CC BY
9ДА СТОВАРД^ОИ НАВРУЗОВ Fолuбшоxt Лоик^ович,
ЧУМ^УРИИ н.и.т., мудири кафедраи таърихи халци тоцики
ТОЧИКИСТОН ДАР Донишкадаи давлатии омузгории Тоцикистон дар ДАВРАИ ИСТИЦЛОЛИЯТ но^ияи Рашт (Тоцикистон, ноуияи Рашт)
ДОСТИЖЕНИЯ НАВРУЗОВ Голибшо Лоикович, РЕСПУБЛИКИ к.и.н., заведующий кафедрой истории таджикского ТАДЖИКИСТАН В народа Государственного педагогического института
ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ Таджикистана в Раштском районе (Таджикистан,
Раштский район)
ACHIEVEMENTOF THE NAVRUZOVGolibsho Loikovich,
REPUBLIC OF TAJIKISTAN Candidate of Historical Sciences, Head of the Department
IN THE YEARS OF of the History of the Tajik People of the Tajik
INDEPENDENCE Pedagogical Institute in Rasht (Tajikistan, Rasht region)
Калидвожщо: Тоцикистон, щтисодиёт, созанда, щмкорй, сощои истицлолият.
Дар мацолаи мазкур дар бораи дастовардуои мууимтарини Тоцикистон дар замони истицлолият сухан меравад. Баён гаридааст, ки пас аз пошхурии Иттиуоди Шурави низоми идории щтисодй низ вайрон шуда, алоцаи байни корхонауои муштараки цумууриуои соуибистицлоли мамлакат гусаста шуд. Муаллиф дар асоси маъхазцо масъалаи мазкурро барраси намуда, сщми Пешвои миллат Эмомали Рацмонро дар самти созандагию ободони дар цущурй нишон додааст.
Ключевые слова: Таджикистан, экономика, созидатель, сотрудничество, годы независимости.
В статье рассмотрены основные достижения Таджикистана в годы независимости. В первые годы независимости Таджикистану потребовалось некоторое время, чтобы наладить новые устойчивые подходы к базовым принципам внешней политики, в частности в экономических отношениях с бывшими союзными республиками. После прихода к власти Лидера нации Эмомали Рахмона, в республике начался созидательный процесс, и он приобрел новый импульс. Автор систематично показывает роль Президента в созидательных процессах в Таджикистане.
Key words: Tajikistan, economy, creator, cooperation, years of independence.
The article discusses the main achievements of Tajikistan in the condition of independence. In the early years of independence, Tajikistan took some time to establish new sustainable approaches to the basic principles of foreign policy, in particular, in economic relations with the former Soviet republics. Thus, after the Leader of the nation came to power, Emomali Rahmon, a creative process began in the republic, and he gained new impetus. The author systematically shows the role of the President of the country in the creative processes in Tajikistan.
Президента Ч,умх,урии Тоцикистон Асогузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, мухтарам Эмомалй Рахмон кайд менамоянд, ки «орзуи ба даст овардани мустакилияти миллй амалй гашт. Ва дар асл чунин осон ба даст омадани озодй ва истиклолиятро касе хам тасаввур надошт. Ин истиклолият хадяи бебахои таърих буда, устувору пойдор нигох дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслхои имруза мебошад» [5, 1].
Аммо соли 1992 бухрони иктисодй ва сиёсй дар цумхурй руз то руз шиддатар гардида, ба цанги шахрвандй оварда расонд.
Дар Ицлосияи XVI-уми (даъвати 12) Шурои Олии Тоцикистон 19 ноябр дар натицаи гузаронидани интихобот дар асоси сирф демократй Эмомалй Рахмон ба вазифаи раиси Шурои Олии Ч,умхурии Тоцикистон интихоб гардид.
12-уми декабри соли 1992 рохбари тозаинтихоб, мухтарам, Эмомалй Рахмон ба халк муроциат карда, решахои фоциаи миллиро ошкор намуд ва рукнхои асосии фаъолияти давлату хукуматро муайян сохт. Вазифаи аввалиндараца баркарор намудани бехатарй ва таъмини хайёти осоиштаи халк дониста шуд.
Сардори давлат Эмомалй Рахмон рохи адлу инсофро пеша намуда, як гурухи калони махбусони сиёсиро авф кард ва гуфта буд, ки: " низоми маъмурии рохбари давлат аз руи талаботи аклу вицдон сурат мегирад" [2, 16].
Пас аз пошхурии Иттиходи Шуравй низоми идории иктисодй низ вайрон шуда, алокаи байни корхонахои чумхурихои сохибистиклоли мамлакат гусаста шуд. Солхои 90-уми асри XX дар иктисодиёти чумхурй махсулоти саноатй 53 фоизи махсулоти чамъиятй ва 30 фоизи даромади миллиро ташкил дода, 20 фоизи захирахои мехнатии кишварро бошад, саноат дар бар мегирифт. Вале хачми истехсоли саноатии соли 1995 назар ба соли 1992 то 40,6 фоиз кам шуд. Дар тули солхои 1990-1996 истехсоли ангишт 23,8 баробар, нафт 5,5 баробар кам шуданд. Соли 1996 истехсоли матоъхои пахтагй 13,4 фоиз, абрешим 5,1 фоиз, чуробхо 5,8 фоиз, пойафзол 6,5 фоиз, гилемхо 5,2 фоиз, гушт ва махсулоти гуштй 1,5 фоиз, шир 3,3 фоизи соли 1992-ро ташкил дода буду халос.
Барномаи дигаргунихои иктисодй дар Точикистон барои солхои 1995-2000 матрах шуд. Ба ин максад Президенти чумхурй Эмомалй Рахмон соли 1995 пули миллии "рубли" точикиро ба муомилот баровард. Ин амалхо пеши рохи пастравии истехсолот, бекурбшавии асъори миллй ва камшавии касри бучаро гирифтанд.
Барои аз вартаи вазнини иктисодй баромадан, Хукумати Чумхурии Точикистон бо сарвари Президенти кишвар Эмомалй Рахмон ба чалб намудани сармоягузории хоричй кушид. Дар чумхурии мо сармояи дохилй кифоягй намекард, бинобар ин барои ба анчом расидани давраи азнавбаркароркунии хочагии халк маблаггузории хоричй хело зарур буд, ичозат дод, ки корхонахои бизнеси хурду миёна маком пайдо кунанд. Соли 1999 теъдоди онхо то ба 1575 корхона расид, ки дар онхо 15 хазор кас кор мекарданд. Дар сохаи бизнес 51 хазор нафар фаъолият доштанд [6, 5].
Дар солхои истиклолият роххои наклиёти мошинхои боркаши Кулоб-Дарвоз-Хоруг-Кулма-^арокорум, рохи агбаи Анзоб, роххои охани ^ургонтеппа-Кулоб сохта ба истифода дода шуданд.
Дар давоми 27 соли истиклолият барои рушди сохаи энергетикаи кишвар зиёда аз 9 миллард сомонй сарф карда шуд. Неругоххои «Помири-1», «Сантуда-1» ва «Сантуда-2» ба кор дароварда шуданд. Ба кор даровардани ин неругоххо имконият дод, ки шароити бо кувваи барк таъмин кардани корхонахои саноатй ва ахолй бехтар гардад.
Дар айни хол бо чалби маблагхои давлатй ва сармоягузории хоричй 10 лоихаи инвеститсионй тадбик шуда истодааст, ки маблаги умуми онхо беш аз 12 милларду 800 миллон сомониро ташкил медихад [6, 5].
Дар доираи онхо сохтмони як силсила, неругохои хурд, "Нуробод-1", "Нуробод-2", силсилаи неругоххои Даштичум, дар дарёи Зарафшон (мувофики карордоди байни Точикистон ва Чумхурии Узбекистон аз 17-уми августи соли 2018 2 НОБ сохта мешавад), тачдиду баркарорсозии неругоххои Норак, ^айрокум, Варзоб ва марказхои барку гармдихии шахри Душанбе ва нохияи Ёвон солхои наздик анчом ёфтаанд ва ё дар арафаи анчомёбй мебошанд.
Дар баробари ин дар давраи истиклолият 122 неругохи хурди баркии обй сохта ба истифода дода шуд.
Хддафи Хукумати Точикистон дар сохаи энергетика пайваст намудани шабакахои энергетикии чануб ва шимоли кишвар, бехтар кардани таъминоти ахолй бо барку газ, азхудкунии конхои нави газ ва ангишт мебошад. Бунёди хати 500 кВт-аз чануб ба шимол ба анчом расонида шуда, шабакаи ягонаи энергетикии кишвар бояд ташкил карда шавад, ки дар амал ичро шуд.
Бунёду азнавсозии роххои автомобилгарди Шохон-Зигар, Шкев-Зигар, Душанбе-Чанак, Душанбе-Саритош, сохтмони накбхои Истиклол, Шахристон ва Шаршар имкон доданд, ки харакати доимии наклиёти байни минтакахои мамлакат таъмин гардад.
Бо максади фарорхам овардани шароити зарурй ва баланд бардоштани сифати хизматрасонй ба мусофирон хати нави рохи охани Вахдат-Ёвон ва терминали замонавй дар фурудгохи шахри Душанбе ба истифода дода шуданд, азнавсозии роххои мошингарди Бохтар-Панч, Душанбе-Дангара, Душанбе-Турсунзода ва сохтмони накби Чормагзак ичро шуд.
Сарвари кишвар, ки ватанхохи асил аст, бахри он мекушад, ки аз тамоми имкониятхо бахри шукуфоии Точикистони азиз истифода намояд. Мардуми бохираду захматкарини точик, ки имруз бо рохбарии бевоситаи Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон ^аноби Олй, мухтарам Эмомалй Рахмон хаёти осоишта мебаранд, аз дониш, акл, тачрибаи таърихи пурбахои худ бахра гирфта, захира ва боигарихои кишварро бахри зиндагии бофарогати халк дурандешона истифода карда, Точикистони азизро ба дарачаи кишвархои тараккикардаи чахон мебарорад.
Дар замони истиклолият Ч,умхурии Точикистон рохи нави ташкил ва идоракунии сохахои кишоварзиро интихоб намуд. Зеро ки, кишоварзй сохаи мухими иктисодиёти кишвар мебошад.
Дар комплекси агросаноатй истифодаи хамагуна маблагхо васеъ гардид. Масалан, солхои 1995-1999 давлат ба хочагихои деконй ва муассисахои агросаноатй 350 миллиард рубл карз дода, соли 1997 бошад 4 миллиард сомонй карзхои нохияхои кухиро ба зиммаи худ гирифта, 2,5 миллиард рубл карзи хочагихои нохияхо ва муассисахои агросаноатиро ба мухлати 5 сол дароз кард. Муассисахои истехсолии "Точикселхозхимия", "Мадад", "Fалла", "Нафтрасон" дар хизмати дехконон буданд.
Мусаллам аст, ки дар солхои бухрони иктисодй истехсолоти махсулоти кишоварзй ру ба пастравй оварда буд. Дар шароити бухрони иктисодй хочагихои шахсй нисбат ба хочагихои давлатй нисбатан устувортар буданд. Ин дигаргунихо бештар дар асосои фармони Раиси Ч,умхур аз 25-уми июни соли 1996 "Дар бораи азнавсозии корхона ва ташкилотхои кишоварзй" ва конуни Ч,умхурии Точикистон "Дар бораи ислохоти замин" рух доданд. Мувофики фармонхои Президент аз 9-уми октябри соли 1995 ва 1-уми декабри соли 1997 ба дехконон барои ташкили хочагихо 75 хазор гектар замин дода шуд, ки он кисми ахолиро бо чои кор таъмин намуда, дар халли масъалаи хурокворй сахм гузошт. 5-уми марти соли 1992 карори Хукумати Точикистон "Дар бораи хочагихои дехконй (фермерй)" асосхои иктисодй, ичтимой ва хукукй ташкилу фаъолияти хочагихои дехкониро муайян сохт.
26-уми июни соли 1996 дар назди Хукумати Ч,умхурй Маркази дастгирии хусусигардонии хочагихо таъсис ёфт. Максад аз ташкил намудани хочагихои шакли нави дехконй аз он иборат буд, ки ба онхо ёрии хамачониба расонида, истифодабарии замину об, идоракунии истехсолоти хочагихо ба танзим дароварда шавад. Бо кумаки Бонки чахонй хочагихои тачрибавй, мисли "Варзоб"-и нохияи Рудакй, ба номи Х. Баротов, "Хакикат"-и нохияи Колхозобод ба номи У. Эргашев, "Юсуф Вафо"-и нохияи Мастчох ва гайраро ташкил доданд.
Имрузхо дар хизмати кишоварзон зиёда аз 10 пажухишгоххои илмй-тадкикотй, Академияи илмхои кишоварзй, Донишгохи кишоварзй омодаи коранд, ки дар онхо мутахассисони баландихтисос, аз чумла 12 академик, 23 нафар узви вобастаи академия, 55 докторони илм ва зиёда аз 400 номзадхои илм кору фаъолият доранд, ки бештар ба тадкики масоили тухмпарварй ва зотпарварй машгуланд. Дигар шудани муносибат ба кори хочагии кишлок ба он оварда расонд, ки корхонахои саноати коркарди махсулоти кишоварзй ру ба инкишоф оварданд. Дастовардхо руз аз ру з бехтару хубтар мешуданд ин боиси он гардид, ки дар соли 2000-ум 3 корхонаи корпоратсияи "Хурокворй" ва заводи "Спирт"-и Исфара ба гирифтани мукофоти байналхалкии "Ситораи платинагй" ва "Ситораи тилло" мушарраф шуданд. Махсулоти ин гуна корхонахо ба талаботи иктисодиёти бозоргонй чавобгу буда, дар ракобат ба молхои хоричй дар бозори чахонй барои худ мавкеъ ва макоми халкунанда пайдо намуд.
Дар чумхурй шароитхо барои тараккиёти чорводорй низ мусоидат мекунад. Соли 1999 нисбат ба соли 1990 дар хочагихои чамъиятй хамагй
29% чорвои калони шохдор, 40% бузу гусфанд, 55% асп, 2% паррандахо бокй монда буданд. Аммо дар хочагихои шахсй бошад 17% чорвои калони шохдор ва 4 баробар саршумори аспхо зиёд шуд. Ин масъала хам бо дастгирии рохбари давлат рохи халлашро ёфт. Аз хорич навъхои бехтарини аспхо, говхои зотй, гусфандони зотй, бузхои ангорй оварда шуданд, ки хосилнокии онхо хубтар буд.
Сарвари давлат Эмомалй Рахмон дар мулокот бо сохибкорони чумхурй 25 декабри соли 2007 дар назди онхо вазифахои мушаххас гузошт. Дар натичаи кушишу талошхои Хукумати Точикистон дар доираи амалигардонии барномахои "Стратегияи миллии рушди Ч,умхурии Точикистон барои давраи то соли 2015" ва "Стратегияи паст кардани сатхи камбизоатй дар Ч,умхурии Точикистон барои солхои 2007-2009 сатхи камбизоатй аз 64% соли 2003 дар айни хол ба 30% расонида шудааст. Дар асоси барномахои зикршуда Хукмати кишвар дар назди худ вазифа гузошт, ки сатхи камбизоатиро то соли 2017 30% поён гардонад. Дар самти таъмини амнияти озукаворй бошад, Хукумати Точикистон бо сарварии Эмомалй Рахмон чунин корхоро ба амал баровард: ба ихтиёри дехконону фермерхо вогузор намудани замин ва дар ин асос густариш додани сохибкории хурду миёна, аз чумла сохибкории истехсолй, роххои асосии хифзи бозори истеъмолии кишвар ва пешгирй кардани нарххои маводи гизой, истифодаи самараноки окилонаи замин, баланд бардоштани самаранокии он, дар як сол аз заминхои обй руёнидани 2-3 хосил ва бо хамин рох зиёд намудани хачми истехсоли махсулоти озукавории ватанй мебошад.
Барои халли масъалахои зикршуда ва умуман рушди иктисодиву ичтимоии мамлакат дар доираи лоихахои гуногун чалби сармояи дохиливу хоричй бояд самти мухимтарини фаъолияти Хукумати Точикистон бошад. Хамин тавр баъд аз соли 1997-ум дар доираи зиёда аз 200 лоихаи
муштараки сармоягузорй 15 миллиард сомонй ё 4 миллиарду 400 миллион долариИМА маблаг чалб шуда буд.
Хукумати Точикистон рушди сохаи маорифро яке аз самтхои афазалиятноки фаъолияти худ шуморида, дар тули 27 соли истиклолият хамасола маблаггузории сохаро зиёд намуд. Масалан, агар дар соли 1995 маблаггузории сохаи маориф аз хисоби бучети давлатй хамагй якуним миллион сомонй буда, он ба 800 миллион сомонй расонида шуд, ки ин 17% бучаи давлатиро ташкил медод. Танхо дар нух соли охир маблаггузории давлатии сохди маориф 18 маротиба афзуд.
Хамзамон сиёсати ичтимоии давлат ба ислохот ва инкишофи сохах,ои тиб, хифзи ичтимоии ахолй, фарханг, инчунин баланд бардоштани макоми зан дар чомеа, рушди зехнй ва чисмонии чавонон ва тараккй додани варзиш нигаронида шудааст.
Бо ташаббуси Президенти кишвар, Эмомалй Рахмон Академияи илмхои мактабхои олии Точикистон таъсис ёфт, ки бояд имкониятхои илмии олимонро ташкил дода, мутахассисони кобилиятноки чавонро ба воя расонад.
Хаёти адабй-бадей дар чумхурй ба тадрич пеш рафта, ранги тоза мегирад. Адибон шоиру нависандагон, рузноманигорон, ахли санъат хаётро омухта асархои шоистаи замонавй эчод мекунанд.
Сарвари давлат Эмомалй Рахмон низ бо маврид 19-уми ноябри соли 1997 дар анчумани Х1-и нависандагони Точикистон иброз дошт, ки нависандагони муосир идомадиханда ва меросбардори адабиёти классикй аз Абуабудуллохи Рудакй то Садриддин Айнй мебошанд. Аз ин ру адибон бояд дустиро тараннум карда, хакикатчуву ростгу бошанд.
Симои чомеаи хукукбунёду демократиро васоити ахбори умум - радио, телевизон, интернет, рузнома ва мачаллахо ифода мекунанд. Дар Точикистон ин воситахо ба таври озод амал мекунанд ва хаёти дохиливу берунии чумхуриро инъикос менамоянд.
Дар пешбурди фарханги точик вохурихои хамасолаи Раиси Ч,умхур Эмомалй Рахмон бо ахли зиё мавкеъ ва макоми хоса доранд.
Вазифаи аввалиндарачаи фарханги имруза он аст, ки чавонон дар рухияи ватандустй, вахдат, ободкорихо тарбия ёбанд.
Дар 27 соли истиклолият нуфузу эътибори Точикистон дар арсаи чахон баланд шуд. Точикистон аъзои комилхукуки Созмони Милали Муттахид, Созмони амният ва хамкорй дар Аврупо, Ташкилоти конфронси Исломй, Созмони хамкории Шанхай, Созмони чахонии савдо, Фонди байналмилалии асъор ва гайра мебошад.
Презденти Точикистон Эмомалй Рахмон бо таклифу пешниходхои муфиди хеш дар микёси байналхалкй обру ва эътибори беназире пайдо карда, хамчун сиёсатмадори бохираду дурандеши сатхи чахонй эътироф гардидааст. У узви фахрй ва профессори ифтихории фалсафаи Академияи умумичахонии тиб, дорандаи ситораи Алберт Швейсер, чоизаи байналхалкии сулх, "Пешвои асри 21" ва дигар мукофотхои байналхалкй мебошад.
Хамаи ин пешравихои Ч,умхурии Точикистон дар зарфи 27 сол бо дастгирй ва иродаю матонати фарзанди фарзонаи миллат, ;ахрамони Точикистон, Пешвои миллат, Президенти кишвар, мухтарам Эмомалй Рахмон амалй шуданд ва шуда истодаанд.
Яке аз хадафхои Пешвои миллат, Асосгузори сулху вахдат, Президенти Точикистон Эмомалй Рахмон дар назди халки мамлакат пешниход намудани се самти тараккиёти чумхурй буд: а) Аз бумбасти коммуникатсионй баромадан; б) истиклолияти энергетикй ба даст овардан; в) таъмини ахолии мамлакат бо хурокворй. Имруз чумхурй ин хадафхоро пурра амалй кард.
Барои аз бумбаст рахо ёфтан 7 сентиябри соли 1998 рохи охани Кургонтеппа-Кулоб кушода шуд. Баъди он рохи мошингарди Кулоб-Хоруг-Кулма-Карокорум кушода шуд, ки Точикистонро ба мамлакатхои хоричй пайваст. Кисмати дуюми рохи охани Кургонтеппа-Кулоб аз истгохи Дангара-Олимтой-Курбоншахид-Кулоб бо дарозии 70-80 километр 7-уми сентябри соли 1999 ба охир расид.
Сохтмони на;бхо дар давраи истиклолият бо рохбарии Президенти кишвар барои иктисодиёти кишвар мусоидати калон кард. Эмомалй Рахмон дар маъракаи кушодашавии корхои сохтмони накби Анзоб 20-уми майи соли 1999 баромад карда, кайд намуд, ки дар назди мо боз як имтихони чиддй дар рохи истиклолияти иктисодии чумхурй истодааст. Ин имтихон сар мешавад аз дили каторкуххои Хисор кушодани накби 5 км, ки имконият медихад дар тамоми фасли сол вилояти Сугдро ба маркази чумхурй пайваст кунад.
Барои тараккиёти иктисодии Ч,Т ва аз бумбасти коммуникатсионй баромадан накбхо Шаршар, Шахристон, Чормагзак сохта шуданд. Барои азнавсозии рохи автомабилгарди Душанбе-
Нуробод-Саритош, ки мохи августи соли 2004 огоз шуд, мувофики лоиха 24 миллион доллари ИМА муайян шуда буд, ки он хам пурра анчом ёфт [3, 1].
Агар мо дигаргунию азнавсозихои бузургро дар 27 соли сохибистиклолй дар як нохияи Рашт ёдовар шавем хар як фарди сохибакл мефахмад, ки дар ин муддати кутох чигуна ободиву созандагихо бо рохбарии Пешвои муаззами миллатамон Эмомалй Рахмон амалй шудаанд, ки чанди онро меорем: сохтмон ва ба истифода додани ДОТ дар нохияи Рашт, бинои варзишии бохашамат, бинои макомоти ичроия, бинои минтакавии вазоратхои корхои дохилию амният, касри фарханг, коллечи нави тиббй, дар хамаи чамоатхои дехот бунгохои тиббй. Танхо дар як нохияи Рашт 78 мактаби миёнаи умумй ва 35 мактаби ибтидой, 271 магоза, 12 клуб, 10 маркази фархангй, 39 китобхона, 7 беморхона, 19 маркази саломатй ва 44 бунгохи тиббй сохта ба истифода дода шудааст [1, 30]. Хамаи ин пешравию бурдборихо бо рохбарй ва гуфтахои Ч,аноби Олй, Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президента мамлакат мухтарам, Эмомалй Рахмон амалй шудаанд.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Барномаи рушди ицтимоию щтисодии нохияи Рашт барои солуои 2017-2020. - Душанбе, 2011. -30с.
2. Ицлосияи ХУ1-уми Шурои Олии Чумуурии Тоцикистон. -16 с.
3. Оинаи Рашт. - 29-уми октиябри соли 2009.
4. Очерщои таърихи Тоцикистони соуибистицлол. -Душанбе: "ЭР-граф". 2016. - 463 с.
5. Сафари кории Президенти Чумуурии Тоцикистон Эмомалй Рщмон ба водии Рашт. 27.10.2009.
