Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР МАҚБАРАСИ ПЕШТОҚИДАГИ КОШИНЛАР СИРИ'

АМИР ТЕМУР МАҚБАРАСИ ПЕШТОҚИДАГИ КОШИНЛАР СИРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
62
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
меъморий ёдгорлик / пештоқ / кошинлар / безаклар / гирих / нақшлар / таъмирлаш

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ирода Ёқубовна Жониева

Ушбу мақолада Амир Темур мақбараси ёдгорлигидаги меъморий ечимида қўлланилган амалий безак санъати турларининг ишлатилиши, гумбаз, пештоқ ва кошинлар нақшларидаги рамзий белгилар ҳамда ўзига хос сирлар тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР МАҚБАРАСИ ПЕШТОҚИДАГИ КОШИНЛАР СИРИ»

АМИР ТЕМУР МАЦБАРАСИ ПЕШТОКВДАГИ КОШИНЛАР СИРИ

Ирода Ёкубовна Жониева Камолиддин Бехзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти

Аннотация: Ушбу маколада Амир Темур макбараси ёдгорлигидаги меъморий ечимида кулланилган амалий безак санъати турларининг ишлатилиши, гумбаз, пешток ва кошинлар накшларидаги рамзий белгилар хамда узига хос сирлар тугрисида суз боради.

Калит сузлар: меъморий ёдгорлик, пешток, кошинлар, безаклар, гирих, накшлар, таъмирлаш

THE MYSTERY OF THE TILES ON THE FRONT OF AMIR TEMUR'S

TOMB

Iroda Yakubovna Jonieva National Institute of Fine Arts and Design named after Kamoliddin Behzod

Abstract: This article talks about the use of applied decorative arts, symbolic signs and specific secrets in the dome, peshtoq and tile patterns used in the architectural solution of Amir Temur's mausoleum monument.

Keywords: architectural monument, facade, tiles, decorations, gyrix, patterns, repair

Амир Темур макбараси Марказий Осиё меъморчилигининг ноёб асари сифатида эътироф этилган. Макбара курилиши буюк Сохибкирон Амир Темур томонидан 1404 йилда бошланиб, Мирзо Улугбек даврида тугалланган.

Макбара Самарканднинг жанубий-гарбий кисмида жойлашган булиб, XIV аср охирида Амир Темурнинг набираси Мухаммад Султон томонидан курилган мадраса ёнида тикланган.

Мухаммад Султон 1403 йилда Кичик Осиёга булган харбий юриш вактида тусатдан касалликдан вафот этган. Шахзоданинг жасади Самаркандга олиб келиниб, ансамблнинг жануб томонидаги айвони оркасидаги дахмага дафн килинади. Сунг Амир Темур шахзодага атаб макбара куриш хакида фармон беради. Шундан кейин дахма устига саккизёкди бино курилади.

Амир Темур вафотидан кейин Шохрух Мирзо Х,иротни пойтахтга килиб, угли Мирзо Улугбекни эса Самаркандга хоким этиб тайинлайди.

Мирзо Улугбек буюк бобосига хурмат юзасидан ушбу саккиз кирралик макбарани темурийлар авлоди дафн килинадиган макбарага айлантиради.

Макбара битгач, Амир Темурнинг маънавий устози Мирсайид Бараканинг жасади шу макбарага кучирилади ва Сохибкироннинг бош томонига дафн этилади. Баъзи ривоятларга Караганда, Амир Темур пирининг оёк томонига дафн килинишини васият килган. Макбарага Мироншох Мирзо, Шохрух Мирзо, Шайх Саййид Умар, Мирзо Улугбек ва Улугбекнинг гудаклигида вафот этган икки фарзанди - Абдулла ва Абдурахмонлар хам дафн килинган.1

Улугбек томонидан бинонинг ичи янгидан безатилди, макбара сахнига дахмалар куйилиб, атрофига нафис мармар тошдан панжара килинди. Макбарага 1424 йилдан бошлаб, шарк томонига такаб курилган куп гумбазли галерея оркали кирилади.

Макбаранинг гарб ва жануб томонлари ёндош килиб курила бошлаган, лекин битмай колган улкан иморатларнинг тикланиши Мирзо Улугбек хукмронлигининг сунгги йилларига тугри келади.

Мухаммад Султон мажмуасидан факат пештокигина сакланган. Бу пешток мохирлик билан ишланган булиб, кошинлар билан девор фонида яккол куриниб туради. Кошинлар орасига бинони курган уста - Мухаммад бинни Махмуд Исфахонийнинг номи ва «Дини жаннат дили покларникидир», деб жимжимадор килиб хадис ёзиб куйилган. Деворлар безагида гирих деб аталувчи геометрик шаклларга асосланиб, нафис килиб ишланган композиция асосий уринни эгаллайди. Гумбазда жез, ложувард ва тилла сувлари ишлатилган.

Россия империяси истилоси йилларида макбара дарвозалари угирлаб кетилган. Сохибкирон Амир Темур макбарасининг дарвозаларидан бири Лондонда, яна бири Эрмитажда сакланмокда. Сохибкирон Амир Темурга тегишли булган узук эса Америкадаги «Метрополитен» (Нью-Йорк) музейида сакланмокда.2

Х,овлининг шарк томонидаги девор ортида Мухаммад Султон мадрасасининг колдиклари куриниб туради. Чорсу ховлисининг атрофига икки каватли хужралар курилган.

Мадрасанинг бурчакларида гумбазли дарсхоналар булган. Макбара деворларига зангори, хаво ранг ва ок сирли кошинлар копланган, бу кошинлар геометрик шаклда терилиб, арабча хат битилган.

Гумбаз остки кисмининг айланаси диаметри 15 м айлана баландлиги 12,5 м. Макбара хилхонасидан гумбаз учигача 36 метрни ташкил этади. Гумбазда хаво ранг купрок ишлатилгани учун бу ранг гумбазнинг эгри чизикли кобиргаларида товланиб, куёшда яраклаб, гуё осмонга кадалиб туради. Гумбазнинг усти сирли кошинлар билан копланган. Мукарнасларида хам

1 Бердимуродов А.Гури Амир макбараси. - Тошкент: Халк мероси, 1996

2 Курбонова Д. Дунё музейларидаги меросимиз. Монография. "LESSON PRESS"Тошкент, 2017

шундай кошинлардан хажми бир-бирига мос килиб ишланган чиройли накшлар бор.

Макбаранинг ташки гумбази - ёдгорликнинг ташки киёфаси янада салобатли ва макбара ичкариси муътадил иклимли булишини таъминлаш максадида унинг устига иккинчи гумбаз урнатилган.

Иншоотнинг канчалик катта булганлигини унинг гарб томонида битмай колган мажмуага караб аниклаш мумкин. Катта залга куйилган туртта равогдан биттаси сакланиб колган. Эни 10 метрлик равокнинг икки томонидан йулак утган. Йулакнинг шимол томонидан куш гумбазли икки каватли бинога, жануб томондан эса галереяга кирилади. Амир Темур макбарасига шу галереядан утилади.

Х,овли атрофини ураб турган деворлар икки каватли безакли равокларга булинган. Хрвлининг ташки бурчакларида туртта минора булган. Юкорига кутарилган сари ингичкалашиб борган минора шарафа билан безатилган.

Кошинлар хар бир каторига бир хил микдорда кошин плиталар терилган. Улар орасидаги чоклар юкорига кутарилган сари торайиб боради ва тепасига етиб туташади.

Мирзо Улугбек даврида макбарага кириш учун курилган эшикнинг ёни ва тепалари нафис безатилган. Илгари эшик тепасида: «Бу шавкатли Амир Темурнинг кабри . ,.»3 деб ёзилган кошинли лавха булган. Бу плита хозир Санкт-Петербургдаги Давлат эрмитажида сакланади. Макбара гоятда нафис безатилган. Деворнинг пастки кисмида кукимтир шаффоф оникс тошидан ишланган изора бор. Оникснинг чоклари кукимтир тошлар териб безатилган.

Макбарага рангдор ойналар солинган панжарали дарчадан ёруглик тушади.

Макбаранинг уртасига жойлашган саганалар устида темурийларга багишланган ёзувли тошлар бор. Амир Темур кабри устига тук яшил рангли нефрит тош куйилган.

1740 йилда Эрон шохи Нодиршох Бухоро хонлигини забт этганда Амир Темур кабри устидаги тошни Машхадга олиб кетган ва куп утмай яна кайтадан жойига келтириб куйдирган.

Макбаранинг шарк томонидаги равокда пастга тушадиган зина бор. Бу зинадан макбаранинг остки каватидаги дахмага тушилади. Остки каватдаги бинонинг шипи ун икки киррали гумбаз килиб кия ишланган, ички безаклари жуда содда. Темурийларга куйилган саганалар юкори каватда кандай тартибда булса, бу ерда хам шу тартибда. Х,ар кайси кабр усти мармартош билан копланган.

3 Бердимуродов А.Гури Амир макбараси. - Тошкент: Халк мероси, 1996

562

1994-1996 nunnapga MaK;6apaga KaTTa xa^Mgaru TatMupnam Ba THKnam umnapu aManra omupunraH. EyryHra Kenu6 AMup TeMyp MaK;6apacu xanKUMH3HHHr gouMHH 3HepaTroxH, my 6unaH 6upra xopu^gaH KenraH 6apna canexaTHHnap ynyH xaM KH3HK;apnH Tapuxra эгa, 6up cynonaHHHr 6up KaHna BaKHnnapu xokh KyftunraH MacKaHgup.

Oonga^aHH^raH agaSneT^ap

1. AxMegoB E. Y36eKHCTOH xan^napu Tapuxu MaH6anapu. - TomKeHT: OaH,

1991

2. EepguMypogoB AXypu AMup Ma^6apacu. - TomKeHT: Xara; Mepocu, 1996

3. KyP^OHOBa AyHe My3eHnapugaru MepocuMH3. MoHorpa^ua. "LESSON PRESS'TomKeHT, 2017

4. Xa6u6ynnaeB H.,Kyp60H0Ba TeMypunnapra oug gypgoHnapHHHr gyHe 6ynna6 Tap^anumu. "Akademnashr", TomKeHT, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.