CC BY
2УДК 130.2(316.77)
ДЫСКУРС1УНЫ АНАЛ1З М1ШЭЛЯ ФУКО ЯК ДАСЛЕДЧЫ МЕТАД: ТРЫ ПРАЦЭДУРЫ АНТАЛАГ1ЗАЦЫ1 I ТРЫ СТРАТЭГ11 РЭЦЭПЦЫ1
1.М. НОВ1К
(Цэнтр гкторыка-фтасофскк i кампаратыуных даследаванняу 1нстытута фтасофи НАН Беларуси Мтск)
Прысвечана выяуленню тых 1дэй МШэля Фуко, як1я могуць быць аднесены да яго тэорыы «дыскурс1унага анал1зу». Паказана, што на сёння дыскурсгунаму аналгзу Фуко уласц1ва пэуная ттэрпрэтацыйная «засмечанасць» наступным1 трактоукамi i каментарыям1. У якасц1 рашэння дадзенай праблемы прапануецца вярнуцца да арыгтальных прац самога французскага фшосафа. Але i на узроут гэтых арыгталау даследнт сустракаюцца з nэунымi цяжкасцямi кагерэнтнага прачытання, звязанымi з непаслядоунасцямi тэкстау самога Фуко. Наш адказ на азначаныя праблемы, як i наша стратэгiя канцэптуальнага узнаулення тэорыы дыскураунага аналiзу Фуко, грунтуюцца на падзеле дадзенай тэорыы на тры рубрыт, у адпаведнасцi з трыма працэдурамi анталагiзацыi (фенаменалагiчная, таксанамiчная i метафiзiчная). Асноуныя розначытаннi i цяжкасцi у кагерэнтным узнауленш iдэй дыскур^нага аналiзу неабходна атрыбутаваць трэцяй працэдуры - метафiзiчнай. Прапанаваны намi падзел на тры рубрыт мусщь разглядацца як падзел на тры паслядоуныя i iерархiчныя ступет, таму i сцэнарыяу магчымага успадкавання тэорыы Фуко мусць быць таксама тры.
Ключавыя словы: дыскурсiуны анал1з, Мшэль Фуко, дыскурс, дыскурауная фармацыя.
На сёння у айчыннай фшасофп адносна дыскураунага аналiзу i самога паняцця «дыскурс» склала-ся парадаксальная сггуацыя. З аднаго боку - дыскурауны аналiз не толью не раз даводзiу сваю плён-насць i эурыстычнасць, але ж уяуляе з сябе у сучаснай заходняй навуцы «growth industry» (шдустрыю у росце) [11, p. 100]: заваёувае усё новыя дысцыплшы (лшгвктыка i лиаратуразнауства, гiсторыя i сацыялогiя, палiталогiя i нават псiхiятрыя) i абшары дастасавання, разам з тым абрастаючы усё боль-шым корпусам тэарэтычнай лiтаратуры. З другога боку, акурат надзвычай шырокi спектр падыходау i дысцыплiн, дзе ён выкарыстоуваецца у якасцi аналiтычнага i метадалагiчнага iнструменту, разам з пэунай навiзной самога тэрмiну «дыскурс», як i цяжкасцю фенаменалагiчнага схоплiвання рэферэнтнай прадметнасщ, спрычынiлiся да наяунасцi вялшага спектру варыянтау яго вызначэння i iнтэрпрэтацыi. Без дакладнага вызначэння, якой стратэгп iнтэрпрэтацыi i аперавання паняццем «дыскурс» прытрымлiваецца аутар, яго выкарыстоуванне не болей чым затуляе канцэптуальную беспадстаунасць тэарэтычных пабу-довау i уцёкi ад адказнасцi за зробленыя высновы. Пашыранасць падобнага падыходу мае сваiм вынiкам агульную падазронасць, асаблiва сярод старэйшага пакалення беларускiх навукоуцау, да самога тэрмiну, нiбы само яго выкарыстоуванне з непазбежнасцю дэзавуюе навуковую некампетэнтнасць прамоуцы. Такое стауленне, няхай i мае прычыны для выбачэння, усё ж, на нашу думку, з'яуляецца крайнасцю, «выплюхваннем дзщя разам з вадой». Сярод галоуных вiноУнiкаУ такога стану рэчау часцей за усё назы-ваюць Мшэля Фуко. I, iзноУ жа, не без падставы. Але не таму, што ён сам заблытау паняцце «дыскурсу» i стварыу перадумовы сённяшняга яго неахайнага выкарыстання - як схшьны думаць працiунiкi ягонай творчасщ. Але ж таму, што часта згадю Фуко i яго тэорьп дыскураунасщ у працах беларускiх навукоуцау граюць хутчэй арнаментальную функцыю спасылкi на аутарытэт i даншы модзе, чымсьцi сапрауднай канцэптуальнай рэцэпцыи1.
Зрэшты, усё вышэйапiсанае не з'яуляецца апрычонай сiтуацыяй, у якую собша трапiць выключна беларускую гуманiтарную навуку. Агульнай азнакай сённяшняга бытавання дыскураунага аналiзу без прывязкi да нацыянальных кантэкстау2 зяуляецца тое, што амаль нiводнае даследаванне гэтага метаду, цi з дапамогай гэтага метаду, не абыходзщца без спасылак на Мiшэля Фуко, як на пачынальшка i запачаткоуцы традыцыи [13, p. 12], i у той жа самы час сам гэты пачынальнiцкi статус i канкрэтнае месца, якое Фуко займае у традыцыi развiцця дыскурсiунага аналiзу, застаюцца цьмянымi як зыходзячы з тэкстау падобных даследаванняу, так i, вщаць, для самiх iх аутарау.
1 гэта можа засведчыць i навуковая «якасць» большасщ падобных спасылак - значнаю частку з ¡х складаюць простыл спасылю на ¡мя М. Фуко, щ, у лепшым выпадку, на адну з яго прац увогуле, а не на канкрэтныя староню i кры-тычную л1таратуру.
2 агульны агляд усяго спектру юных на сёння варыянтау штэрпрэтацын i дастасавання у канкрэтных эмтрычных даследаваннях тэорын дыскурЫунага анал1зу Фуко з разб1укай па нацыянальных традыцыях можна знайсщ у [4].
Болей таго, як пераканауча даводзщь у CBaiM артыкуле «Дыскурс пра дыскурс: да археалагiчнай псторыи iнтэлектуальнага канцэпту» KiT Сойер [19], тое месца, якое адводзщца у сучаснай англа-амерыканскай традыцыi дыскураунага аналiзу Мшэлю Фуко, як i iнтэрпрэтацыя яго уласнага разумення паняцця «дыскурс», увогуле грунтуюцца на своеасаблiвым Quiproquo. Пры тым што ангельская мова сёння выступае у якасцi lingua franca сучаснай навую, гэтае блытанне працягвае узнауляцца у iншых нацыянальных кантэкстах, за выключэннем хiба што уласна французскага.
З'яуленне у асадах англа-амерыканскай навукi паняцця «дыскурс» Сойер прымяркоувае да 70-х гадоу мiнулага стагоддзя i звязвае з дзейнасцю брытансюх маркастау, з школай, якая атрымала назву «Культурных даследаванняу» (Cultural studies), а менавиа з двума тагачаснымi асяродкамi i напрамкамi развiцця брытанскага марксiзму - з школай аналiзу фiльмау i тэлебачання увогуле, вядомай як «Screen theory», звязанай з часотсам «Screen», i з «Цэнтрам сучасных даследаванняу культуры» (Centre for Contemporary Cultural Studies - CCCS) пры Ушвератэце Бiрмiнгема [ibid., p. 442]. Патрэбай, якую задавальняла такая канцэптуальная шавацыя, быу пошук замены для паняцця «культура», якое падавалася занадта палиычна нейтральным i, як правша, вызначалася праз супрацьпастауленне матэрыяльнаму, што, вiдавочна, не магло здавальняць адэптау Маркса [ibid., p. 448]. Пры гэтым мелася на увазе у першую чаргу крытыка сучаснай, так званай «спажывецкай» культуры. Менавиа з прыцэлам на гэтыя мэты i быу абраны тэрмiн «дыскурс», яю быу пазычаны у вучня Альцюсера Мiшэля Пэшо (Michel Pecheux) [ibid., p. 442]. Гэтак жа сама як i сам Пэшо, брытансюя марксiсты успрымалi гэтае паняцце як развщцё Альцюсераускай трактоУкi канцэпту «щэалопя» i яго уласнай тэорьи «iнтэрпеляцыi». Дзеля далейшага семантычнага насычэння тэрмiну «дыскурс» былi выкарыстаны ^i Лакана i, часткова, Сасюра. Пры гэтым тэрмш выкарыстоувауся у вельмi пашыраным значэннi, фактычна - як замена марксюцкага паняцця «iдэалогii» i iнтэрпрэтавауся у якасцi рэальнасцi, што улучае любыя сiмвалiчныя сiстэмы. Акурат пераважна да пазалшгвютычных, пазатэкстуальных феноменау i дастасоУвалi такiм чынам утворанае паняцце дыскурсу брытанскiя марксiсты: станавшася магчымым весцi размову пра «дыскурс кшо», «дыскурс моды» i г.д. Пры гэтым атрыманай канцэптуальнай пабудове не ставала пстарычнага матэрыялу, яна выглядала занадта атэмпаральнай. Дзеля папаунення гэтай нястачы брытанскiя марксiсты i звярнулiся да М. Фуко, але да ягоных пазнейшых прац, натсаных пасля «Дысцыплiнаваць i караць» (Surveiller et punir), улучна з апошняй [ibid., p. 445]. Праблема у тым, што акурат у гэты перыяд сваёй творчасцi Фуко амаль адмауляецца ад актыунага канцэптуальнага выкарыстання паняцця «дыскурс», i узгадкi апошняга на старонках яго кшг маюць выключна спарадычны характар. Першае пакаленне прадстаушкоу «культурных даследаванняу» добра разумела гэты факт, як i тое, што пашыраную трактоуку дыскурсу, якой яны карысталiся, наурад цi магчыма Узводзiць да Фуко, таму пры азначэнш дыскурсу выкарыстоувала спасылкi на Пэшо, Альцюсера i, часам, Лакана [ibid., p. 445]. Але ужо другая хваля прадстаушкоу брытансюх «даследаванняу культуры» (размова щзецца пра 80-я гады XX стагоддзя), не будучы добра абазнанай у рэалiях французскай фiласофii, а падчас i проста - не валодаючы французскай мовай, пачала атрыбутаваць гэты канцэптуальны пбрыд (утвораны з трактоУкi дыскурсу, угрунтаванай на iдэях Альцюсара, i з пстарычных прыкладау пазычаных у «позняга» Фуко) непасрэдна да самога Фуко, яю быу у той час значна больш вядомым i папулярным за сваiх суайчыннiкаУ-фiлосафаУ [ibid., p. 446]. Паступова усё болей даследаванняу пачало спасылацца у шырокiм тлумачэнш дыскурсу на Фуко, без прывязю да канкрэтных прац апошняга [ibid.]. Такое разуменне ролi Фуко у гiсторыi дыскурсiунага аналiзу пасля перакачавала разам з тэорыямi брытанскiх марксютау у ЗША, дзе прыжылося у рознага кшталту фемiнiстычных i лиаратурных штудыях, а разам з iмi трапiла i у сусветную навуку. Такiм чынам, тыя беларускiя навукоуцы, якiя лiчаць дастатковай умовай пры выкарыстанш паняццяу дыскурсу цi дыскураунага аналiзу зрабiць проста адсылку да iмя Фуко, нiбы кожная старонка яго прац можа служыць надзейным канцэптуальным апiрышчам для любых разважанняу на гэты конт, не болей (але i не меней), чым паутараюць агульнапашыранае Quiproquo, запачаткаванае брытанскiмi марксiстамi у 80-я гады малага стагоддзя.
Iронiя лёсу не толью у тым, што Фуко, калi не адмауляецца ад сваiх уласных iдэй дыскурсiунага аналiзу у «Дысцыплшаваць i караць» i далейшых працах, то, прынама, значна радзей карыстаецца iмi i дапауняе шэрагам шшых iнтэрпрэтацыйных практык, але яшчэ i у тым, што акурат праз завочную палемiку з Альцюсерам i ягонай школай ён фармулюе сваё уласнае бачанне таго, чым ёсць дыскурс.
Выйсце з гэтых семантычных лабiрынтау, звязаных з паняццем дыскурсу i ягоным разуменнем Фуко, нам бачыцца толькi у адным - iзноУ звярнуцца да самiх тэкстау французскага фiлосафа. Прычым з апошшх нас будуць цiкавiць толькi тыя, дзе паняцце «дыскурсу» ляжыць навщавоку, дзе яно канстытуе канцэптуальны каркас, i асноунай мэтай якiх з'яуляецца метадалагiчная рэфлексiя. Такiм чынам, нас будуць щкавщь выключна уласныя меркаванш самога Фуко - чым i якiм можа быць / мусщь быць
дыскурауны aHMÎ3, паюдаючы без адказу, прынамс покуль, пытанне, што сярод яго творчасцi яшчэ можа быць рэтраспектыуна цi «перспектыуна» улучана у арсенал дадзенай метадалогп.
Зыходзячы з дадзеных патрабаванняу мы застаемся сам насам з яго метадалапчным magnum opus «Археалопя веды» i, крыху шырэй: з шэрагам метадалапчных прац, напiсаных французскiм фiлосафам на адцшку памiж «Словамi i рэчамi» i «Дысцыплiнаваць i караць». Апроч уласна «Археалогй веды», тут вартыя узгадю два тэксты, якiя непасрэдна папярэднiчалi «Археалогй ...» i у якiх былi сцiсла i начарна сфармуляваны яе асноуныя iдэi: «Аб археалогй навук: адказ эпiстэмалагiчнаму гуртку» [6], «Палiтыка i даследаванне дыскурсу» [8]. Абодва уяуляюць сабой тсьмовыя адказы на пытаннi, сфармуляваныя французсюм «эпiстэмалагiчным гуртком» (Cercle d'Épistémologie): «Аб археалогй навук» адказвае на шэраг пытанняу, сфармуляваных, каб падукладнiць метадалапчныя асады аутара «Словау i рэчау», у той час як «Палиыю i даследаванне дыскурсу» адказвае ужо на пытанш, якiя з'явiлiся у чальцоу «гуртка», калi яны пабачылi першы адказ Фуко. Нарэшце, чацвёрты iстотны тэкст, у якiм мы маем справу з артыкуляванай метадалопяй i з актыуным выкарыстаннем канцэпту «дыскурс» (тут ён нават з'яуляецца у назве тэксту) гэта «Парадак дыскурсу» [7] - канспект яго шаугурацыйнай прамовы, прачытанай напярэдаднi уступлення на пасаду прафесара кафедры псторьи мыслi Калеж дэ Франс.
Але нават калi звярнуцца да арыпнальных поглядау М. Фуко на дыскурс спробы канцэптуальнай рэканструкцыi тэорыi дыскураунага аналiзу паводле французскага фiлосафа могуць сутыкнуцца з розначытаннямi i нават семантычнымi апорыямi, крынiцай якiх выступаюць ужо самi тэксты Фуко. «Археалопя веды» дае падставы для нагэтулью адрозных iнтэрпрэтацый, што змусiла некаторых крытыкау, якiх нельга упiкнуць у адсутнасщ чуллiвасцi да яе тэксту, увогуле канстатаваць «метадалапчны правал Археалогй» [5, p. 79-100]. Адной з асноуных крынщ такiх цяжкасцяу штэрпрэтацыи з'яуляецца тая асаблiвая стылiстыка i танальнасць, у яюх напiсаная «Археалопя».
Лопка нарацыi у «Археалогiя веды» цыктчная - Фуко не падае азначэнш тэрмiнау у парадку узрастання iх сiстэмнай складанасцi, але ж пераскоквае памiж рознымi узроУнямi, звяртаючыся да тых жа самых праблем з увядзеннем новых тэм i канцэптау. Спачатку Фуко знаёмiць чытача з паняццем дыскурсiунай фармацыi i толью пасля спрабуе вызначыць «выказванш» як падставовы элемент гэтых самых фармацый, сканчаецца ж кнiга параунаннем «археалагiчнага праекту» з iншымi метадалогiямi даследавання iнтэлектуальнай гiсторыi. Калi, крыху адвольна, дастасаваць да фiласофскiх творау паняцце жанру, то гэту кшгу можна аднесцi да рубрыкi своеасаблiвых «фiласофскiх дэтэктывау», уведзеных у фшасофсю рэпертуар напэуна Гайдэгерам - тэкст разгортваецца таюм чынам, каб стварыць у яго чытача уражанне, што тыя альбо iншыя хады думм, канцэптуальныя рашэннi адначасовыя з аповедам; што пэуныя тэарэтычныя развязваннi прадыктаваныя самiм разгортваннем наратыву, а канчатковы вынiк i фiнальныя высновы невядомы самому аутару у сярэдзiне натсання кнiгi. Такая падача, вядома, дадае тэксту пэунай сугестыунасцi i рытарычнай пераканаучасцi i, апроч таго, дазваляе пазнаёмiцца з «механiкай» аутарскага мыслення, але ж, у той жа час, аддаляе яго ад сютэматычнасщ i транспарэнтнасщ, тым болей што у дадзеным выпадку iдзецца пра метадалапчны трактат.
Апроч таго, Фуко вщавочна болей рутцца пра тое, каб адасобiць i супрацьпаставiць прапанаваныя iм падыход i адзiнкi аналiзу ад iншым падобных, чымсьцi азначыць iх унутраны змест. Перавага таюх адмоуных «азначэнняу» у тэксце «Археалогй веды» нагэтулью зауважна, што Морыс Бланшо парауноувау археалагiчны праект з «пафатычнай тэалогiяй» [2, p. 26], а Жак Рэвель3 выказау меркаванне, што «Археалогй веды», па аналоги з кшгай К'еркегора «Альбо-альбо», болей пасуе назва «Аш гэта, аш гэта» [16, p. 14].
Калi зрабiць спробу рэканструяваць iдэi «Археалогй веды» у больш акадэмiчным духу -разгарнуушы iх у сютэмным парадку, паводле узрастання шчыльнасцi iх сувязяу, ад болей абстрактных да болей канкрэтных, i падаючы iх дадатныя азначэннi, то, з пэунай доляй умоунасщ, iх можна падзялщь на тры рубрыкi, адпаведныя тром працэдурам анталапзацыи, якiя мы назавем фенаменалапчнай, таксанамiчнай i метафiзiчнай.
На фенаменалапчным этапе iдзецца пра першаснае схоплiванне доследнай «тэрыторыi», разметку гарызонту тэматызацыi, што прадугледжвае па-першае, выяуленне тых фрагментау iснага, адносна яюх развiваюцца працэдуры дыскурсiунага аналiзу i на яюя праецыруюцца высновы, атрыманыя дыскурсiуным аналiтыкам, па-другое, выпрацоуку адметнай устаноуш, спосабау усталявання i утрымання доследнай дыспазiцыi, якая дазваляе убачыць iнтэлектуальныя артэфакты пад патрэбным вуглом.
3 вядомы французск1 г1сторык
Таксанамiчны этап акрэ^вае той «анатамiчны тэатр», у якiм працуе дыскурауны аналиык: згодна з якой аналiтычнай рашоткай ён расчляняе выяуленую на першым этапе доследную рэчаiснасць, на ям канцэптуальны каркас нанiзвае дыскурауныя феномены. Дадзены этап прадугледжвае вылучэнне у прадметным полi адзiнак аналiзу, якiмi выступаюць выказваннi i дыскурсы. Калi быць болей дакладнымi, то Фуко прапануе не столькi «выказваннi» i «дыскурсы» у якасцi падставовых адзшак археалагiчнага аналiзу, колькi два семантычных гнязда, звязаных з дадзенымi паняццям^ якiя улучаюць такiя канцэптуальныя шэрап, як «поле выказванняу» - «выказванне» - «функцыя выказвання» - «акт выказвання», «дыскурс» - «дыскурауная практыка» - «дыскурауная фармацыя», якiя i выступаюць элементамi аналiтычнай рашоткi «Археалогп».
Трэцi этап, трэцяя працэдура анталапзацьи, якую мы назвалi «метафiзiчнай», угрунтавана на змяшчэннi вылучаных адзiнак у сукупнасщ адносшау залежнасцi, карэляцыi i дэтэрмiнацыi, якiя спалучаюць iх як памiж сабой, так i з пазадыскурсiyнымi элементамi, з увядзеннем у канцэптуальны апарат «Археалогп» таюх паняццяу, як рэгулярнасцi, законы, падзеi.
Пры такiм падзеле становiцца зауважным, што цяжкасцi кагерэнтнага прачытання метадалагiчнага трактата Фуко, з якiмi сутыкаюцца крытый, не аднолькава стасуюцца з трыма адзначанымi працэдурамi анталагiзацыi, але ж звязаныя пераважна з трэцяй, завяршальнай.
На узроуш першаснай канцэптуальнай размети прадметнага поля дыскураунага аналiзу амаль шхто з каментатарау не адмауляе Фуко у тым факце, што яму удалося выкраiць сярод феноменау iнтэлектуальнай культуры асаблiвы абшар, дзе праз мауленне веда узаемна стасуецца са сваiмi сацыяльнымi i палiтычнымi эфектамi, дзе адметныя рэжымы кцшых выказванняу набываюць сваё гiстарычнае вымярэнне. Гэтак жа сама, наурад щ выклiкае асаблiвыя пярэчаннi тэзiс, што «Археалопя веды» узброша сучасную гумаштарыстыку адметным рэжымам прачытання тэкстау, увяла новую дыспазщыю доследнага погляду, якая дазваляе эфектыуна увiдавочыць усю неспадзеунасць i выпадковасць тых «бясспрэчнасцяу», з яюх складаецца сучаснасць. Тут, наадварот, хутчэй варта паушчуваць некаторых крытыкау Фуко, якiя не далi рады зауважыць, што дыскурауны аналiз, таю, яюм яго задумау Фуко, з'яуляецца «кропкавым» iнструментам, наладжаным на працу з дакладна акрэсленай сукупнасцю феноменау, i выхад за гэтыя межы пагражае стратай канцэптуальнага апiрышча з боку тэарэтычных пабудовау «Археалогii веды». Дыскурауны аналiз, такi, якiм яго бачыу французскi фiлосаф, не з'яуляецца ушверсальнай адмычкай, аднолькава прыдатнай да штэрпрэтацыйнага «размыкання» любых культурных артэфактау. Мы лiчым, што сувязь з ведай (у тым сэнсе, як гэтаму паняццю надавау Фуко) i гiстарычнасцю з'яуляецца канстытутыунай для тэорып дыскураунага аналiзу, пададзенай у «Археалогп веды». Не адмауляючы таго факту, што сама метадалопя дыскураунага аналiзу у iншых варыянтах можа мець больш шырокiя гарызонты свайго дастасавання, мы пры гэтым настойваем, што там, дзе дыскурауны аналiтык працуе у плашчынi iншай, чым пстарычная эпiстэмалогiя, канцэптуальны апарат фiласофii Фуко не можа быць яму зарукаю тэарэтычнай рэлевантнасцi.
Гэтак жа сама мы змушаны засмуцiць тых, хто разглядае дыскурауны аналiз Фуко як спрауны iнструмент для выкрыцця буржуазнай, сексiсцкай цi iншай падобнай вдэалогп, а у самiм французскiм фшосафе шукае зацятага хаyруснiка паходу супраць заганау сучаснага грамадства у iмя марксiсцкай, фемiнiстычнай i д.п. прауды. «Археалогiя веды», нягледзячы на сваю назву, не з'яуляецца раскопваннем i асуджэннем «перажыткау» мiнуyшчыны, iнкруставаных у сучаснасць праз выпадковае i састарэушае напластаванне на гуманiтарныя дыскурсы шшародных iдэалагем. Яна не выкрывае iх у iмя будучай iсцiны болей гуманнага i гарманiчнага грамадства, адзiнкавымi носьбiтамi якой у сучаснасцi выступае абранае кола даследнiкаy. Гэтак жа сама непрыдатны дыскурсiyны аналiз Фуко i да ацэнкi культурных феноменау паводле акаялапчнай шкалы, прачытанай у геаграфiчных тэрмiнах: розныя прадстаyнiкi транзиалапчнага падыходу, якiя жадалi б заручыцца падтрымкай французскага фiлосафа у выкрыцщ недастаткова- i неда- еyрапейскiх феноменау у сённяшняй беларускай культуры, на наш погляд, памыляюцца у выбары тэарэтычнага хаyруснiка. Для Фуко няма абранага часу i тэрыторыi: калi наша уласная мiнуyшчына з'яуляецца нам у пачварных i жахлiвых формах, тое адчужэнне, якое мы адчуваем у стасунку да яе, з'яуляецца асуджэннем i нашай цяпершчыны. Асноуная, праграмная гiпотэза, якой павiнен узброщца дыскурсiyны аналiтык паводле Фуко, ёсць ппотэза своеасаблiвага гiстарычнага песiмiзму: калi мы не пазнаем сябе у люстэрку мiнуyшчыны, то гэта не дзеля таго, што нам удалося падняцца у параунанш з папярэднiкамi на яшчэ адну прыступку па лесвщы гуманнасцi i iсцiнасцi, але таму, што за нашымi спiнамi неупрыкмет змянiлiся дыскурсiyныя перадумовы, яюя задаюць контуры нашай сучаснасцi.
Выкарыстанне тэорыi Фуко для аднабокага выкрыцця щэалапчных скажэнняу з'яуляецца парушэннем той эфектыунай дыстанцыi, якая i характарызуе устаноуку дыскурсiyнага аналiзу. Апошнi
не з'яуляецца уваходам ва утульны чорна-белы свет шжывай щэалогп i яе выкрывацеляу, але -у небяспечны свет «перспектывiзму» (у нщшэансюм сэнсе гэтага слова). Так, археалапчны метад Фуко паказвае непазбежную знiтаванасць сацыяльнай i гуманiтарнай веды з уладай i прагай яе, адтуляе непазбежныя выпадковасць, неспадзеунасць, праз яюя утварала гiсторыя нашы навуковыя «неабходнасцi». Але, пры гэтым, дыскурауны аналiз Фуко не з'яуляецца актам эпiстэмiчнай iнтэрвенцыi, якi прыулашчвае права прамауляць ад iмя рэпрэсаванай юцшы, ён не мяняе месцазнаходжанне кцшы, якая была б пахаванай пад зацiкауленасцямi сацыяльных актарау, але пытае у самой iсцiны -уцялесненнем якiх уладных амбiцый яна з'яуляецца, яюя сацыяльныя эфекты яна нясе фактам свайго прамаулення.
Вядома ж, як i любая скрайнасць, давядзенне да лапчнага канца такой пазiцыi - да абсалютнага гiстарычнага рэлятывiзму, будзе выглядаць абсурдна. Наурад цi у Фуко выклiкала сумненне наяунасць у нашай гiсторыi безварункава негатыуных з'яу, болей альбо меней рэпрэсiунага характару рэжыму функцыянавання уладных практыкау. Але там, дзе мы спяшаемся з такiмi занадта вiдавочнымi i занадта слушнымi ацэнкамi, дыскурсiуны аналiз мусщь спынiцца на момант, каб спытаць: якiя уладныя iнтэнцыi Уцялеснiваюць тамя ацэнкi, якую прагу да улады спаталяе канстатацыя гэтых вiдавочнасцяу i слушнасщ, якiя разрэзы праводзiць у целе сучаснасщ такая веда пра заганы мiнулага, якiя траншэi будучых бiтвау яна тым самым рые4.
Тое, што вылучае падыход аутара «Археалогii веды», гэта своеасаблiвы «мужны скепсiс», якi не спяшаецца у дыхатамiчных ацэнках i выкарыстоувае кожную вщавочнасць «няслушнасцi» мiнулага, каб запытацца аб тых выгiнах шляху да кщны, якiя уласцiвы нам самiм. У гэтым сэнсе дыспазщыя дыскураунага аналiзу - гэта разамкнёнасць да полiварыянтнасцi i небяспечнасцi як сучаснасщ, так i будучыш. Тыя непрадбачаныя разыходзячыяся сцежкi, якiмi вяртаецца да нас мшулае праз археалагiчную оптыку, з'яуляюцца прадвесцем неунiкнёнай неспадзеунасцi будучыш, якая насоуваецца на нас. «Борхесаусю смех», якi выклiкаюць у нас нягеглыя спробы мiнулага спарадкаваць множнасць, можа у любы момант прагучаць за стной нашай навуковай сур'ёзнасщ i руплiвасцi.
На УзроУнi вылучэння адзiнак аналiзу некаторыя з каментатарау выказвалi сумневы, наколькi канцэптуальныя сродю «Археалогii веды» з'яуляюцца дастатковымi для дакладнай лакалiзацыi i iдэнтыфiкацыi «дыскурауных фармацыяу» i «выказванняу» [гл. напр. 3], няма сярод крытыкау таксама i згоды адносна таго, на яюя паняццi у семантычных гнёздах, звязаных з выказваннямi i дыскурсам^ прыпадае галоуны лагiчны акцэнт [ibid., p. 207]5, але, у цэлым, сярод даследнiкау пануе кансенсус з нагоды таго, што Фуко з'яуляецца не толью аутарам арыгiнальнай штэрпрэтацьи тэрмiна «дыскурс» i «вiноУнiкам» яго шырокага увядзення ва ужытак найноушай гуманiтарнай навукi, але ж i аутарам цэласнай канцэптуальнай рашотю, здатнай на структурнае i ушфшаванае прадстауленне рэальнасцi iнтэлектуальнай гiсторыi. Паспрабуем расшыфраваць болей падрабязна нашу апошнюю думку: калi часова адкiнуць канкрэтную «фiзiчную» (дакладней метафiзiчную) iнтэрпрэтацыю сувязяу падпарадкавання, праз якiя, напрыклад, выказваннi улучаюцца у дыскурсiуныя фармацыi, пакiнуушы покуль толью фармалiзаваныя «жамерыны» сiстэмы паняццяу «Археалогii веды» i структуры iх сувязяу, то наурад цi у каго з крытыкау будзе выктакаць пярэчанне безварункавая эурыстыка такой пабудовы. Так, некаторыя з каментатарау «Археалогп веды» выказвалi меркаваннi пра пэуную каструбаватасць i празмернасць канцэптуальнай машынерыи кнiгi, але гэтыя заувагi могуць быць падставай толькi для далейшага развiцця i удакладнення археалагiчнага праекту, але ж ашяк - для поунага яго адпрэчання у якасщ вiдавочна «правальнага».
У нашай рэканструкцыи гэты канцэптуальны каркас дыскурсiунага метаду Фуко выглядае наступным чынам:
1) элементарны узровень, з якiм працуе дыскурауны аналiз, складаецца з выказванняу, яюя разглядаюцца у якасцi далей нераскладальных адзiнак, сiнгулярных падзей у дыскурауным полi;
2) выказваннi парадкуюцца у серьп выказванняу, якiя варта разглядаць як серыi рэалiзацый тоеснай функцьи выказвання;
3) функцыя выказвання ёсць тым, што утварае адносшы адпаведнасцi памiж знакамi i чатырма паверхнямi: а) карэлятау, б) суб'ектыуных пазiцый, в) асацыяванага абшару i г) матэрыяльнасцц
4 le savoir n'est pas fait pour comprendre, il est fait pour trancher [9, p. 148]: што можна перакласщ як «веда створана не для разумения, яна створана для разрывання».
5 у прыватнасщ - шмат хто з крытыкау настойвае, што таю акцэнт сярод паняццяу, звязаных з дыскурсам, прыпадае на «дыскурауную практыку» [1, p. 177; 15, p. 195-196; 19, p. 447].
4) серый выказванняу улучаюцца у якасцi элементау у тую альбо шшую дыскурауную фармацыю за конт уласщвых дыскурауным фармацыям чатыром тыпам рэгулярнасцяу фармавання: а) фармавання аб'ектау, б) фармавання мадальнасцяу выказванняу, в) фармавання канцэптау i г) фармавання стратэгш;
5) уся дадзеная сукупнасць азначэнняу стасуецца дыскураунага поля, якое супрацьпастауляецца пазадыскурауным практыкам, iнстытутам i тыпам уладарання.
Таюм чынам, дыскурауны аналiз Фуко ёсць (з неабходнасцю, але ж не з дастатковасцю) прачытаннем рэчаiснасцi у адпаведных паняццях. На функцыянальным узроуш гэтае прачытанне у адпаведных паняццях азначае наступнае:
- Для паняцця «выказванняу»: дыскураунае поле разглядаецца як дыскрэтнае па сваёй прыродзе, дыскурауны aнaлiз па Фуко прадугледжвае штэрпрэтацыйную разамкнёнасць i гатоунасць да схоплiвaння пaдзеi-выкaзвaння у iнстaнцыi нечaкaнaсцi, сшгулярнасщ яе yзнiкнення i урывання.
- Для паняцця «функцыя выказвання»: дыскурауны aнaлiз мусiць утрымлiвaць выкaзвaннi у каардынацыйнай сетцы пытанняу: якiя абшары аб'ектау выяуляюцца выказваннем? якую пазщыю неабходна займаць суб'екту, каб мець магчымасць сцвярджаць тое, што сцвярджае дадзенае выказванне? якiя iншыя выказванш яно зaдзейнiчaе, узнауляе сaмiм фактам свайго узшкнення? якi тып матэрыяльнасщ яму yлaсцiвы?
- Для паняцця «дыскураунай фaрмaцыi»: па-першае, магчымасць i неабходнасць улучэння у разгляд псторыи станаулення той альбо iншaй дысцыплшы болей шырокага aнaлiтычнaгa поля, дзе эпiстэмiчныя прaктыкi пераплятаюцца са свaiмi сaцыяльнымi нaступствaмi, дзе навуковыя сцверджанш знаходзяць сваю падтрымку цi адлюстраванне у побытавых, лiтaрaтурных i фшасофсмх выказваннях; па-другое, гэтае паняцце прадугледжвае магчымасць раптоуных зменау, перабудовы усяго дыскурсiyнaгa ладу таго альбо шшага навуковага, дысцыплiнaрнaгa дыскурсу.
Асноуны штэрпрэтацыйны «рухaвiк» дыскурсiyнaгa aнaлiзу Фуко - гэта атрыбуцыя выказванняу i серый выказванняу да той щ шшай дыскурсiyнaй фaрмaцыi, якая адбываецца на тле разгляду спадарожных недыскурсiyных падзей, сацыяльных iнстытутay i практык. Атсанне тых форм дэтэрмiнaцыi, пасродкам яюх стаецца магчымым такое суаднясенне, з'яуляецца асновай трэцяй працэдуры aнтaлaгiзaцыi - метaфiзiчнaй. Акурат тут каментатары сутыкаюцца з найбольшым лiкaм двухсэнсоунасцяу, непаслядоунасцяу i, наупрост, супярэчнасцяу у тэксце «Археалогп веды». Складаецца уражанне, прынама з першага погляду, што Фуко спрабуе «усядзець на двух крэслах»: адначасова ён карыстаецца фiлaсофскiмi «слоушкамЬ> трансцэндэнтальнага канстытуявання i фiзiчнaй каузальнасщ, лaгiчнaй мaгчымaсцi i рэчaiснaгa кнавання, каб праз пару старонак адпрэчыць адпаведную трактоуку свайго праекту. Менавиа таму «Археaлогiя веды» сталася падставай для цалкам супрацьлеглых iнтэрпрэтaцый: адны каментатары абараняюць «мaтэрыялiстычнaе» тлумачэнне яе палажэнняу, настойваючы на зaлежнaсцi дыскураунага ад вонкавых, матэрыяльных i сацыяльных практык, разглядаючы праект у якасщ своеaсaблiвaгa aдгaлiнaвaння «гiстaрычнaгa мaтэрыялiзму» [15, pp. 187-213; 17, pp. 39-119], у той час як шшыя прапануюць не меней абгрунтаванае трансцэндэнтальнае прачытанне [10, pp. 17-69], щ прапануюць адкшуць як празмерную i непатрэбную катэгорыю «недыскурсiyнaгa», бо увесь сацыяльны свет магчыма i варта разглядаць як спрэс i наусцяж дыскурсiyны6. Але большасць крытыкау прытсваюць гэтыя цяжкaсцi кагерэнтнага прачытання наупрост Фуко, настойваючы на немагчымасщ ажыццяулення aрхеaлaгiчнaгa праекта у канцэптуальных асадах, прапанаваных аутарам. Сярод зaкiдay, яюя высоУвaлiся супраць «Археалогй .„» i яе аутара, можна вылучыць наступныя:
- блытанша пaмiж акрэсленнем умоу мaгчымaсцi i кiрaвaннем [3, p. 191], змяшэнне катэгорый мaгчымaсцi, рэгулявання i рэгулярнасщ [ibid.];
- адсутнасць здавальняючага тлумачэння адносшау пaмiж дыскурсiyнымi i недыскурсiyнымi прaктыкaмi [12, p. 121], няздольнасць разрознщь пaмiж сабой пaняццi сютэмы, прaктыкi, закона, структуры i рэгулярнасщ, адсутнасць вызначэння цэнтральнага для усёй «Археалогй .» канцэпту «прaвiлы фармавання» [ibid., p. 127];
- блытанша пaмiж кантэкстам i сiстэмaй правш [18, p. 54], у тым што просты факт прыналежнасщ да дыскураунай фармацыи i прaвiлы, яюя пaвiнны кiрaвaць такой прыналежнасцю, успрымаюцца як адное i тое ж [ibid., p. 58];
- увядзенне «дзiyнaгa паняцця рэгулярнасцяу, як1я рэгулююць сaмi сябе» [5, p. 82].
Падводзячы падрахунак, можна выснаваць наступнае:
6 таю варыянт пaн-дьскурсiyнaгa развщця 1дэй Фуко прапануюць, напрыклад, Лякло i Муф [14, pp. 107-108].
- там, дзе дыскурауны аналггык спрабуе не ствараць наноу тэарэтычныя перадумовы для сваёй працы, але ж абаперцiся на тэорыю, распрацаваную Мiшэлям Фуко у межах «археалапчнага праекту», ён мусiць усведамляць, што для апошняга уласщва як значная штэрпрэтацыйная «засмечанасць» наступнымi трактоукам^ так i пэуныя цяжкасцi кагерэнтнага прачытання, звязаныя ужо непасрэдна з непаслядоунасцямi тэкстау самога французскага фшосафа;
- наш адказ на азначаныя праблемы, як i наша стратэпя канцэптуальнага узнаулення тэорыi дыскураунага аналiзу Фуко, грунтуюцца на падзеле дадзенай тэорыi на тры рубрыкi, у адпаведнасщ з трыма працэдурамi анталапзацьи (фенаменалагiчная, таксанамiчная i метафiзiчная), у паслядоунасщ якiх i развiваецца дыскурауная аналiтыка паводле французскага мысляра;
- асноуныя розначытаннi i цяжкасцi у кагерэнтным узнауленнi iдэй дыскурсiунага аналiзу, пададзеных у «Археалогii веды», неабходна атрыбутаваць трэцяй працэдуры: метафiзiчнай;
- падзел на тры рубрыкi, прапанаваны намi, мусiць разглядацца як падзел на тры паслядоуныя i iерархiчныя ступенi, таму i сцэнарыяу магчымага успадкавання тэорыi Фуко мусiць быць таксама тры: 1) даследшк штэлектуальнай гiсторыi цi дыскурсiуны аналiтык падзяляюць з аутарам «Археалогii веды» адметную факусiроУку на гiсторыю веды i апрычыное яе утрыманне у доследным поглядзе, але пры гэтым стасуюць да гэтага поля свой уласны канцэптуальны iнструментары, 2) эмпiрычнае даследаванне яднае з французсюм фiлосафам не толью гэтая агульная скiраванасць погляду, але i канцэптуальныя адзiнкi - гэта даследаванне, якое адбываецца у паняццях «выказваннi», «серыi выказванняу», «функцыя выказванняу», «дыскурсiуная фармацыя», але канкрэтнае семантычнае насычэнне гэтых канцэптау, агульнае тэарэтычнае цэлае, утворанае iмi, разрозшваюцца, 3) навукоуца вызнае поуны сюзерэштэт тэорыi дыскурсiунага аналiзу М. Фуко у адносiнах да свайго даследавання i разглядае яго не болей чымся канкрэтным дастасаваннем «археалагiчнай» метадалогп да новага праблемнага поля;
- у апошшм выпадку, гэта значыць, калi дыскурсiуны аналiз разгортваецца у поунай тэарэтычнай лаяльнасцi да «Археалогп веды», лшя спадчыннасцi распасцiраецца не толью на канцэптуальны наробак Фуко, але i на усе тыя крытычныя закiды, якiя былi высунуты iнтэрпрэтатарамi кнiгi, а таму, каб пазбегнуць тых жа самых абвшавачанняу у супярэчлiвасцi, непаслядоУнасцi i блытанше, дыскурсiуны аналiтык усё адно мусщь пайсцi далей за Фуко i прагаварыць, якой з альтэрнатыуных трактовак «метафiзiчнай» часткi «Археалогii ...» ён прытрымлiваецца, на якое кагерэнтнае прачытанне кшп ён абапiраецца;
- нарэшце, прапанаваны намi падзел дазваляе паставщь яшчэ адно пытанне, якое дае перспектыву для своеасаблiвай крытыкi Фуко паводле самога Фуко: мы можам запытаць, наколью канцэптуальныя адзiнкi, прыведзеныя у «Археалогii веды», i тэарэтычнае цэлае, утворанае iмi, адпавядаюць першаснай задачы - аналiзу гiсторыi веды, наколью яны неабходны i дастатковы для развязання гэтай задачы.
ШТАРАТУРА
1. Bacchi, C., & Bonham, J. (2014). Reclaiming discursive practices as an analytic focus: Political implications. Foucault Studies, (17), 79-192.
2. Blanchot (1986), M. Michel Foucault tel que je l'imagine. Montpellier, Fata Morgana.
3. Brown, B., & Cousins, M. (1980). The linguistic fault: the case of Foucault's archaeology // Michel Foucault: critical assessments, Volume 2. Barry Smart. Routledge, Dec 31, 1994. - Philosophy. p. 186 - 208.
4. Diaz-Bone (2008), R. et al. The field of Foucaultian discourse analysis: Structures, developments and perspectives //Historical Social Research/Historische Sozialforschung. - 2008. - P. 7-28.
5. Dreyfus, H. L., & Rabinow, P. (2014). Michel Foucault: Beyond structuralism and hermeneutics. University of Chicago Press.
6. Foucault (1968), M. 'Sur l'archéologie des sciences. Réponse au Cercle d' Épistémologie' // M. Foucault Dits et Écrits. 1954-1969, Paris: Gallimard, 1994.
7. Foucault (1971), M. L'ordre du discours. Leçon inaugurale au Collège de France prononcée le 2 décembre 1970 [Paris] : Gallimard, 1971.
8. Foucault (1991), M. 'Politics and the study of discourse', in G. Burchell, C. Gordon and P. Miller (eds), The Foucault Effect: Studies in Governmentality. Chicago: University of Chicago Press. Р. 53-72.
9. Foucault (1994), Michel Nietzsche, la généalogie, l' histoire // Dits et écrits, 1954-1988, tome II, 1970-1975, Paris, Gallimard, p. 136-156.
10. Han (2002), B. Foucault's critical project: Between the transcendental and the historical. Stanford University Press.
11. Hook D. (2007) Discourse, Knowledge, Materiality, History: Foucault and Discourse Analysis. In: Foucault, Psychology and the Analytics of Power. Critical Theory and Practice in Psychology and the Human Sciences. Palgrave Macmillan, London
12. Howarth (2002), D. An archaeology of political discourse? Evaluating Michel Foucault's explanation and critique of ideology. Political Studies, 50(1), 117-135.
13. J0rgensen, M. W., & Phillips, L. J. (2002). Discourse analysis as theory and method. Sage.
14. Laclau, E., & Mouffe, C. (2001). Hegemony and socialist strategy: Towards a radical democratic politics. Verso.
15. Lecourt (1975), D. Marxism and Epistemology: Bachelard, Canguilhem and Foucault.
16. O'Farrell (1993), C. Foucault: historian or philosopher? Springer.
17. Olssen (2016), M. Michel Foucault: materialism and education. Routledge.
18. Privitera (1995), W. Problems of style: Michel Foucault's epistemology. SUNY Press.
19. Sawyer (2002), R. K. A discourse on discourse: An archeological history of an intellectual concept. Cultural studies, 16(3), 433-456.
nacmyniy 28.03.2019
DISCURSIVE ANALYSIS OF MICHEL FOUCAULT AS A RESEARCH METHOD: THREE PROCEDURES OF ONTOLOGIZATION AND THREE STRATEGIES OF RECEPTION
I. NOVIK
The article is devoted to identification of the ideas of Michel Foucault, which can be attributed to his theory of "discourse analysis ". The article shows that today Foucauldian discourse analysis is characterized by certain blurriness due to subsequent interpretations. As a solution to this problem, we propose to return to the original works of Foucault. But even at the level of the original Foucault's texts researchers face certain difficulties of coherent reading due to some incoherence in works of Foucault. Our response to these challenges, based on the division of the theory into three parts, according to the three procedures ontologization (phenomenological, taxonomic and metaphysical). Major discrepancies and difficulties in a coherent reading of Foucauldian theory, should be attributed to the third metaphysical procedure. This division into three parts correlates with three possible scenarios of the reception of Foucault's theory.
Keywords: discourse analysis, Michel Foucault, discourse, discursive formation, Foucauldian discourse analysis.
