% оксил, 50-60% крахмал, 3,1-4,8% кул ва 2,3-7,1% тукима мавжуд булиб, оксилнинг хазм булиши яхши. Ок уруFли ловия навларидан 5-10% нонга кушилганда у буFдой нонига караганда ширинрок ва хазм булиш осонрок булади. Дуккакларида жуда витаминлар куп, улар АВСлардир. Пишиш даврида ловияни баргларида 3-16% лимон кислотаси булади. Ловияни уруFларидан ва пишмаган дуккакларидан консерва тайёрланади. Ловия азот тупловчи экин сифатида тупрокни азотга бойитади.

Майда донли ловия урта ва кичик Осиёдан йирик донли ловия марказий ва жанубий Америкадан келиб чиккан. Ловиянинг дунё буйича экин майдони 27 млн гектар булиб, дуккакли дон экинлари орасида иккинчи уринни эгаллайди. Ловия дуккаклилар (fabaseae) оиласига Phaseolus авлодига мансуб булиб 230 тагача турни узига бириктиради. Шулардан 17 таси маданий булиб хисобланади. Маданий турларидан 8 таси Америкадан келиб чиккан, 9 та тури эса Осиёда.

Дон дуккакли экинларнинг киймати шунда куринадики уларда осон узлашувчан оксил урнида ва бошка органларида анча юкоридир уртача дукаклилар уруFида 20-40% оксил булиб енг пасти 14-15% ташкил килади баъзи ловия нохат навларида, люпин, соянинг баъзи навларида еса 50% дан ортади оксиллар таркибида лизин, тириптафон, метканин, валин ва бошка аминокислаталар бор.

162

www.birunijournal.uz

ТАКЛИФЛАР

Дон дуккакли усимликлар дехдончилик тизимидан доимий бошда экинлар учун энг яхши утмишдан хисобланади, сабаби улар хаводаги эркин азотни узлаштираоладиган ягона экиндир.

Бу усимликлар ва уй хайвонларни одсилга (протеинга) булган талабини дондиришда хамда тупродни азот билан бойитишда асосий манба хисобланади. Нухат, соя, ловия, мош усимликлари гектарига 100-200 кг/гача азотга бойитади, аетиз-илдиз долдидлари кейинги экинлар ризосферасини ривожланишига ёрдам беради.

ХУЛОСА (Conclusion)

Хулоса дилиб айтганда, тупрод гумусини оширишда дуйидаги вазифаларни бажариш даркор деб маслахат берамиз:

- Экилаётган дон -дуккакли усимлик навни хаво таркибидаги минерал моддаларни юдори даражада узлаштирадиган шароит яратиш (юмшод тупрод);

- Экилаётган дон -дуккакли усимлик навни экологик омилларга талабини урганиш;

- Тупроддаги pH миддорига дуккаклиларнинг муносабатини урганиш;

- Оч тусли буз тупродларда тузлар миддори ва шурланиш сабабларини урганиш;

- дон-дуккаклиларни тупродда етиштириш ижобий натижа беради. Сабаби улар хаводаги эркин азотни яхши узлаштиради.

REFERENCES

1. "ФарFOна водийси суFориладиган тупродларининг хоссалари, экологик-мелиоратив холати ва махсулдорлиги" Монография. 3-90-91-92-93 бетлар. Тошкент "Навруз" нашриёти 2017

2. "Methods of influence of soil powing on growth, plant development and accumulation of clubberry bacteria" EPRA International Journal of Research and Development (IJRD). Gaibullaeva Madina.

3. "Technology of grain-leguminous plant care in the hungry bush soils of Fergana region" EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR) - Peer Reviewed Journal. 616 бет. Gaybullaeva M, Makhsudova G, Akramov A.

4. "Адирли тупродларда нухотнинг тупрод унумдорлиги ва азот тупловчи бактерияларга таъсири" 34 бет. O'zbekiston qishloq va suv xo'jaligi. № 4. 2021 йил. ФарДУ удитувчиси Гайбуллаева М.

163

www.birunijournal.uz

5. Abdullayeva, M. T., Xabibullayeva, M. (2022). Ekologik ta'lim tarbiya yoshlar nigohida. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(Special Issue 2), 180-185.

6. Холима Отабоева "Усимликшунослик"дарслик 2000-2018 йй

7. М.Назаров, М.Гайбуллаева "Дон дуккакли усимликларда фотосинтез жараёнларига экологик омиллар таъсири" № 2. Агро илм журнали. 30 бет

164

www.birunijournal.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.