Научная статья на тему 'ДОР-УС САОДАТ МАЖМУАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ'

ДОР-УС САОДАТ МАЖМУАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Қўйлиев Равшон Махманазарович

Қашқадарё воҳаси ўзининг бетакрор табиати ва ажойиб архитектура ёдгорликлари билан донг таратган. Шаҳрисабз шаҳри эса ушбу воҳанинг табиати гўзал ва бой архитектура ёдгорликларига эга шаҳарлари сарасига киради. Ушбу шаҳар айниқса Амир Темур ва темурийлар даврида гуллаб яшнади ҳамда шу даврда шаҳарда кенг кўламли бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Дор ус саодат мажмуаси темурийлар даврида қурилган иншоатлардан бири саналади. Мазкур мажмуа асосан Амир Темурнинг бош фарзанди Жаҳонгир вафоти муносабати билан иншоат этилганлиги тахмин қилинади. У Дор ут тиловатнинг рўпарасида жойлашган. Ўтмишда ҳар икки обидалар гуруҳи бир ме’морий ёдгорлик мажмуини ташкил этган ва Шаҳрисабз некрополининг асосини ташкил қилган. Мажмуада Жаҳонгирнинг мақбараси конус шаклли гумбазли иншоотдан иборат. Бу ерда унинг сағанаси мавжуд. Айрим фикрларга кўра бу мақбара Ҳазрати Имом шарафига бунёд этилган. Дор ус саодатнинг кўзга кўринган яна бир қисми бу Амир Темур хилхонасидир. Иншоат атрофида Умаршайх мирзо дафн этилганлиги тахмин қилинади. Амир Темурнинг набираси Саъид Аҳмад қабртошининг шу атрофда топилиши бу ерда асосан темурийлар ва барлос аслзодалари дафн этилганлигидан далолат беради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДОР-УС САОДАТ МАЖМУАСИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ»

ДОР-УС САОДАТ МАЖМУАСИНИНГ УРГАНИЛИШИ

^уйлиев Равшон Махманазарович

УзМУ, Тарих факультети укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.12607486

^ашкадарё водаси узининг бетакрор табиати ва ажойиб архитектура ёдгорликлари билан донг таратган. Шадрисабз шадри эса ушбу воданинг табиати гузал ва бой архитектура ёдгорликларига эга шадарлари сарасига киради. Ушбу шадар айникса Амир Темур ва темурийлар даврида гуллаб яшнади дамда шу даврда шадарда кенг куламли бунёдкорлик ишлари амалга оширилди. Дор ус саодат мажмуаси темурийлар даврида курилган иншоатлардан бири саналади. Мазкур мажмуа асосан Амир Темурнинг бош фарзанди Жадонгир вафоти муносабати билан иншоат этилганлиги тахмин килинади. У Дор ут тиловатнинг рупарасида жойлашган. Утмишда дар икки обидалар гуруди бир ме'морий - ёдгорлик мажмуини ташкил этган ва Шадрисабз некрополининг асосини ташкил килган. Мажмуада Жадонгирнинг макбараси конус шаклли гумбазли иншоотдан иборат. Бу ерда унинг саганаси мавжуд. Айрим фикрларга кура бу макбара Хазрати Имом шарафига бунёд этилган. Дор ус саодатнинг кузга куринган яна бир кисми бу Амир Темур хилхонасидир. Иншоат атрофида Умаршайх мирзо дафн этилганлиги тахмин килинади. Амир Темурнинг набираси Саъид Адмад кабртошининг шу атрофда топилиши бу ерда асосан темурийлар ва барлос аслзодалари дафн этилганлигидан далолат беради.

1933 йилда Жадонгир дадмасини очган Я.Еуломов кейинрок Мудаммад Бадеъ Маледо асаридаги далилларга асосланиб Тарагай мозорининг Шамсиддин Кулор якинида, Жадонгир дадмасининг эса Хазрат-и Имом якинида жойлашганлиги дакида хулосага келади [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова: 51]. Унинг фикрича Хазрат-и Имом ХШ-Х1У асрнинг биринчи ярмида бунёд этилган. Бошка фаразларга караганда мазкур макбара салжукийлар даврида курилган М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова: 51].

Дор ус саодат мажмуаси масаласида бир нечта тадкикотлар амалга оширилган. Бирок Жадонгир макбарасининг урни, Хазрати Имом макбараси ва Амир Темур дадмаси каердалиги хусусида тахминлар бор, лекин аник маълумотлар йук. Илмий изланиш олиб борган тадкикотчилар Ибн Арабшод, Шарафуддин Али Яздий, Рюи Гонсалес де Клавихо, Задириддин Мудаммад Бобур, Мудаммад Бадеъ Маледо асарларига мурожаат килганлар. Масалан XVII аср муаллифи булган Маледо Дор ус-саодатда Мудаммад Жадонгир кабри мавжудлиги ва у Хазрат-и Имом номи билан танилган имом Мудаммад Шайбоний (VIII асрда Ирокда яшаган Имом Мудаммад ибн Хусайн Шайбоний) кабри ёнида борлигини ёзган эди [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова: 51]. Академик М.Е.Массон Хазрат-и Имом бу Имом Мудаммад Шайбоний эмас деб ёзади ва макбара эшигидаги Мудаммад ал-Кеши исми кайд килинган битиклар (1285/1868) дам бу жойда мазкур кешлик имомнинг кабри борлиги асосга эга эмаслигини таъкидлаган [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова: 56-58]. У Задириддин Мудаммад Бобур ва де Клавихо маълумотларига асосланган долда дозирги Хазрат-и Имом номидаги конусли гумбазли макбарани Жадонгир Мирзога тегишли ва ундан 35 м. жануби-шаркда топилган ер ости дадмасини Амир Темур узи учун бунёд этган дейди [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова : 61].

Хазрат-и Имом макбараси квадрат шаклда булиб унинг улчамлари куйидагича: 6,30X6,35 м. Унинг деворларида дар томондан ёйсимон равок килинган. Гарбий томонидаги равок чукуррок килинган ва бу ерда медроб бор [Шахрисабз.Часть П.76].

Макбара ички андозасига кура паралеллопипед, юкори кисми эса олти киррали устувона ва хаймали гумбаз билан нихояланган [Шахрисабз.Часть П.84]. Макбара шимолий пештоки мажмуанинг ховлисига караган. Х,озир бу жойда XIX асрга мансуб масжид мавжуд. Шимолий пешток олий даражада безатилган булиб, бунда гиштли кошинбурриш, гулдор коши (майолика) билан ишланган. Макбара жанубий девори ва шимоли-гарбий бурчакдаги минорасининг нихоятда калин килиб курилганлиги иншоатнинг симметриясини бир оз бузган [Б.Н.Засыпкин: 60-61].

Масжид ёгоч устунлар билан кутарилган айвонга эга. Ундан шимол ва шимоли-шарк тарафда хужалик бинолари бор. Х,овли уртасида кадимий чинорлар турибди.

Сунгги йилларда утказилган археологик тадкикотлар киёсий- тарихий изланишлар натижасида Х,азрат-и Имом макбараси аслида Шамсиддин Кулорга тегишли эканлиги, Амир Темур хилхонасидан жануб тарафда эса казиб очилган яна бир гурхона колдиклари уша жойда Жахонгир кумилган ёки темурий шахзодаларидан бирортасига [Умаршайх ёки Мироншохга] мулжалланган деган фаразларга олиб келди [Шахрисабз. Часть 11.105].

Дор ус саодат мажмуаси ичидаги асосий иншоатлардан бири хисобланадиган, Амир Темур дахмаси деб тахмин килинаётган ер ости курилмаси хакида турли маълумотлар сакланган. У эхтимол Жахонгир Мирзо макбараси хам булиши мумкин. У Х,азрат-и Имом мажмуаси таркибида ва асосий макбарадан 35 метр жануби-шаркда жойлашган.

Хилхона XIX асрнинг 60 йилларида бу ерда олиб борилган курилиш жараёнида тупрокни казувчилар томонидан тасодифан топилган. Хилхонадаги тош тобут ва унинг копокгини курган кишилар уз иш фаолиятларини шу ерда тухтатганлар. 1870 йилда Шахрисабз Бухоро амирлигига кушиб олингандан кейин Амир Музаффар фармони билан махаллий бошкарувдан масъул шахслар сарбозлар билан биргаликда хилхонани очишган. Академик М.Массон ахоли орасидан хабарларга кура, бу Жахонгир макбараси ва унинг ичидан турли кимматбахо буюмлар олинган [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова : 58].

1933 йили Узкомстарис комиссияси таркибида булган ва х,исобот тайёрлаган академик Я.Еуломов Шарафуддин Али Яздий ва Клавихо маълумотларига асосланиб дах,ма узининг топографик жойлашувига кура Жах,онгир макбарасига мувофик келади деган хулосага келган [М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова : 59]. 1940 йилда дах,мани меъморлардан В.Л.Воронина ва Г.Н.Гагановлар келиб кузатиб кетгандан сунг 1942 йилда М.Е.Массон уни кайтадан очиб урганди. Унинг жойлашуви, улчамлари, ичидаги битиклар ва уларнинг материали хдкида маълумотлар берилди. Дах,ма Х,азрат-и Имом сингари Шимол-Жануб йуналишида жойлашганлиги хдкида ёзган М.Е.Массон да^ма, жануб тарафдан бунёд этилган асосий кириш дахлизи Дор ус-саодат асосий укининг уртасида жойлашганлиги аниклаган.

Дахма доирасимон шаклда ва унинг улчамлари куйидагича: 6,40X6,12 м. Уртадаги квадрат жой кесик бурчаклари билан 3,5X3,5 м. улчамга эга. Мармар саркофаг (тобут)нинг улчамлари: 2,5X1,40X0,73 м. Унинг копкоги устида кабртош куйиш учун жой килинганлиги эхтимол килинади.

Дахма равоклари баландлиги 250 см. Дахма окиш рангли мармарсимон охактошдан иншоот этилган. Унинг шифти, деворлари, поли факат охактошдан килинган. Охактош мажмуа таркибидаги бошка иншоотлар пойдеворини тиклашда хам фойдаланилган [Ш.Н.Крамаренко: 47].

Умуман дахма улугвор ва салобатли килиб курилган. Унинг шифти нишабли чодир куринишидаги гумбазни эслатади. Академик М.Е.Массон фикрича урта ва якин шаркда бундай турдаги иншоот мавжуд эмас ва бу хилхона факат бир шахс жасадини куйиш учун

мулжалланган. Кейинги йилларда олиб борилган тадкикотлар натижасида ^ашкадарё вилояти, Яккабог тумани, Учтепа ва "Олакарга" МФЙлари оралигидаги бог дудудидаги Амир Мухаммад (Барлослар) макбараси Содибкирон Амир Темурнинг узи учун курдирган макбаранинг тархи тузилишига айнан ухшашлиги аникланган [Д.Нормуродов, И.Мейлиев: 15-16].

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. В.В.Бартольд. О погребении Тимура. Соч., т. II, часть 2. - М., 1964.

2. М.С.Булатов. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии IX-XVI в. -М.: Изд. Наука, 1978.

3. А.Н.Виноградов. Отчет по мечети Кок-Гумбаз в г. Шахрисабзе за 1947-1951 гт. Архив Глав НПУ по охране объектов культурного наследия Министерства по делам культуры и спорта РУз. Инв.№ 492. - Ташкент, 1953

4. Я.Г.Гулямов. Склеп Джахонгира в г. Шахрисабзе // Известия ДМ УзССР №2. -Ташкент, 1949. - С. 102-103.

5. Я.Т.Гулямов. Склеп Джахангира в г.Шахрисабзе. Известия АН УзССР, N.2. -Ташкент. 1949.

6. Б. Н. Засыпкин. Архитектурные памятники Средней Азии. Проблемы исследования и реставрации. - М., 1928. - С. 60-61.

7. Засыпкин Б.Н. Архитектура Средней Азии. - М., 1948.

8. Ш.Н. Крамаренко. По развалинам Средней Азии // Журнал «Зодчий», вып. V. Спб. 1996.-С. 47.

9. М.Е.Массон и Г.А.Пугаченкова. Шахрисабз при Тимуре и Улугбеке/Труды Среднеазиатского сударственного Университета. Археология Средней Азии.-Т., Издательство САГУ, 1953, - С.51

10. Г.А.Пугаченкова. К вопросу о реконструкции ансамбля Дорус-Саодат, Тимуридской усыпальницы в Шахрисабзе. Материалы по истории и теории архитектуры Узбекистана. Вып.1. - Ташкент, 1959.

11. Г.А.Пугаченкова, Л. И.Ремпель. Выдаюшисся памятники архитектуры Узбекистана. -Ташкент, I958. - С. 79-81.

12. Шахрисабз.Часть II, - Т.:Университет,1993. - С.76-106.

13. Д.Нормуродов, И.Мейлиев. - Тошкент, "Renessans press", 2023.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.