Научная статья на тему 'ОРГАНИЗМ УЧУН ҒОЯТ МУҲИМ БЎЛГАН МОШ ТАРКИБИДАГИ АЛМАШИНМАЙДИГАН АМИНОКИСЛОТАЛАР АНАЛИЗИ'

ОРГАНИЗМ УЧУН ҒОЯТ МУҲИМ БЎЛГАН МОШ ТАРКИБИДАГИ АЛМАШИНМАЙДИГАН АМИНОКИСЛОТАЛАР АНАЛИЗИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
140
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оқсиллар / аминокислоталар / витаминлар / минерал моддалар / алмашинмайдиган аминокислоталар. / protein / amino acids / vitamins / minerals / essential amino acids.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Sh. Rahmatullaev, S. O'Rmonov, I. Rahmatullaev

Мақолада дукакли ўсимликлардан хисобланган мошнинг озуқабоб шифобахшлик хусусиятлари билан бирга унинг аминокислоталар таркибини ўрганишга оид маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ANALYSIS OF NON-EXCHANGEABLE AMINO ACIDS IN MOSH, WHICH ARE EXTREMELY IMPORTANT FOR THE BODY

The article provides information about the nutritional and medicinal properties of the bean plant, mung bean, and the study of the amino acid composition.

Текст научной работы на тему «ОРГАНИЗМ УЧУН ҒОЯТ МУҲИМ БЎЛГАН МОШ ТАРКИБИДАГИ АЛМАШИНМАЙДИГАН АМИНОКИСЛОТАЛАР АНАЛИЗИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ОРГАНИЗМ УЧУН ГОЯТ МУ^ИМ БУЛГАН МОШ ТАРКИБИДАГИ АЛМАШИНМАЙДИГАН АМИНОКИСЛОТАЛАР АНАЛИЗИ

Рах,матуллаев Ш. Б

Фаргона Давлат Университети Урмонов С.М

Фаргона Давлат Университети Рах,матуллаев И Р

Фаргона жамоат саломатлиги тиббиёт институти https://doi.org/10.5281/zenodo.7194248 Аннотация. Мацолада дукакли усимликлардан хисобланган мошнинг озуцабоб шифобахшлик хусусиятлари билан бирга унинг аминокислоталар таркибини урганишга оид маълумотлар келтирилган.

Таянч суз ва иборалар: оцсиллар, аминокислоталар, витаминлар, минерал моддалар, алмашинмайдиган аминокислоталар.

АНАЛИЗ НЕЗАМЕНИМЫХ АМИНОКИСЛОТ В МОШЕ, КРАЙНЕ ВАЖНЫХ ДЛЯ

ОРГАНИЗМА

Аннотация. В статье приведены сведения о питательно - лечебных свойств бобового растения маша, и изучении аминокислотного состава.

Ключевые слова и выражения: белок, аминокислоты, витамины, минеральные вещества, незаменимые аминокислоты.

ANALYSIS OF NON-EXCHANGEABLE AMINO ACIDS IN MOSH, WHICH ARE EXTREMELY IMPORTANT FOR THE BODY Abstract. The article provides information about the nutritional and medicinal properties of the bean plant, mung bean, and the study of the amino acid composition.

Keywords and expressions: protein, amino acids, vitamins, minerals, essential amino

acids.

КИРИШ

Мамлакатимизда барча жабхаларда булгани каби аграр сохада хам изчил ислохотлар амалга оширилмокда. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Х,аракатлар стратегияси тугрисида"ги Фармонига мувофик тасдикланган 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясида якин ва олис истикболда кишлок хужалигида таркибий узгаришларни чукурлаштириш ва ишлаб чикаришни изчил ривожлантириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, экологик тоза махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, экспорт салохиятини кескин ошириш каби мухим вазифалар белгилаб берилган [1].

Бугунги кунда дунёнинг барча давлатларида озик-овкат таъминоти масаласи устувор вазифалардан бирига айланган. Хусусан, сайёрамизда руй бераётган глобал исиш жараёни туфайли баъзи худудларда сув тошкинлари, баъзи худудларда эса хаддан зиёд сув танкислиги юз бераётганлиги, турли табиий офатларнинг купайиши, биринчи навбатда, кишлок хужалиги сохасига узининг салбий таъсирини курсатмокда. Шундай мураккаб вазиятлар кузатилаётган бир пайтда мамлакатимиз ахолисини озик-овкат махсулотлари

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТБКМЛТЮМАЬ 8С1БОТ1Р1С ГОиКМАЬ УОШЫБ 1 К8иБ 6 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

билан таъминлашдаги баркарорлик, бозорларимиздаги мул-кулчилик, амалга оширилаётган ислодотларнинг натижаси сифатида бадоланса муболага булмайди.

ТАДЦЩОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Адолини озик-овкат мадсулотлари билан мунтазам таъминлаш борасида республикамизда кулай тупрок-иклим шароитларидан келиб чиккан долда дар йили бошокли дон экинларидан бушайдиган бир миллион гектардан ортик сугориладиган майдонларида 120-130 кун давомида такрорий экин сифатида маккажухори, мош, соя, шоли, тарик, кунжут, ем-хашак экинлари, картошка ва турли хил сабзавотлар экилиб, бир йилда икки мартагача юкори ва сифатли досил етиштириш имкониятлари мавжуд. Экинлар структурасининг узгариши дуккакли-дон экинларидан юкори сифатли досил етиштириш учун интенсив технологияларни амалга оширишни талаб килади. Шундай технологиялардан бири сугориладиган майдонларда экилган бошокли дон экинларини йигиштириб олингандан сунг, бушаган майдонларда мошнинг эртапишар навларини такрорий экин сифатида экиб, дон етиштиришни купайтиришдан иборат. Х,озирги вактда юртимизда донли, дуккакли, мойли экинларга катта эътибор каратилиб, экин майдонлари кенгайтирилмокда. Дедкончиликни ривожлантириш ва ердан унумли фойдаланиш учун катта имкониятлар очилди. Бугунги кунда энг асосий муаммолардан бири бу оксил масаласи, яъни инсониятнинг оксилга булган талабини кондириш. Бу масалани ечишда дуккакли - дон экинларидан мош усимлигининг адамияти катта.

Шу нуктаи назардан биз айнан мош етиштириш ва унинг озукабоп ва шифобахшлик хусусиятларини урганиш борасида олиб бораётган тадкикотларимиздаги айрим натижалар хакида фикр юритмокчимиз.

Республикамиз шароитида кузги бугдойдан 60-70 ц/га, такрорий экин сифатида етиштириладиган мош экинидан эса 15-20 ц/га дон досили етиштирилиб, бир мавсум давомида етиштириладиган дон досилини 75-90 ц/га етказиш имкониятлари мавжуд. Ер юзида дуккакли-дон экинлари 135 млн гектар майдонга экилади. Дуккакли-дон экинлари орасида мош экиладиган майдон дажми жидатидан жадонда соядан (дунё буйича соя майдони 74 млн гектарга якин) кейин иккинчи уринни (25 млн гектарга якин) эгаллаб, учинчи уринда нухат (дунёда жами 10 млн гектарга якин) туради [2].

Марказий Осиё ва Кавказорти Республикаларида мошдан озик-овкат саноатида кенг фойдаланилади. Мошдан тайёрланган ун макаронга кушилса, унинг туйимлилиги янада ортади. Мош дуккакли-дон экинлар гурудига мансуб булиб, донида куп микдорда 24-28% оксил тупланади. Ундан озик-овкат саноати билан бирга чорва дайвонлари учун туйимли ем-хашак дам етиштириш мумкин. Шунингдек, мошнинг илдизларида туганак бактерия ривожланиб, эркин азотни узлаштириб, тупрок унумдорлигини оширади. Инсоннинг овкатланиши унинг ёши, жинси ва меднат фаолиятига боглик булган долда турлича булиши лозим. Кундалик рационда инсон оксил, углеводлар, витаминлар, минерал моддалар ва бошкаларни истеъмол килиши лозим. Инсон канчалик турли-туман озикланса, унинг даёт фаолияти шунчалик фаол, организм эса шунчалик соглом булади. Бунда оксил асосий уринни эгаллайди. Наттоки, гудак болалар дам суткада 55-72 г. Оксил кабул килишга мудтождир [3].

Таъкидлаш лозимки, инсон организми бир маромда фаолият курсатиши учун оксилга талаб бир кунда унинг вазнининг дар бир килограмми учун 0,7 г дан кам булмаслиги лозим.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Мошхурда, мош буткаси, мошкичири, мошугра, мош-харчо шунингдек мошдан паштет кабилар тайёрланилиб, севиб исеъмол килинади.

Мош етиштириш Мошдан тайёрланадиган таомлар Озик-овкат учун ишлатиладиган дуккакли-дон экинлари орасида мош дони озукавий киймати, оксил ва витаминларга бой булиши, каллориясининг куплиги билан ажралиб туради. Мош озукавий киймати билан бугдой, ловия, нухат, кук нухат ва жавдар донларидан 1,5-2 баравар, туйимлилиги буйича эса 1,5 баравар устун туради. Мош таркибидаги оксилнинг хазмланиши 86% га етади. Мош таркибида оксил 24-28%, лизин 8% >, аргинин 7% > булади, В ва РР витаминлар куп булади. Бундан ташкари, мош дони аминокислоталар ва магний, кальций, олтингугурт, натрий, темир, марганец, мис, бор, кобальт, никель, йод, фосфор тузларига бой. Айрим мамлакатларда хам мош донидан салат тайёрланади. Макарон ва кандолатчилик саноатида мош унидан 30% кушилса, сифати тубдан яхшиланади. ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Шуни алохида таъкидлаш керакки, мош таркибида организм учун гоят мухим ва шифобахш хисобланган алмашинмайдиган аминокислоталарнинг куплиги инсон саломатлиги учун жуда мухим хисобланади [4]. Шуни хисобга олиб харорат бироз юкори хисобланган воха экин майдонларида ва водийнинг тог олди кир-адир ерларида етиштирилган мошнинг аминокислоталар таркиби урганилганда вохада етиштирилган мошдаги аминокислоталар микдори бироз юкори булишлиги аникланилди. Шу билан бирга пиширилган мош таркибидаги аминокислоталарнинг микдори хам сезиларли даражада камайганлиги кузатиш мумкин. Куйидаги жадвалда келтирилган маьлумотлардан куриш мумкин.

Мош таркибидаги алмашинмайдиган ва алмашинадиган аминокислоталар микдори

№ Аминокислоталар номи 100 грамм мошдаги аминокислоталар микдори

(грамм)

Пиширилмаган Кайнатиб пиширилган

1 Триптофан 0,260 г 0,076 г

2 Треонин 0,782 г 0,230 г

3 Изолейцин 1,008 г 0,297 г

4 Лейцин 1,847 г 0,544 г

5 Лизин 1,664 г 0,490 г

6 Метионин 0,286 г 0,084 г

7 Цистин 0,210 г 0,062 г

8 Фенилаланин 1,443 г 0,425 г

9 Тирозин 0,714 г 0,210 г

10 Валин 1,237 г 0,364 г

11 Аргинин 1,672 г 0,492 г

12 Гистидин 0,695 г 0,205 г

13 Аланин 1,050 г 0,309 г

14 Аспарагиновая 2,756 г 0,812 г

15 Глутаминовая 4,264 г 1,256 г

16 Глицин 0,954 г 0,281 г

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 6 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

17 Пролин 1,095 г 0,323 г

18 Серин 1,176 г 0,346 г

Юкорида келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, хакикатдан дам мош пиширилганда ундаги шифобадш аминокислоталар микдори камаяр экан. Демак, Тибетликларнинг овкат кун тартибида мошнинг кайнатмасдан бироз ундириб истеъмол килишлари бежиз эмас экан. МУ^ОКАМА

Илмий манбалардан маълум булишича, мош вегетация даври давомида тупрокда 50-100 кг/га биологик азот ва органик моддалар туплаб, ернинг табиий унумдорлигини ошириши билан бирга оксил ва витаминларга бой булган шифобахш дон берадиган экиндир. Шунингдек, маълумотларга кура, усимлик илдизидаги туганак бактериялар асосан гуллаш давригача интенсив ривожланади. Гуллашнинг бошланиши даврида углеводларнинг баргдан илдизга утиши сусаяди, углеводлар гул ва мева досил булиши учун сафарбар булади, шунинг учун гуллагандан сунг бактериялар улиб туганак емирилиб, унинг азотли органик моддалари тупрокда туплана бошлайди. Бундан ташкари, уруг таркибида досил булган оксил моддаси уртача 5-7% туганаклар дисобида булади. Мош дуккакли усимлик сифатида тупрок унумдорлигини яхшиловчи экин дисобланади, алмашлаб экиш мадсулдорлигини оширади, азотли угитларни тежайди, гектаридан оксил йигишни купайтиришга имконият беради. Шунинг учун дам мошнинг келиб чикиши гарчи Х,индистон булсада, дозирги пайтда жуда куп бошка мамлакатларда экилади. Чунончи, Узбекистон, Туркманистон, Озарбайжон, Хитой, Корея, Япония, Х,индистон, Покистон, Миср, Эфиопия ва бошка давлатларда катта майдонларда етиштирилади. Узбекистон кишлок хужалиги вазирлигидан олинган маълумотларга кура, республикамизда дар йили такрорий экин сифатида 25 минг гектардан ортик майдонларда мош етиштирилади. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, дукакли-дон экинларига мансуб булган мошнинг озукабоблиги ва узига дос шифобахшлик хусусиятларининг бекиёслиги хали унинг куп томонлари очилмаганлигини курсатади. Шунингдек, юкорида келтирилган тадкикот натижаларидан куриниб турибтики, ундан фойдаланишда унинг таркибидаги аминокислоталар микдорининг юкори хароратда узгариши мумкинлигини хисобга олиш максадга мувофик булади

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 15 сентябрдаги П^-3281-сон ^арори.

2. Атабаева Х. Н., Худойкулов Ж. Б. Усимликшунослик. -Тошкент : Фан ва технология, 2018. - 407 б.

3. З.Собирова Р.А. ва бошк. Биологик кимё. -Тошкент : "Янги аср авлоди" 2006. 256 б.

4. 4. Пилов А.П. Ловия ва мош. - Т.: Узбекистон, 1978. - 65 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.