Научная статья на тему '“ДИСКУРС” НИ ИЗОҲЛАШГА БЎЛГАН ТУРЛИЧА ЁНДАШУВЛАР'

“ДИСКУРС” НИ ИЗОҲЛАШГА БЎЛГАН ТУРЛИЧА ЁНДАШУВЛАР Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

315
120
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дискурс / прагматика / когнитив тилшунослик / нутқ / матн / публицистик дискурс / сиёсий дискурс / илмий дискурс / бадиий дискурс / баҳоловчи дискурс / discourse / pragmatics / cognitive linguistics / speech / text / journalistic discourse / political discourse / scientific discourse / art discourse / evaluative discourse.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Нилуфар Ёрқин Қизи Абдуназарова

Ушбу мақолада замонавий тилшуносликда янги йўналишлар сифатида тан олинган прагматик ва когнитив тилшуносликнинг асосий муаммоларидан бири бўлган дискурс масаласи ёритиб берилган. Дискурс тушунчаси лингвистик атама сифатида тилшуносликка кириб келди. Тилшуносликда у дастлаб гап ёки нутқда боғланган ва келишилган оқибат сифатида тушунилган бўлса, замонавий лингвистикада мураккаб коммуникатив ҳодиса сифатида изоҳланаши билан характерланади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DIFFERENT APPROACHES TO EXPLANATION OF DISCURSE

This article highlights the issue of discourse, which is one of the main problems of pragmatic and cognitive linguistics, which is recognized as a new trend in modern linguistics. The concept of discourse has entered linguistics as a linguistic term. In linguistics, it is characterized by its interpretation as a complex communicative phenomenon in modern linguistics, while it is initially understood as a connected and agreed consequence in speech or speech

Текст научной работы на тему «“ДИСКУРС” НИ ИЗОҲЛАШГА БЎЛГАН ТУРЛИЧА ЁНДАШУВЛАР»

"ДИСКУРС" НИ ИЗОХ,ЛАШГА БУЛГАН ТУРЛИЧА ЁНДАШУВЛАР

Нилуфар Ёрцин ^изи Абдуназарова

Кукон давлат педагогика институти укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада замонавий тилшуносликда янги йуналишлар сифатида тан олинган прагматик ва когнитив тилшуносликнинг асосий муаммоларидан бири булган дискурс масаласи ёритиб берилган. Дискурс тушунчаси лингвистик атама сифатида тилшуносликка кириб келди. Тилшуносликда у дастлаб гап ёки нуткда боFланган ва келишилган окибат сифатида тушунилган булса, замонавий лингвистикада мураккаб коммуникатив ходиса сифатида изохланаши билан характерланади.

Калит сузлар: дискурс, прагматика, когнитив тилшунослик, нутк, матн, публицистик дискурс, сиёсий дискурс, илмий дискурс, бадиий дискурс, бахоловчи дискурс.

DIFFERENT APPROACHES TO EXPLANATION OF DISCURSE

ABSTRACT

This article highlights the issue of discourse, which is one of the main problems of pragmatic and cognitive linguistics, which is recognized as a new trend in modern linguistics. The concept of discourse has entered linguistics as a linguistic term. In linguistics, it is characterized by its interpretation as a complex communicative phenomenon in modern linguistics, while it is initially understood as a connected and agreed consequence in speech or speech.

Keywords: discourse, pragmatics, cognitive linguistics, speech, text, journalistic discourse, political discourse, scientific discourse, art discourse, evaluative discourse.

КИРИШ

Замонавий тилшуносликда янги йуналишлар сифатида тан олинган прагматик ва когнитив тилшуносликнинг асосий муаммоларидан бири дискурс масаласидир.

Дискурс лотинча discursus - мухокама сузидан олинган булиб, хиссий, бевосита, интуитив, яъни мухокаматалаб билимдан фаркли уларок, мухокама

оркали восита билан хосил килинадиган мантилий далил - исботли билим демакдир. Дискурс тушунчаси лингвистик атама сифатида утган асрнинг урталарида тилшуносликка кириб келди. Тилшуносликда у дастлаб гап ёки нуткда боFланган ва келишилган окибат сифатида тушунилган булса, замонавий лингвистикада мураккаб коммуникатив ходиса сифатида изохланмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тилни прагматик нуктаи назардан тадкик этишга баFишланган ишларда дискурс атамаси саккиз хил маънода кулланган:

1) суз мукобили;

2) фразалардан улчами буйича ортадиган бирлик;

3) нутк вазияти хисобга олинган холда фикрнинг адресатга таъсири;

4) сухбат; нуткда сузловчи позицияси;

6) Лисоний бирликлардан фойдаланиш;

7) фикрнинг ижтимоий ёки мафкуравий чекланган тури;

8) матн хосил булиш шартларини тадкик этишга мулжалланган назарий курилмалар.

Голланд тилшуноси Т. А. ван Дейк дискурсни бир нечта даражада куриб чикишни таклиф килади. У кенг маънода дискурсга комплексли коммуникатив вокеа, тор маънода эса коммуникатив харакатнинг ёзма ёки нуткий вербал махсулоти сифатида караш лозимлиги хакида фикр билдиради. Таъкидлаш керакки, Т.А. ван Дейк дискурс ва матн уртасидаги фаркни шундай белгилайди: дискурс - актуал айтилган матн, яъни фаол нуткий харакат, матн эса тил тизимига ёки шаклий лисоний билимларга тегишли фикрларнинг мавхум грамматик тузилишидир. Дискурс - аник сухбат, аниклик эса дискурс тушунчаси кулланадиган вазиятга, матнга ва обектга хам бирдай тааллуклидир. Дискурс - сухбат тури. Дискурс жанр кабидир. Нуткий жанр - типик тузилиши, лисоний воситалардан фойдаланишнинг узига хослиги, аник адресат, маълум коммуникатив максад ва информативлик, императивлик, этикетлик каби жихатлари билан ажралиб турувчи нутк тури хисобланади.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Дискурснинг ижтимоий табиати янгиликли дискурс, публицистик дискурс, сиёсий дискурс, илмий дискурс, бадиий дискурс, бахоловчи дискурс каби янги тушунчаларнинг юзага келишига имкон беради. Талкин ва

изохларнинг хилма- хиллиги дискурс тушунчасининг куп киррали ва кенг камровли эканлигини курсатади. Инсоннинг нутк оркали амалга ошадиган барча ижтимоий фаолияти дискурсив характерга эга. Нуткнинг ижтимоий мохияти матн билан боFланган булиб, унинг узига хос хусусиятлари матннинг у ёки бу куринишида намоён булади. У аник социопрагматик матнда амалга ошириладиган, мураккаб максадга йуналтирилган нуткий харакат сифатида бир томондан, нуткнинг тарихийлиги билан, иккинчи томондан, ижтимоийлиги билан, учинчи томондан, мафкуравийлиги билан боFлик. Маълум бир индивидуал дискурснинг алохида тадкикот обекти сифатида урганилиши нуткнинг лингвопрагматик табиати туFрисида мулохаза юритишга имкон беради.

В.З. Демяньков фикрига кура, ХХ аср сунгидаги тилшуносликдаги устун назариялардан бири дискурс тахлил назариясидир. Дискурс тахлилнинг максади нега бошка эмас, айнан шу гаплар ишлатилган, нега айнан шу ижтимоий манбалар ишлатилишининг кучлари ишга солинганлигини тушунтиришдир.

Ушбу маколада дискурс тахлил кишиларнинг кандайдир максадларга эришишга йуналтирилган узаро харакат килишлари контекстида коммуникантлар нутк ва харакатларни кандай тушунтирадилар ёки тушунадилар, сузлашувда булганидек, бундай мурожаатлар иккала томон учун хам тушунарлими, ёки биз укиган ёки ёзган пайтимиздагидек факат бир томон учун тушунарлими, шу нарсаларнинг характеристикасини бериши керак. Бундай вазифа, фикримизча, хабарларнинг коммуникатив функцияси деталлашиши хисобига дискурс тахлилни кенгайтиришга мажбур этади. Интерпретация (тушунтириш, изохлаш) бу жараённинг боришида ишлатиладиган умумий ва махсус билимларга таянади.

Нуткий булакларни прагматик ва коммуникация (мулокот) контекстида урганиш алохида кизикишга сабаб булади деб уйлаймиз. Прагматик ва коммуникатив параметрлар уюшган булакларни урганишда асосий уринни эгаллайди. Урганилаётган ходисага тизимли ёндашув принципидан келиб чикиб, нутк булакларининг бу параметрларини уларнинг максимал даражада тулик ишлатилиш контекстида куриш керак. Фикримизча, дискурс шундай контекст булиб хизмат килади.

А.М. Каплуненко сузларига кура, " Адекват (туFри) интерпретация учун камгина матннинг узи хам етарли. Шунинг учун матнда айтилган гап (фикр)

ортидаги дискурс, билимларни хам англай олиш бутунлай конунийдир (табиийдир) ".

"Дискурс" ушбу тадкикотда принципиал ахамиятга эга булганлиги учун унга алохида эътибор каратамиз. "Дискурс" ва "матн" тушунчалари, хамда уларнинг бир-бири билан узаро муносабатлари хакида хам тухталиб утишни мантикий булади деб уйлаймиз.

"Дискурс" тушунчаси лисоний мулокот тахлилига уз шахсий нуктаи-назари билан бир кадар идеологик ёндашувни такозо килади. Мишель Фуко бу сузни кенг камровли маънода куриб чикиб, дискурсни лисоний эмас, балки умуммаданий тушунча деб хисоблайди. У ёзади: " ... Дискурс, шубхасиз - белги ходисаси, лекин бу - нарсаларни ифодалаш учун белгиларнинг шунчаки ишлатилишидан кура купрок иш бажарадиган ходиса. Айнан унинг ана шу купрок иш бажариши уни тил ва нуткка киёслаб булмаслигини таъминлайди". М. Фуко тушунчаси буйича дискурс бирлиги ва "атом" и бу фикрдир. Фикрлар мажмуи дискурсив формацияларни ташкил килади. Фуко формацияларга инсоният жамиятининг иктисодиёт, сиёсат, тиббиёт, тирик жонзотлар хакидаги фанлар каби иклимий дискурс хакида гапиришга изн берадиган дискурсни, табиий тарих дискурсини, психиатрия дискурсини киритади. Фуконинг тан олишича, "дискурс" тушунчасининг бундай ишлатилиши хамма томонидан кабул этилмаган, бирок тилшунослар унга бутунлай бошкача маъно берадилар. Тилшунослик буйича тадкикотларда "дискурс" экстралингвистик, прагматик, ижтимоий маданий, психологик ва бошка факторлар билан биргаликдаги боFланган матн деб талкин килинади.

Ю.С. Степанов дискурсга В.З. Демяньков берган таърифни энг яхши таъриф деб хисоблайди. "Discourse- битта гапдан ёки мустакил гап кисмидан купрок матннинг ихтиёрий фрагменти. Купинча, лекин доимо эмас кандайдир таянч концепт атрофида жамланади. Хдракатланадиган шахслар, объектлар, холатлар, замонлар, харакатларни тасвирлайдиган умумий контекстни хосил килади. Дискурс гапларнинг кетма-кетлигидан эмас, уни хосил киладиган ва талкин киладиган, дискурс билан "яратиладиган" олам томонидан аникланади". К,айд этиш керакки, таърифнинг бу кисмида В.З.Демяньков дискурснинг интенционал тузилишини ифодалаяпти, чунки бу ерда гап талкин этувчи олам хакида, яъни интенционал горизонт ва интерпретация контексти хакида кетаяпти. Шу билан бирга дискурс мантикий тузилишга хам эга деб хисоблайди ушбу таъриф муаллифи. Дискурс учун бошлаетич тузилиш конъюнкция, дизъюнкция ва бошка мантикий муносабатлари билан узаро боFланган

элементар пропозициялар кетма-кетлиги куринишига эга. Дискурс элементлари: баён этилган вокеа-ходисалар, уларнинг катнашчилари, перформатив ахборотлар ва ходисалар эмас, яъни, а) ходисалардан кейинги холатлар; б) ходисаларни аниклаштирадиган фон; в) вокеа-ходиса катнашчилари бахоси; г) дискурсни вокеалар билан солиштиридиган ахборот.

ХУЛОСА

Хулоса килиб айтиш мумкинки, дискурсни барча экстралингвистик факторлар билан биргаликда, дунё, фикрлар, карашлар, бахо, адресантнинг максадини уз ичига олган матн ёки харакатдаги нутк деб тушунса булади.

REFERENCES

1. Дейк Т.А. Язык. Познание. Коммуникация. М.: Прогресс, 1989. - 312 с.

2. Демьянков В.З. Когнитивная лингвистика как разновидность интерпретирующего подхода / В.З.Демьянков // Вопросы языкознания. - 1994. -№ 4. - С.17 - 33.

3. Каплуненко А.М. Историко - функциональный аспект английской идиоматики: Монография /А.М.Каплуненко. - Ташкент: Изд - во Ташкент. ГПИ им. Низами, 1991. - 126 с.

4. Фуко М. Археология знания / М.Фуко. - Киев: Ника - центр, 1996. - С. 207.

5. Степанов Ю.С. Альтернативный мир, Дискурс, Факт и принцип Причинности / Ю.С.Степанов // Язык и наука конца XX века. - М.: Российский Государственный гуманитарный институт, 1995. - С. 35 - 73.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.