Научная статья на тему 'Дори воситаларига нарх белгилаш ва уларни сотиб олиш сиёсати доирасида қўлланиладиган усуллар'

Дори воситаларига нарх белгилаш ва уларни сотиб олиш сиёсати доирасида қўлланиладиган усуллар Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

CC BY
520
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дори нархини тартибга солиш / ташқи ҳавола асосида нархни шакллантириш / ички ҳавола асосида нархни шакллантириш / фармако-иқтисодиёт асосида баҳолаш / «харажат плюс» усули / улгуржи дистрибьютор устамаси / чакана савдо устамаси / ижобий рўйхат / тендер / ҳамтўлов / бренд премияси / дженерик / регулирование цен на лекарства / внешнее референтное ценообразование / внутреннее референтное ценообразование / фармакологическая-экономическая оценка / метод «издержки плюс» / оптовая дистрибьюторская наценка / розничняя торговая наценка / положительный список / тендер / сооплата / премия за бренд / дженерик

Аннотация научной статьи по фундаментальной медицине, автор научной работы — Алматов Шерзод Равшанжонович

Мақолада дунёда дори нархларини тартибга солишда қўлланиладиган усуллар таснифланган. Муаллиф ҳар бир усулнинг моҳияти ва камчиликларини очиб берган ва бу усулларнинг самарасини ошириш учун таклифлар билдирган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕТОДЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В ПОЛИТИКЕ УСТАНОВЛЕНИЯ ЦЕН И ЗАКУПА ЛЕКАРСТВЕННЫХ СРЕДСТВ

В статье классифицированы методы, применяемые при регулировании цен на лекарства. Автор раскрыл суть и недостатки каждого метода, а также изложил предложения по повышения эффективности использования этих методов.

Текст научной работы на тему «Дори воситаларига нарх белгилаш ва уларни сотиб олиш сиёсати доирасида қўлланиладиган усуллар»

АЛМАТОВ Шерзод Равшанжонович,

Узбекистон Республикаси Президенти х,узуридаги Давлат бошкарув академияси, иктисодий сох,а менежменти 2-боскич тингловчиси

ДОРИ ВОСИТАЛАРИГА НАРХ БЕЛГИЛАШ ВА УЛАРНИ СОТИБ ОЛИШ СИЁСАТИ ДОИРАСИДА КУЛЛАНИЛАДИГАН УСУЛЛАР

УДК 338.518

АЛМАТОВ Ш.Р. ДОРИ ВОСИТАЛАРИГА НАРХ БЕЛГИЛАШ ВА УЛАРНИ СОТИБ ОЛИШ СИЁСАТИ ДОИРАСИДА ЦУЛЛАНИЛАДИГАН УСУЛЛАР

Маколада дунёда дори нархларини тартибга солишда кулланиладиган усуллар таснифланган. Муаллиф х,ар бир усулнинг мох,ияти ва камчиликларини очиб берган ва бу усулларнинг самарасини ошириш учун таклифлар билдирган.

Таянч иборалар: дори нархини тартибга солиш, ташки х,авола асосида нархни шакллантириш, ички х,авола асосида нархни шакллантириш, фармако-ик,тисодиёт асосида бах,олаш, «харажат плюс» усули, улгуржи дистрибьютор устамаси, чакана савдо устамаси, ижобий руйхат, тендер, х,амтулов, бренд премияси, дженерик.

АЛМАТОВ Ш.Р. МЕТОДЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В ПОЛИТИКЕ УСТАНОВЛЕНИЯ ЦЕН И ЗАКУПА ЛЕКАРСТВЕННЫХ СРЕДСТВ

В статье классифицированы методы, применяемые при регулировании цен на лекарства. Автор раскрыл суть и недостатки каждого метода, а также изложил предложения по повышения эффективности использования этих методов.

Ключевые слова: регулирование цен на лекарства, внешнее референтное ценообразование, внутреннее референтное ценообразование, фармакологическая-экономическая оценка, метод «издержки плюс», оптовая дистрибьюторская наценка, розничняя торговая наценка, положительный список, тендер, сооплата, премия за бренд, дженерик.

ALMATOV SH.R. METHODS APPLIED IN POLICY OF PRICING AND PURCHASING PHARMACEUTICALS

In the article classified methods used in pharmaceutical drug's price regulation. Author described essence and shortcomings of each method and made proposals for increasing efficiency of each method.

Keywords: regulation of drug prices, external reference pricing, internal reference pricing, pharmaco-economic evaluation, cost plus pricing, wholesale mark-up, retail mark-up, positive list, tender, co-payment, brand premium, generic.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

Дори воситаларини харид цилишга сарфланадиган харажатлар дунё буйлаб ортиб бормоцда. Купгина давлатларда дори восита-ларига сарфланадагин харажатларнинг усиш суръатлари соглицни сацлаш тизимига сарфланадиган харажатлар, ялпи ички мацсулот усиш суръатларидан цамда инфляция даражасидан юцори булиб келмоцда. Бундай цолат давлат, сугурта ва оила бюджетларига сезиларли салбий таъсир курсатиб, дори-дармон харажатларини жиловлаш сиёсатини давлат мициёсида цуллашни тацозо цилмоцда.

Дори-дармон харажатларини жиловлаш сиё-сати асосан дори нархларини ва дори истеъмоли х,ажмини маълум меъёрда ушлашга каратилган, чунки дори-дармон харажатлари айнан дори нархи ва дори истеъмоли х,ажмининг купайт-масидан иборат. Факат дори нархлари тартибга солиниб, дори истеъмоли х,ажми тартибга солин-маса, дори нархини туширишдан эришилган ижо-бий натижа тартибсиз истеъмол микдорининг ошиши окибатида йуколиб кетиши мумкин. Маз-кур маколада дори истеъмол х,ажмини тартибга солиш мавзуси четлаб утилиб, эътибор факат дори нархларини тартибга солишга каратилган.

Дори нархини тартибга солишда энг асосий масала адолатли нархни урнатишдан иборат. Иктисодиётга доир адабиётлардан маълумки, адолатли нархни эркин бозор урнатади. Лекин дори-дармон сох,асида эркин бозор имкониятлари чекланган, негаки эркин бозор такозо киладиган томонлар тенглиги, томонлар тула маълумотга эгалиги, харид килиш ёки килмаслик хох,ишини ихтиёрий узгартириш имконияти мавжудлиги, х,ар бир ишлаб чик,арувчининг бозор нархига таъсир эта олмаслиги каби тамойиллар дори бозорида таъминланмаган.

Бундан ташкари, бемор инсон дори ичмаслиги натижасида унинг касали бошк,а одамларга юк,иши мумкинлиги каби ижтимоий масалалар таъсирида дори нархларининг шаклланиш тизимини эркин бозор механизмларига ташлаб куйиб булмайди. Шунинг учун дори нархлари меъёрда булиши учун давлат дори нархларининг шаклланишига арала-шиб, дори нархларини тартибга солиш сиёсатини амалга оширади.

Дори нархларини тартибга солиш сиёсати кенг маънода дори нархлари шаклланишини меъёр-лаш, дориларни харид килиш вактида савдола-шиш ва истеъмолчи х,аракатларига таъсир килишни уз ичига олади. Дори нархларини шакл-лантириш меъёрларини белгилашда дори нар-

хини ташкил килувчи х,ар бир компонентга алох,ида усул кулланилади.

Дори нархи асосан 4 компонентдан иборат: ишлаб чикарувчи белгилаган нарх, улугуржи дистрибьютор устамаси, дорихонанинг чакана уста-маси ва давлат улуши, яъни солик,лар. Келтирил-ган омиллардан факат айрим компонентларини тартибга солиш кузланган максадга эриштир-майди, чунки бир нарх компонентини туширишдан эришилган ютук осонлик билан бошка ком-понентнинг тартибсиз узгариши билан к,опланиб кетиши мумкин. Шунинг учун нархнинг х,ар бир компоненти алох,ида кузатиб борилиб, х,ар бирига узига хос дастаклар билан таъсир курсатилади. Дори нархини тартибга солиш сиёсатида кулла-ниладиган усулларни таснифлайдиган булсак, улар куйида келтирилган тартибда булади.

1. Нархни меъёрлаш.

1.1. Ишлаб чикарувчи белгиланган нархни меъёрлаши.

1.1.1 Ташки х,авола асосида нархни шакллан-тириш (External reference pricing). Бунда ички бозорда сотиладиган дорилар нархлари маълум белгиланган ташки давлатлардаги шу дорига булган нархлардан ошик булмаслиги назарда тутилади. Бу услубни куллаш учун ижтимоий-иктисодий шароити якин, нархи тартибга соли-наётган дори уша бозорда мавжуд, дори нархлари буйича маълумоти очик, булган бир неча давлатни топиш керак. Бу усулни куллаш учун к,айси давр-даги (дастлабки, йил бошига, жорий давр), к,айси даражадаги (чакана, улгуржи, ишлаб чикарувчи даражасидаги) нархлар олиниши ва уларнинг уртачасини х,исоблаб чик,ариш тартиби (энг паст нарх, энг паст нархлар уртачаси, 3 та энг паст нарх уртачаси, турли давлатларнинг уртача нархлари уртачаси...) олдиндан белгилаб олиниши керак. Ривожланаётган давлатлар бу усулни куллашда маълум кийинчиликларга учрайди, чунки бу усулни куллашда уз даражасига якин давлатларда дори нархлари туFрисидаги маълумотнинг ёпик,-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

лиги вa дeяpли бyлмacлиги, нapxлap тapкибидa нoкoнyний xapaжaтлapнинг мaвжyдлиги, чeт дaв-лaтлapдaги мyтaнocиб (дoзa, шaкл, ypaмдaги дopи-лap coни..) дopилap нapxлapини кyзaтиш бyйичa мaлaкaли мyтaxaccиcлap eтишмacлиги, кoppyпция, xyфиëнa иктиcoдиëт, xaлкapo фapмaцeвтик rap-xoнaлapининг нapxлapини yйнaтиши ^би мyaм-мoлap бyнгa тycкинлик килaди. Бyндaй x1oлдa Хaлкapo coFликни ^к^ш тaшкилoти (ХССТ) вa MSH (Management Sciences for Health) тaшкилoти УЗ caйтлapидa эълoн килгaн дopи нapxлapидaн фoйдaлaниш мумкин. Лeкин 6У нapxлap aйнaн pивoжлaнгaн дaвлaтлapдa кaйд килинган нapx экaнлигини нaзapдa тyтгaн x1oлдa бу нapxлapни эx1тиëткopлик билaн ички бoзopгa тaтбик килиш кepaк. Бу ycyлнинг янa биp кaмчилиги шyндaн ибopaтки, xaлкapo фapмaцeвтик кopxoнaлap узининг янги дopилapи билaн тaшки x1aвoлa aco-cидa нapxни шaкллaнтиpaдигaн дaвлaтлapгa oxиpги гaлдa киpиб бopaди, чунки бyндaй дaв-лaтлapдa нapxлap nacr дapaжaдa yшлaб тypилгaн бyлaди. Янги дopилapнинг дaвлaтгa кeч киpиб ^лиши мaълyм кacaлликлapнинг бoшкa дaвлaт-лapгa кapaгaндa кeчpoк дaвoлaнишигa oлиб кeлaди.

1.1.2 Ички x1aвoлa acocидa hapx^ шaкллaнти-pиш (Internal reference pricing). Бу ycyn ишлaтил-гaндa дopи нapxини бeлгилaшдa дaвлaт ичидa aник кacaлни дaвoлaшдa кУллaниб кeлинaëтгaн мaвжyд дopилap билaн нapxи бeлгилaниши i^paii бул^н дopи coлиштиpилaди. Бунинг учун дaвлaт ичидa нapxи бeлгилaниши ^pa! бyлгaн дopигa мyкoбил дopилap мaвжyд булиши кepaк. Агap нapxи бeлгилaниши кepaк булган дopини мaвжyд му^бил дopилapдaн aфзaллиги бyлмaca, yндa унинг нapxи х^м мyкoбил дopилapдaн юкopи кУйилишигa йул кУйилмaйди. Агap нapxи бeлги-лaниши кepaк бyлгaн дopини мaвжyд мyкoбил дopилapдaн aфзaллиги булм, yндa aфзaллик дapa-жacи вa aфзaлликнинг иннoвaциoн xycycиятидaн кeлиб чикиб, мaълyм микдopгaчa мaвжyд мyкoбил дopилap нapxидaн юкopи нapx бeлгилaшгa йул кУйилaди. Macaлaн Япoниядa aфзaллик 3 дapa-жaдa булиши мумкинлиги бeлгилaнгaн: юкopи иннoвaциoн, Уpтaчa иннoвaциoн вa кичик тaкo-миллaштиpиш. Юкopи иннoвaциoн дeб тoпилгaн дopилap мyкoбил дopилap нapxидaн 70-120%, Уpтaчa иннoвaциoн дopилap 30-60% вa кичик тaкoмиллaштиpиш дapaжacидaги дopилapгa 530% гaчa юкopи нapxлap куйиши мумкинлиги дaвлaт тoмoнидaн бeлгилaб бepилгaн. Бу ycyлни

caмapaли ишлaтиш учун мyкoбил дopилapнинг энг nacr нapxи еки ypтaчa нapxи oлиниши, мукр-бил дopилap нapxлapи бyйичa мaълyмoтлapни йиFиш вa янгилaш бyйичa тaлaблap oлдиндaн бeл-гилaб бepилиши кepaк. Бу ycyлнинг кaмчиликлa-pидaн биpи шyндaки, бaъзи ишлaб чикapyвчилap узининг пacт нapxлapини му^бил дopилapгa eткaзиб oлиш мaк1caдидa нapxлapини oшиpишни бoшлaйдилap. Бунинг oлдини oлиш учун дopи нapxини oшиpиш тapтиби бeлгилaб куйилиши кepaк. Яъни ишлaб чикapyвчи дopи нapxини инфляция дapaжacидaн юкopиpoк дapaжaдa om^ pиш учун apизa билaн чикиб, нapxни oшиpиш caбaбини acocлaб бepиши кepaк. А^ acoc Уpинли бyлca, yндa дaвлaт идopacи yнгa нapx oшиpишгa pyxcaт бepиши мумкин бyлaди. Бyндaй эх.^т чopacи кypилмaгaндa ички x1aвoлa aco^a нapxни бeлгилaш ycyли нapxлapнинг oшиб кeтишигa oлиб кeлиши мумкин. Бaъзи дaвлaтлapдa дopи нapx-лapи у^шига йул кУйилмaйди, бaлки мaълyм дaвpлapдa бoзopни Уpгaниб чиккaн x1oлдa дopи нapxлapини тyшиpишгa чaкиpилaди.

1.1.3 Фapмaкo-иктиcoдиëт acocидa бax1oлaш (Pharmaco-economic evaluation). Бу ycyлдa биp нeчa дaвoлaш ycлyблapи xapaжaти вa нaтижaлapи coлиштиpилиб, нapxи бeлгилaниши кepaк бул^н дopигa бул^н xapaжaтлap мaвжyд мукрбил дaвo-лaш ycyллapигa кapaгaндa кУшимчa нaф ^лти-pиши ëки кeлтиpмacлиги aник1лaнaди. Нaтижa пул, caмapaдopлик вa х^т cифaтини oшиpиш кaби кypcaткичлapдa ифoдaлaниши мумкин. Дopилap-нинг нapxини бyндaй бax1oлaшдa acocaн 4 тypдaги бax1oлaш ycyли ишлaтилaди:

A) xapaжaтлapни кaмaйтиpиш тax1лили (биp xил нaтижaгa oлиб ^лувчи дaвoлaш ycyллapи xapa-жaти бyйичa coлиштиpилaди вa энг кaм xapaжaт-лиcи тoпилaди);

Б) xapaжaт - фoйдa тax1лили (xapaжaт вa нaтижa пул кypинишидa coлиштиpилиб, пул кypинишидa энг кaттa тeжaмкopлик кeлтиpaдигaн дaвoлaш ycyли тaнлaнaди);

B) xapaжaт - caмapaдopлик тax1лили (нaтypaл биpликлapдa yлчaнгaн тepaпeвтик нaтижaнинг биp биpлигигa кeтaдигaн xapaжaт cимптoмcиз кyнлap ëки бocимнинг yзгapишигa тaкocлa-нaди);

Г) xapaжaт - нaф тax1лили (нaтижa пул ^и-нишидa эмac, бaлки coFлик x1oлaтининг яxшилa-ниши билaн yлчaнaди вa куп ^oллapдa эpишилгaн cифaтли yмp йили (QALYs - quality adjusted life years) биpлигидa ифoдaлaнaди.

ИKTИCOД BA МOЛИЯ I ЭKOHOМИKA И ФИHAHCЫ 2018, 2

Фармако-иктисодий асосда бахолаш усулини куллашда дуч келадиган асосий муаммолар етарли даражадаги илмий тадкикотлар олиб борилмаганлиги, даволашга доир чукуррок статистика тупланмаганлиги, сифатли даволашни амалга ошириш учун керакли инфраструктура йуклиги булиб хисобланади.

1.1.4 «Харажат плюс» усули. Бу усул ишлаб чикарувчи ишлаб чикариш ва илмий тадкикот харажатлари устига маълум белгиланган микдорда фойда устамасини урнатиши оркали нархни бел-гилашини назарда тутади. Осон булишига кара-масдан бу усулни куллашда давлат идоралари ишлаб чикарувчиларнинг такдим килган маълу-мотлари канчалик асосли эканлигини тушуниши, бу харажатларни доимий тах,лил килиш кераклиги, х,ар бир дорига макбул фойда меъёрини урнатиш кераклиги, катта халкаро корхоналар ички нарх-лар ёрдамида харажатларни уйнатиши, фойда меъёри урнатилганидан кейин нархнинг котиши натижасида нархга таъсир килиш имконияти чекланиши, ишлаб чикарувчига харажатларини камайтиришга раFбатнинг йуколиши каби муам-моларга дуч келади ва бу муаммоларни хал килиш учун бюрократияни ошириб юборади.

1.1.5 Фойда меъёрини белгилаш. Бунда кор-хона сарф килган капиталидан келадиган фойда даражаси белгилаб куйилади. Бу усул «Харажат плюс» усулига якин булса хам, бу усул купгина муаммолардан холи. Яъни фойда меъёрини белгилаш усулида ишлаб чикарувчининг харажатла-рини урганиб утириш керак булмагани учун бу усулни куллашда куп одам сафарбар килинмайди хамда х,ар бир дори нархини ишлаб чикарувчи узи эркин белгилайди, лекин шу шарт биланки, корхонанинг умумий фойдаси белгиланган мик-дордан ошиб кетмаслиги лозим. Бу усулда ишлаб чикарувчига эркинлик берилиши ва унинг ички харажатлар тизимига давлат идораларининг ара-лашмаслиги нуктаи назаридан унга маъкул келади. Бу усулнинг салбий томони шундаки, у ишлаб чикариш микдори камайиб кетганда нархларни юкори бахолашга имкон беради ва ишлаб чика-рувчини харажатларни камайтиришга раFбатлан-тирмайди. Шунинг учун бу усул ракобат мухити мавжуд хамда нархни кутариш учун уни асослаш мажбур булган шароитда уз ижобий натижасини курсата олади.

1.2. Улгуржи дистрибьютор устамаси. Ишлаб чикарувчи белгилаган нархнинг устига улгуржи дистрибьютор корхонаси дориларни омборхо-

нада саклаш, етказиб бериш харажатлари, тулай-диган солиFи ва фойдасини инобатга олган холда устама урнатади. Баъзи холларда бундай улгуржи фирмалар дори нархларини ошириш учун дориларни бозорга чикармасдан сунъий танкислик хосил килиш ёки дориларниг бир улгуржи фир-мадан иккинчисига сотиши натижасида дори нархлари ошиши кузатилади. Бундай холларни бартараф этиш учун давлат улгуржи устаманинг маълум микдоргача булишига рухсат беради. Масалан, Узбекистонда дори савдосида нечта улгуржи фирма катнашишидан катъий назар, улгуржи устама ишлаб чикарувчи нархидан, агарда дори хориждан келган булса божхона нархидан 15%дан ошмаслиги белгилаб куйилган. Баъзи давлатларда регрессив устама кулланилади, яъни дори нархи канча юкори булса, унга куйиш мумкин булган устама шунча кичик булади. Улгуржи устаманинг салбий томони шундан ибо-ратки, дистрибьютор фирма дорини олис худуд-ларга олиб боришдан манфаатдор булмайди, чунки олис худудларга дорини етказиб беришнинг транспорт харажатлари каттарок булади ва нати-жада дори савдосидан коладиган фойда хам кичик булади. Шунинг учун давлат улгуржи устама меъёрини белгилаганда дориларни олис худудларга етказишдан фойда колиши кераклигини инобатга олиб, меъёрларни белгилаш ва кушимча дастак-лар билан улгуржи фирмаларни олис худудларга дори етказиб беришини раFбатлантириши керак.

1.3. Чакана савдо устамаси. Дорининг чакана савдоси билан шуFулланувчи дорихоналар дорини саклагани ва сотгани учун фойда топиш максадида уз устамасини белгилайди. Агарда бу устама меъёрга солинмаса, дорихоналар ахоли учун мухим булган дориларга катта устама куйиб ахолини кийнаб куйиши мумкин. Узбекистонда энг катта чакана устама меъёри улгуржи нархдан 20%гачагина ошиши мумкинлиги белгилаб куйилган. Бу усулнинг камчилиги шундан ибо-ратки, кимматрок дорининг 20%и арзонрок дорининг 20%идан абсолют кийматда катта булади. Яъни фойдасини оширишга интиладиган тижорат дорихоналар кимматрок дориларни сотишдан купрок манфаатдор булади. Шунинг учун баъзи давлатларда дорихонанинг даромадини дори нар-хига эмас, балки харидор ёки рецепт микдорига боFлаб куйилиб, дорихоначининг хизмат хаки куринишида туланади. Бунда дорихоначи хар бир харидор учун котирилган (аник белгиланган) микдорда даромад олади. Дорихона даромадини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

харидор ва рецепт сонига боFлаб куйишга муко-бил равишда баъзи давлатларда дорихоначиларга рецептдаги дориларнинг арзон турларини таклиф килгани учун харидордан пул куринишидаги раFбат олишига рухсат берилган. Бу раFбат хар рецептдан котирилган (аник белгиланган) пул микдори ёки харидор учун иктисод килинган пул-дан улуш куринишида белгиланиши мумкин. Нати-жада дорихоначининг кимматрок дори сотишдан манфаати йуколади. Шундай булса хам дори ишлаб чикарувчилар дорихоначини уз молини сотишга кизиктириш учун унга катта чегирмалар бериши мумкин. Бу холни бартараф этиш учун баъзи давлатларда дорихоналарга чегирма беришни такиклаш, чегирма микдорига тенг равишда мажбуран дори нархларини пасайтириш, дорихонага такдим килинган чегирмаларни дав-лат ёки суFурта фондлари хисобига тортиб олиш механизмлари кулланилади.

1.4. Солик,ларни ва давлат йиFимларини камай-тириш ёки имтиёзларни ошириш. Ишлаб чика-рувчи импортдан олиб келган хом ашёга божхона солиFи, кушилган киймат солиFи ва акцизлар, улгуржи ва чакана савдодан олинадиган солик,лар дори нархларида уз ифодасини топади ва нарх-ларнинг усишига олиб келади. Албатта солик-ларсиз давлат бюджети бушаб колади, лекин дори нархининг юки охири бориб беморнинг елкасига тушишини инобатга олган холда фармацевтик фаолият тури учун соликларни камрок, олиш ёки бу сохага имтиёз берилиши ахолининг саломат-лигига ижобий таъсир килади. Лекин юкорида айтилганидек, факат солик имтиёзларини бериб нархнинг бошка компонентлари буйича давлат сиёсатини олиб бормаслик кузланган натижани бермайди ва давлат имтиёз килиб берган маблаF шунчаки фармацевтика сохасида фаолият олиб бораётган корхоналар фойдасига утиришига олиб келади.

2. Дори хариди вактида савдолашиш. Фармацевтик корхона ва дори истеъмолчиси орасидаги муносабат тенг кучли булмагани учун фармацевтик корхона дори нархини истаган тарзда белги-лаши мумкин. Кайсидир кичик бир харидорнинг дорининг нархидан коникмаслиги фармацевтик корхонага хеч кандай таъсир курсатмайди, чунки алохида олинган хар бир харидорда савдолашиш потенциали деярли мавжуд булмайди. Агар хари-дорлар бирлашиб иш тутса, фармацевтик корхоналар улар билан хисоблашишга мажбур була-дилар, чунки бирлашган харидорларнинг мавк,еи

монопсоник истеъмолчи мавкеигача чикиши мумкин ва агар бундай истеъмолчи дори харид килишдан бош тортса, монопол мавкедаги фармацевтик корхона касодга учраши мумкин. Истеъ-молчиларнинг бирлашиши ва улар номидан белгиланган вакил иш олиб бориши куп холларда суFурта корхоналари ёки давлатнинг дори харид-лари куринишида булади. Сугурта корхоналари ва давлат харидлари вактида савдолашиш дори нархларининг к,иск,аришига олиб келади. Ишлаб чикарувчига хам суFурта корхоналари ва давлат бюджети билан иш куриши зарар келтирмайди, чунки кам микдордаги субъектлар билан иш куриш транзакцион харажатларни камайтиради, катта буюртмалар асосида ишлаш кулам самара-сини беради, олдиндан режали иш килиш нати-жасида хом ашё ва тайёр махсулотни саклаш ва Fамлаш харажатлари кискаради. Куйида дори-ларни харид килишда савдолашишнинг баъзи шакллари келтирилган.

2.1. Сурурта корхоналари коплайдиган дори-лар руйхатини ёки формулярни шакллантириш. Улар ёки ижобий руйхат (шу руйхатга кирган дориларга тегишли) ёки салбий руйхат (шу руйхатдан бошка хамма дориларга тегишли) шаклида булиши мумкин. Ижобий руйхатга дорини киритиш мезонлари дори самарадорлиги, фармако-ик,тисодий тахлил, тиббий эхтиёж, тера-певтик наф ва бюджетга таъсири булиши мумкин. Бу мезонлар очик ва шаффоф булиши хамда руйхатга киритиш ва руйхатдан чикариш талаб-лари бир-бирига мувофик, булиши керак. Бундай руйхатга тушиш учун ишлаб чикарувчи уз нархларини пасайтиришга интилади ва натижада дори нархлари пасаяди.

2.2. Нарх-микдор келишувлари асосида риск-ларни булишиш. Бунда давлат бюджети ёки суFурта корхонаси хар бир дори нархи буйича эмас, балки умумий дорилар хариди буйича кели-шишади. Бюджетдан келиб чик,к,ан холда хар бир бемор истеъмол киладиган микдор прогноз килинади (масалан, 6 та кадок истеъмолидан сунг бемор тузалиши) ва шунга келишилади. йил якун-лари буйича уртача хисобда бемор прогноз килингандан купрок истеъмол килган булса, дори самараси кутилгандан паст деб бахоланиб, йил бошида келишилган бюджетдан ошиб кетган микдорни ишлаб чикарувчи суFурта корхонасига ёки давлат бюджетига кайтаради. Натижада пул иктисод булади ва ишлаб чикарувчининг дориси

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

афзаллиги хакидаги таъкидига курук гап асосида ишониб куйилмайди.

2.3. Тендер. Тендер самарали булиши учун маълум дорининг сотувчилари бир нечта булиши керак, дориларнинг тендерда иштирок этиш шарт-лари аник белгилаб берилиши керак, дориларнинг сифат стандартлари самарали ишлаши хамда тендер харидлари учун етарли конунчилик базаси яратилган булиши керак.

2.4. Биргаликдаги харид. Бунда кичикрок хари-дорлар бирлашиб савдолашишга кириши тушу-нилади. Харидорларнинг хамкорлиги даражасига к,араб биргаликдаги харидлар бир неча шаклларда булиши мумкин. Масалан, харидорларнинг тула бирлашган тури нарх ва микдорни биргаликда келишса, узаро суст бирлашган харидорлар факат бир-бири билан харид нархлари ва микдори хакидаги маълумотни алмашиб, кимдан нима олишни хамма узи хал килиши каби шакллар булиши мумкин.

3. Истеъмолчи харакатига таъсир килиш. Бунда истеъмолчининг дори нархларига таъсирчанли-гини ошириш натижасида беморлар самараси кам булмаган арзонрок дориларни истеъмол килишга мойиллигини ошириш тушунилади. Бу усул купинча дори харажатлари тиббий сугурта ёки давлат бюджетидан туланадиган давлатларда кулланилади. Куйида бундай усулнинг турлари келтирилган.

3.1. Хамтулов. Дори харажатларини сугурта ёки давлат бюджети коплаганида истеъмолчи-ларда кимматрок дорини харид килиш ва эхтиёт шарт дори харид килишга мойиллиги ортади, натижада асоссиз равишда дори харажатлари ошади. Буни бартараф килиш учун беморларнинг хамтулови жорий килинади. Бунда бемор дори нархининг бир кисмини уз чунтагидан тулайди. Бунинг окибатида бемор иложи булса арзонрок дори олишга к,изик,ади ва эхтиёт шарт дори гамлаб куйишга ошикмайди. Бундан ташкари, бемор дори нархининг бир кисмини тулаётгани учун сугурта ва давлат бюджетларига енгиллик булади. Хамтулов дори нархининг бир улуши ёки хар бир рецепт учун фиксирланган микдор куринишида булиши мумкин. Баъзи давлатларда бошида бемор дори учун уз чунтагидан тулайди. йиллик харажатлари маълум микдорга етганда давлат ва сугурта корхоналари дори нархининг бир кисмини тулайди ва беморнинг дорига булган харажати белгиланган максимал меъёрга етганда дори нар-хини тулалигича сугурта компаниялари ва давлат

бюджети коплаш механизмлари хам кулланилади. Баъзи холларда беморнинг соглиги учун мухим булган дорилар истеъмолига рагбатини ошириш учун ижтимоий ахамиятли касалликларни даво-лайдиган дорилар учун кичикрок хамтулов микдори белгиланади. Хамтуловда турли механизм-ларнинг кулланишига сабаб, бу усул кулланилганда бемор чунтагида ортикча пули булмаса дори истеъмолидан бош тортиши ва натижада огир касалликка дучор булиши мумкинлигидандир. Шунинг учун бу усулни куллашда баъзи истисно-лар инобатга олинади, яъни даромади пастрок ва мунтазам касал буладиган беморлар хамтулов-дан озод этилади.

3.2. Бренд премияси. Бу усулда сугурта ком-панияси ва давлат бюджетининг дори харажатларини факат мавжуд булган мукобил энг арзон дори микдорида коплаб бериши натижасида кимматрок дори истеъмол килишни истаган беморга шу кимматрок дори билан мукобил энг арзон дори нархи орасидаги фаркни уз чунтагидан тулаши назарда тутилади. Кимматрок дори учун бемор чунтагидан туланган фарк бренд учун премия дейилади. Бу усул бемор истаган дорисини истеъмол килсин, лекин нархнинг ошикча кисмини узи туласин тамойили асосида шаклланган. Ушбу усул таъсирида куп беморлар арзонрок дори истеъмолига утади.

3.3. Дженерик дорига алмаштириш. Дженерик дори деганда оригинал дорининг нусхаси булган, самарадорлиги оригинал доридан паст булмаган ва оригинал доридан арзон булган дори тушунилади. Дженерик дориларнинг истеъмоли ортиши натижасида киммат оригинал дорилар кам истеъмол килинади ва натижада дори харажатларининг кискаришига олиб келади. Дженерик дорилар истеъмолини ошириш учун шифокорлардан рецептни дженерик номларда ёзишини талаб килиш ва шифокор такикламаганда дорихона-ларга оригинал дориларни дженерикларга алмаштириш мажбуриятини юклаш керак. Дженерик дориларга алмаштириш сиёсати кузланган максадга эришиши учун дженерик дориларнинг сифати оригинал доридан паст булмаслигини таъ-минлаш, халк ва шифокорларнинг илмий фактлар асосида дженерик дорилар буйича таълимини ошириш, дори бозорида ракобатнинг мавжуд булиши хамда шифокор, дорихоначи ва беморнинг дженерик дорилар истеъмолини ошириши учун моддий рагбатларни яратиш керак.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

Хулоса.

Дори нархларини тартибга солиш сиёсатини амалга ошириш асносида чет эл андозасини асл х,олида миллий шароитда куллаш ижобий натижа бермайди. Чунки х,ар бир давлат уз шароити ва ривожланиш боскичи хусусиятларидан келиб чиккан х,олда юкорида кайд этилган дори нархларини тартибга солиш усулларининг у ёки бу комбинациясини куллаши натижасида пировард

максадга эришиши мумкин. Бир усулни куллаб туриб натижа кутиб утириш х,ам самара бермайди, балки дори сиёсати стратегиясини белгилаб олиб уни амалга ошириш учун х,ар бир усулни уз урнида ишлатиш керак. Бунинг учун бу усулларни тушу-надиган ва мунтазам дори нархларини тартибга солиш сиёсатини амалга оширадиган тизим барпо этиш керак.

Aga6ué™ap pyuxaTM:

1. Aaserud M, Dahlgren AT, Kösters JP, et al. Pharmaceutical policies: effects of reference pricing, other pricing, and purchasing policies, Cochrane Database of Systematic Reviews, 2006 doi: 10.1002/14651858.CD005979

2. Austvoll-Dahlgren A, Aaserud M, Vist G, et al. Pharmaceutical policies: effects of cap and co-payment on rational drug use, Cochrane Database of Systematic Reviews, 2008. CD007017

3. Ball D. Review series on pharmaceutical pricing policies and interventions: working Paper 3: The Regulation of Mark-ups in the Pharmaceutical Supply Chain, WHO/HAI Project on Medicine Prices and Availability , 2011.

4. Hawkins L. Review series on pharmaceutical pricing policies and interventions: working paper 4: Competition Policy, WHO/HAI Project on Medicine Prices and Availability, 2011.

5. Management Sciences for Health, Chapter 9: Pharmaceutical Pricing Policy, 2012 http:// www.msh.org/sites/msh.org/files/mds3-ch09-pricing-policy-mar2012.pdf, accessed 22 January 2018.

6. Mrazek M, Mossialos E. Mossialos E, Mrazek M, Walley T. Regulating pharmaceutical prices in the European Union, Regulating Pharmaceuticals in Europe: Striving for Efficiency, Equity and Quality , 2004 Maidenhead, UK Open University Press (pg. 114-29).

7. MSH, Managing Drug Supply: The Selection, Procurement, Distribution and Use of Pharmaceuticals, Management Sciences for Health in collaboration with the World Health Organization , 1997 Hartford, CTKumarian Press.

8. Tuan Anh Nguyen, Rosemary Knight, Elizabeth Ellen Roughead, Geoffrey BrooksAndrea Mant. Policy options for pharmaceutical pricing and purchasing: issues for low- and middle-income countries, Health Policy and Planning, Volume 30, Issue 2, 1 March 2015.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.