CC BY
11Хто TaKi ТОЙ i што ён КАЗАУ? (Ужыванне спалучэння ЯК ТОЙ КАЗАУ у беларусюм мауленш)
М. I. Канюшкевiч
Who Is toy and What Did He kazay? (Use of yak toy kazay combination in Belarusian speech)
M. I. Kaniushkevich
Марыя 1оафауна Канюшкевiч — доктар фталапчных навук, Maryia I. Kaniushkevich - Dr. Sci. in Philology, Professor; прафесар; незалежны даследчык, Гродна, Рэспублiка independent researcher, Grodno, Republic of Belarus Беларусь
E-mail: marikon9@mail.ru ORCID: 0000-0001-5585-5274
Статья поступила: 15.10.2021. Принята к печати: 15.11.2021. Received: 15/10/2021. Accepted for publication: 15/11/2021.
Разглядаюца факты папулярнасц у сучасным беларус^м мауленн спалучэння «як той казау», лiнгвiстычны статус якога у беларускiм мовазнаустве трактуецца па-рознаму: фразеалапзм, фразема, словы-паразiты. Ставiцца задача выяулення асаблiвасцей функцыянавання дазенага фразеалапзма у сучаснай камунiкацыi, для чаго выкарыстоуваецца функцыянальна-камунтатыуны падыход. Методыку аналiза складае вызначэнне функцый спалучэння «як той казау» у выказваны, устанауленне варыянтау пашырэння фразеалагiзма у бок свабодных спалучэнняу, апiсанне рэферэнтнага напаунення слова «той», а таксама зместу дэлiбератыУнай часткi выказванняу са спалучэннем «як той казау» i яго варыянтамк У вынту выяулены наступныя функцыi спалучэння «як той казау» у сучасным беларус^м маУленнi - функцыя пабочных слоу, аутарызацыя, самавыражэнне моуцы i запауненне яго мауленча-мыслщельных лакун, стылiзацыя гутарковай мовы i прастамоуя, апеляцыя да дасведчанасцi адрасата, забеспячэнне дыялапчнасц дыскурса, мауленчаэтыкетная функцыя. Вакол Ыварыянтнага фразеалагiзма «як той казау» склалася варыятыуная прастора з наступнай парадыгмай (з вектарам да свабодных спалучэнняу): «як той казау ^ казау той ^ як казау той N ^ як казау N ^ казау N ^ казау / пiсаУ / думау... N», а займеннiк «той», няпэуна-рэферэнтны у фразеалагiзме, набывае рэферэнтную функцыю па меры адыходу ад цэнтра да перыферьп прасторы. Будучы жывой i актыунай моунай з'явай, спалучэнне «як той казау» паказвае здольнасць да пашырэння сваiх функцый у сучаснай камунтацып, што праяуляецца у карэляцыi яго са зместам дэлiбератыУнай часткi, у цэнтрабежнай тэндэнцыi ад iдыяматычнага iнварыянта да свабодных сштакачных канструкцый.
Ключавыя словы: аутарызацыя, дэлiбератыУ, выказванне, пабочныя словы, фразеалапзм
УДК 811.616.3:81.42
The facts of the "yak toy kazay" [as they say] combination popularity in the modern Belarusian speech, the linguistic status of which in Belarusian linguistics is interpreted in different ways: phraseological unit, phraseme, words-parasites, are considered. The objective is to identify the features of this phraseological unit functioning in Belarusian speech, for which the functional-communicative approach is used. The analysis methodology consists of determining the functions of the "yak toy kazay" combination in an utterance, establishing options for expanding the phraseological unit towards free collocations, describing the word "toy" referential content, as well as the content of the deliberative part of the statements with the "yak toy kazay" combination and its variants. As a result, the following functions of the "yak toy kazay" combination in Belarusian speech have been identified - the function of introduction, authorization, speaker's self-expression and filling in his verbal and cogitative lexical gaps, colloquial speech and vernacular stylization, appeal to the recipient's awareness, ensuring the discourse dialogicity, speech etiquette function. Around the "yak toy kazay" invariant phraseological unit a variable space with the following paradigm (with a vector to free constructions): "yak toy kazay ^ kazay toy ^ yak kazay toy N ^ yak kazay N ^ kazay N ^ kazay / pisay / dumay... N" was formed, and the "toy" pronoun, which is indefinitely referential in a phraseological unit, acquires a referential function as it moves away from the center to the periphery of space. Being a living and active linguistic phenomenon, the "yak toy kazay" combination shows the ability to expand its functions in modern communication, which is expressed in its correlation with the deliberative part of the utterance content, in the centrifugal tendency from the idiomatic invariant to free syntactic constructions.
Keywords: authorization, deliberative, utterance, introductory words, phraseological unit
OECD: 6.02.OY
Пастаноука праблемы. Спалучэнне як той казау вельмi ужывальнае у беларускай мове - у мастацшх творах, публщыстыцы, не кажучы ужо пра гутарковую мову. Вось як тлумачаць сэнс сваёй гандлёвай март жытшх сухарыкау да тва пад назвай «Як той казау» яе стваральшш: «Пасля вывучэння рынку, а таксама асноуных канкурэнтау заказчыка высветлiлася, што сегмент сухарыкау да тва перапоунены, а пазщыраванне сухарыкау як моладзевага прадукта стала непрымальным. Было прынята рашэнне стварыць беларускi прадукт, што сягае каранямi у самабытную гiсторыю. Першай
«"»•// • »I V ....
асацыяцыяй стал1 вячорк1 , узаемшы у дварах пад клёнам1, кал1 старыя расказвал! тысячы гiсторый, вясёлых i душэуных небылiц, дзе н iмён, нi аутарау. Адсюль i назва сухарыкау "Як той казау". Цэнтральным аб'ектам упакоУкi стала барада (як правобраз мудрасц i вопыту) i вусны, якiя расказваюць нам псторьп» (з iнтэрв'ю дызайнера К. 1вановай // marketing.by; фота упакоук гл. на haprint.by).
А вось прыклад з аб'явы газеты «Наша Ыва»: «Наша Шва» шукае спецыялста па маркетынгу /' продажах. Заробак залежыць ад сумы заключаных кантрактау, не абмежаваны. Поуны, як той казау, сацыяльны пакет. Месца работы - у цэнтры горада, каля метро.
У празаiчных творах мнопх беларусшх тсьменшкау - К. Чорнага. З. Бядул^ С. Баранавых, Я. Брыля, М. Гарэцкага, М. Пля, Я. Купалы, М. Лынькова i iнш. спалучэнне як той казау ужываюць, як правта, персанажы творау, у асноуным сяляне - носьбiты гутарковай мовы.
Шырока выкарыстоуваецца яно i у публiцыстыцы, у асноуным «Нашай Ывай», сустракаецца у газетах «Звязда», «Культура», на беларускамоуных сайтах iнтэрнэт-рэсурсау.
Спалучэнне як той казау стала_загалоукам кнiгi сатырычных мiнiяцюр Марцiна Коузкага (рус. Мартин Скользкий; псеУданiм Мiхаiла Барысавiча Марцшкоускага, беларускага пiсьменнiка-сатырыка). У прадмове да кнИ даецца даведка: «"Як той казау" гавораць, калi хочуць спаслацца на нешта добра вядомае, уам знаёмае, прапiсную кцшу» [КоУзкi, 1998].
Паустаюць пытаннi: хто так гэты той i што ён такое казау, што на яго трэба спаслацца? I калi той казау «пратсную кцшу», то навошта яе так часта паутараюць, спасылаючыся на нейкага невядомага таго? Сваё разуменне сэнсу спалучэння як той казау у цэлым i слова той у прыватнасц дае Макам Лужанш у паэме «Лявошха» [Лужанiн, 1977], дзе размова щзе пра доугае i нялёгкае жыццё мудрага i дасцiпнага дзеда-палешука, як свае ацэнкi нялёгкага жыцця ц асабiстых гаспадарчых поспехау заусёды суправаджау спасылкай на невядомага таго: як той казау. У паэме з тым, як казау, парауноуваюцца па агульнай для iх прыкмеце - таямнiчасцi для людзей -тая (праунучка-партызанка Лявонiха), той (скалечаны фашыстамi хлопчык) i тыя (партызаны), якiх мала хто бачыу, але усе бачы^ вынiкi iх барацьбы з немцамi. Дзеля iлюстрацыi дазволiм сабе прывесцi некалькi урыукау з паэмы (выдзяленне неабходных месцау наша):
V
А скрозь глядзел'1 хаты У люстра поуных рэк, ПатyпваУ х'/траваты, Спаважны чалавек. З '1мой дзiчкá упалюе, Б'е ры6у y ледастау. Не скажа: «Я мяркую!» А усё: «Як той казау». Не то каб мер за сорам У вока праудай ткнуць, Ён так навучан горам, Кал'1 не мог дыхнуць. Кал'1 пятой жандара Яго прыи^снуу пан, Кал'1 ён гаспадарыу Ад сошкi i цапа. У пошуках ратунку Ад гэтых злых прыгод Сваю святую думку Валiy ён на «таго»: Як той казаy, аконам Сыцей за воука жыу; Як той казаy, законам Хоць пень падперажы. А хто ён, «той»? У свеце Спаткай ц дажан'ь Кал i дагонш вецер Сярод пажатых шу.
Дз '1в1л '1ся па вёсках I, меркаваушы усяк, ny^rni пагалоску, Нiбыта дзед - вядзьмак. Што ён, травы на пойме Сабраушы ля рак'1, Як дасць карове y пойле, Дык зразу бл'внюш. Каб выпытаць сакрэты Пра тыя спарышы, Старому шмат за гэта Стаулял'1 барышы. ПеракyлiУшы чарку, Ён важна прамаулялу, 81
Што трэба гаспадарку Трымаць, як той казау.
Адкуль ты?-хто спытае. Здалёк я... З вёск «той». Сама завуся «тая», Хлапец завецца «той». Нал'сьЦу дн былыя. Дзяубл'г. «Як той казау...» Дык зноу мы стал'1 «тыя» -
ЯШ» V • SJ
Н' спрау няма, н' прау.
1дзе у пару начную Лявонха з малым, Што бачыць, што пачуе -Усё вядома «тым».
А гута знежывела -Ц бог, ц' «той» памог...
I зноу пра учынак смелы Чуваць з другiх дарог.
М. Лужанш у паэтычнай форме растлумачыу папулярнасць спасылк на таго, як казау, увасобiушы у вобразе свайго героя адметную рысу беларуса, - абачлiвасць, асцярожнасць у выказваннях, якая сфармiравалася усёй псторыяй беларускага народа, што трывау ад бясконцых войн i прыцяснення заваёушкау на тэрыторьп Беларуа. За спасылкай як той казау можна было схаваць сваю уласную смелую думку (параун. з сучасным шкнеймшгам для анашмнасц моуцы у штэрнэт-камунiкацыi).
З другога боку, трэба улiчыць i тое, што кшжная традыцыя беларускай мовы перарывалася на паутара стагоддзя, калi беларуская мова жыла i функцыянавала толькi у вуснай форме, таму спасылк на тых цi iншых канкрэтных асоб бы^ немагчымыя. Натуральна, запамiналася самае мудрае, патрэбнае, што адкладвалася i у самiм народным вопыце. Вусная народная творчасць выпрацавала ёмкую i трапную форму спасылкi - на таго, як гэтую мудрасць i казау.
Сёння, як i «у дн былыя», спалучэнне як той казау шырока ужываецца у беларусшм маУленнi. Даследчыцкую цiкавасць выклiкае лшгвктычны статус гэтага спалучэння, яго месца у моунай сiстэме, функцыi, межы яго моунай прасторы, дачыненнi да памежных з iм моуных адзшак.
Псторыя пытання. Атрыбуцый спалучэння як той казау няшмат. У «Фразеалапчным слоУнiку беларускай мовы» I. Я. Лепешава яно зафiксавана як славарная адзшка i падаецца наступным чынам: «ЯК ТОЙ КАЗАУ. У знач. пабочн. сл. Разм. Як прынята гаварыць. Сiн.: што называецца; як кажуць. На стале будзе, як той казау, i паранае i варанае. Ваалёнак» [Лепешау, 1993, т. 2, s. 446]. У «Малым расейска-беларусшм слоУнiку прыказак, прымавак i фразем» спалучэнне трактуецца
як фразема, падаюцца яе мiжмоУны адпаведнiк i сiнонiмы: «Как говорится — Як той казау = Казау той = Так бы мовць» [Санько, 1991]. «Русско-белорусский словарь» прыводзщь мiжмоУныя адпаведшш пад знакам ромба: как говорится = як кажуць, як гаворыцца, як той казау [Русско-белорусский словарь, s. 181], падобна падае мiжмоУныя адпаведшш i «Беларуска-руск слоушк»: як той казау - как говорится [Беларуска-руск слоУнiк, s. 561].
Больш пашыраныя звесткi знаходзiм у Ф. М. Янкоускага, якi не тольк дау два
и V • и и • • / 1 и
варыянты спалучэння: як той казау I казау той I 1х значэнне («Як звычай казаць, гаварыць; як ёсць завядзёнка казаць, гаварыць»), але i сабрау цэлую шзку прыкладау з дадзеным спалучэннем i яго сiнонiмамi, занатаваных iншымi беларускiмi даследчыкамi (дзеля зручнасцi чытання цытаты мы Ужылi курсiу i выдзяленне аб'екта): «Было сабе у аколiцы дзвюх дзяучат, от такiх, як той казау, што н гловы, н мовы. Ваук. п., Кус. (М. Фед., ЛБ, III, 2). Нам, як той казау, картофлi [бульбы] не купляць. Навагр. р., Ваук. Мы, як той казау, жыл'1 там адным гуртам. Тамсама. Як той казау, н перастояла, н высыпалася. Слон. п. (М. Фед., ЛБ, IV). За адну картофлiну, казау той, спрэчак не робяць. Валож. р., Сак. Нам з бабай, казау той, толькi /' жыць: усё гатовае, усё у нас ёсць. Барыс. р., Вял. Трасц. Параун.: За усё сваё жыццё ён, як кажуць, не скрыудз'1у i малога дз'1цяц'1. Сл. п., Чудз. (А. Сержп., КАБСП). Параун. (у руск.): как говорится» [Янкоусш, 1968, s. 446].
На Гродзеншчыне зафтсаваны фразеалапзм як гэны казау (л^. гэты. - М. К.), як таксама выконвае ролю пабочных слоу i мае тое ж значэнне, што i як той казау: «Як прынята гаварыць. А у вёсцы жыу у нас дурачок Хурма. Ня ведаю, аткуль ён узяуся, а толькi н кала н двара, як гэны казау, а сыты. Будзёнаука Ашм.» [Данiловiч, 2020, s. 164].
Рэсурс Адукацыя.шфо аднёс спалучэнне як той казау да слоу-параз^ау або «дзяжурных» слоу, разам з такiмi словам^ як значыць, ну, так, прауда, гэта самае, зразумела, скажам Прычыны частага ужывання - бедны слоушкавы запас, дрэннае валоданне тэмай, дрэннае веданне фактычнага матэрыялу, шзкая хуткасць мыслення, хваляванне, спешка [Словы-параз^ы, 2021].
Згодна з прынятай у мовазнаустве атрыбуцыяй фразеалагiзма як «устойлiвай, узнауляльнай, не менш як двухкампанентнай моунай адзiнкi, якая спалучаецца са словамi свабоднага ужывання i мае цэласнае значэнне, не роунае суме значэнняу яе кампанентау (калi iх разглядаць на УзроУнi слоу)» [Лепешау, 1993, т. 1, s. 6], спалучэнне як той казау мае амаль усе прыкметы фразеалапзма, акрамя апошняй умовы: значэнне спалучэння як той казау хоць i цэласнае, але яно роунае суме значэнняу яе кампанентау, што дазваляе, як будзе паказана шжэй, трансфармацыю Устойлiвага спалучэння у напрамку да свабоднай прэдыкатыунай адзiнкi.
Лiтаральны фразеалапзм-адпаведшк спалучэнню як той казау у рускай мове адсутшчае. У Нацыянальным корпусе рускай мовы знайшоуся адзшы прыклад, калi спалучэнне как тот говорил ужыу персанаж з п'есы М. М. Рошчына «Стары Новы год» - дзiвак Адамыч, як любiць дарэчы цi не дарэчы каго-небудзь працытаваць; прауда, цытату па сюжэту яму не далi прывесци (у новай кватэры Уключылi люстру):
[Вася]: ...Теперь во всех домах такие. [Теща]: Ну да, во всех! На пять-то рожков?.. [Адамыч]: В ученье свет, а в неученье... Как тот говорил... [Вбегает Нюра]: Ой, свету-то! Клава!.. Чисто наша операционная! (М. М. Рощин).
Метадалопя i методыка даследавання. Нашай мэтай стала выяуленне асаблiвасцей ужывання спалучэння як той казау у беларусшм мауленш, для чаго быу выкарыстаны функцыянальна-камушкатыуны падыход. Методыку аналiза дадзенай фразеалапчнай адзiнкi (далей ФА) складае вызначэнне яе функцый у выказваннi, выяуленне аутарсшх пераваг ва ужыванш яе у мастацкiх творах, устанауленне парадыгмы варыянтау пашырэння ФА у бок свабодных сiнтаксiчных структур, апiсанне рэферэнтнага напаунення слова той, а таксама дэлiбератыунага зместу чужой мовы у выказваннях з дадзеным спалучэннем i яго варыянтамi.
Эмпiрычны матэрыял даследавання склалi кантэксты з ФА як той казау i яе варыянтам^ вылучаныя з Беларускага Ы-корпусу [Беларуск N-корпус, 2021] i з штэрнэт-рэсурсау. Аб'ём матэрыялау складае звыш 2500 кантэкстау. Прыклады з мастацкiх творау у артыкуле падаюцца з указаннем аутара; аутарства публiцыстычных
V ■> I • • • • V» V»
кантэкстау з Ы-корпуса I штэрнэта дзеля эканоми тэкставай прасторы не указваецца.
Аналiз матэрыялу. Па структуры спалучэнне як той казау з'яуляецца прэдыкатыунай адзiнкай, тоеснай граматычнай аснове са значэннем 'суб'ект
V V I |—| и и и
маулення + прэдыкат маулення . Параунаем прыклады з такой асновай:
1) Мне то ужо засталося, як той казау, дзень мала, а два многа (Я. Брыль).
2) Падняць сяло, зрабць добрую грэблю, па-мойму, у тысячу разоу важней, чым блытацца пад кустам'1 свабародага 1еговы, як ты казау (Я. Колас).
3) Валодзя, апынуушыся у вялiкiм горадзе, прагна кiнууся, як ён казау, «л'кв'даваць свае прабелы» (Э. Лукансш).
4) Каму па каму, а нам, казау той, дык два камы (Я. Купала).
5) Ух ты, ну /' чалавек, аж замарыу уах, - сказау дзядзька М'хась. -Ц ведаеце яго? - звярнууся ён да новага хворага. - Як жа, ведаю, - казау той, крэкчучы / месцячыся на ложку (В. Быкау).
6) Дал'1 слова i Кунiку. Яго Артур не слухау. Ды / казау той адно / тое ж (Г. Марчук).
Як бачым, вылучаныя адзшш структурна усе супадаюць. Розняцца яны па шшых прыкметах. Па-першае, вщаць разыходжанш у лекачным выражэнш суб'екта маулення: у (1), (4), (5) i (6) гэта указальны займеншк, у (2) асабовы другой асобы, у (3) асабовы займеншк трэцяй асобы. Па-другое, у першых трох выказваннях спалучэнне ужыта са злучшкам як, у астатшх выдзеленых спалучэннях злучшк адсутшчае. Прычым, калi у выказванш (4) злучнiк можна увесц^ то у (5) i (6) гэта зрабщь немагчыма, паколькi спалучэнне казау той у двух апошшх выказваннях граматычна звязана з шшым словамi сказа.
Калi звярнуць увагу на функцып выдзеленых спалучэнняу, то у кожным з шасцi выказванняу функцыя вылучаных спалучэнняу аднолькавая - спасылка на моуцу сваёй ц чужой мовы, толькi спалучэннi (1), (2) i (3) сказах аформлены як пабочныя структуры i уводзяцца у асноунае выказванне злучнiкам як, спалучэнне у (4) таксама пабочная структура, але уведзена у сказ бяззлучшкавым спосабам. Па гэтай функцып
акадэм!чныя беларусшя граматык атаясамлiваюць пабочныя сказы - уведзеныя са злучнiкам i без яго, устойл1выя i свабодныя; параУн.: Яшчэ, як той казау, не усё скончана (Я. Брыль). Настрой у людзей, зауважыу ён, быу трывожны, усх непакола няудача (I. Mележ) [Беларуская граматыка, 1986, s. 201].
Што да астатшх двух прыкладаy, то y выказваннi (5) выдзеленае спалучэнне з'яУляецца аУтарскiмi словам! y бяззлучнiкавым складаным сказе з простай мовай, а y (6) дзеясловам-выказшкам, што кiруе даданым марфалапзаваным членам сказа -дэлiбератывам. Ташм чынам, паводле функцьп Указання на крынщу паведамлення Усе прыведзеныя прыклады падобныя: адну частку выказвання складае ¡нфармацыя пра моуцу (хто казаУ), другую - дэлiбератыУная частка (што казаУ). Рознiца тольк y спосабах выражэння аУтарызацыi чужой мовы.
I тым не менш тольк спалучэнн як той казау i казау той y выказваннях (1) i (4) з'яуляюцца фразеалагiзмамi, астатнiя ж Ужытыя як свабодныя спалучэннi. У чым жа адметнасць ФА? Яна крыецца за словам той, якое тольк y моУнай астэме з'яуляецца Указальным займеннiкам: «Паказвае на асобу ц1 прадмет, яшя знаходзяцца не перад вачам^ не побач, а аддалены y прасторы i часе, як падобныя ¡м» [Тлумачальны слоушк..., 1983, s. 493]. Але асабовы рэферэнт займеннiка той не канкрэтны, як у (2) -ты, як у (3) - Валодзя, як у (5) - новы хворы, як у (6) - Артур, а няпэуны i абагульнены, як гэта было паказана y паэме M. Лужанша. ПраУда, абагульненне той у ФА як той казау мае yзуальны характар, а y словах тая, той, тыя y паэме -кантэкстуальны, абумоУлены сюжэтам паэмы i аналопяй з узуальным той. На жаль, слова той, як i слова тое, y беларусшм мовазнаУстве не паказана ва Усёй паУнаце семантычнай i граматычнай атрыбуцыi, як гэта зроблена адносна ¡х м1жмоуных адпаведн¡каy тот, то (то1 i то2) у руастыцы [Кодухов, 1966; Белошапкова, 1977; Черемисина, 1982; Конюшкевич, 2010]. Не зафтсавана y беларуастыцы i няпэуна-асабовае значэнне займеннiка той у спалучэнш як той казау. Дадзенае значэнне адсутшчае y русшм займеннiку тот.
Паколькi мы размаУляем выказваннямi i тэкстамi, то з гэтага, камушкатыунага, боку, прыведзеныя вышэй прыклады прынцыпова розняцца y наратыуных адносшах. ПараУнаем (1) i (2). У сказе (2) дэл^ераты^ная частка блытацца пад кустам'1 авабародага 1еговы - цытата y маУленнi наратара, якую ён паУтарае, нагадваючы пры гэтым, хто яе аУтар. Mn тут маем справу з двума суб'ектам¡ маУлення, прычым элiмiнацыя пабочнай канструкцьп з выказвання прынцыпова немагчымая па факце, стылю i этыцы. Iнакш кажучы, i дэлiбератыУная частка (цытата), i словы наратара Уяуляюць сабой дыктумы Усяго выказвання, змест яюх моУца павiнен паведамiць адрасату.
Зуам ¡ншы наратыуны характар прыкладу (1): увесь змест выказвання належыць самому наратару (моуцу), а спалучэнне як той казау трэба яму не стольк як спасылка на чужую (чыю?) мову, кольк служыць прыкрасай, аздобай яго уласнага маулення, бо дэлiбератыУная частка дзень мала, а два многа можа быць уведзена у выказванне i без спасылк на аутара. Параун.: А на мой пагляд, як той казау, няма мяса - то i жаба не прыкраса (А. Л1твш). - А на мой пагляд, няма мяса - то i жаба не прыкраса. Ды i мауленчая рэчакнасць дае нам безлн выказванняу з «пратсньм
кцшамЬ> без спасылк на таго, якi iх казау, хаця фразеалагiзм i можна уставщь у выказванне: Такiя людзi заусёды лезуць на ражон, а беражонага /' бог беражэ (У. Дамашэвiч). - Такiя людзi заусёды лезуць на ражон, а беражонага, як той казау, i бог беражэ. Ты яшчэ малы, дый адзн у пол'1 не во'1н (I. Гурсю). - Ты яшчэ малы, дый адз '1н, як той казау, у пол '1 не вон.
Мяркуем, што на папулярнасць ФА як той казау аказвае уплыу i фактар тыпалапчнай рознщы памiж русшм i беларусюм сiнтаксiсам паводле катэгорып стану. Для беларускага сшташсу характэрныя канструкцыi са значэннем актыунага дзеяння (з прэдыкатам незалежнага стану), у той час як руст сштакас больш адметны бессуб'ектнымi выказваннямi або выказваннямi залежнага стану; параун.: Ей вот-вот станет дурно. - Яна вось-вось самлее. Ему снится страшный сон. - Ён сшу страшны сон. Стало видно речку. - Стала в'даць рэчка (падрабязней у [Конюшкевич, Корчиц, Лещенко, 1994]). Таму у мiжмоУнай практыцы звычайна карэлююць пасiу i актыу - рускi сказ з дзеепрыметшкам залежнага стану i беларускi няпэуна-асабовы сказ з дзеясловам незалежнага стану: План выполнен. - План выканалi. Дом отремонтирован. - Дом адрамантавал'1. Дарэчы, сучасныя беларускамоуныя СМ1 пад уплывам рускай мовы грашаць iменна такiмi пасiунымi русiфiкаванымi канструкцыямi.
Аналапчную карэляцыю назiраем i з мiжмоУнымi адпаведнiкамi разглядаемых тут адзiнак, супрацьлеглы^ паводле пасiва i актыва: как говорится - як той казау, дзе займеншк-субстантыу муж. роду той служыць безрэферэнтным фантомам дзейнiка у двухсастауным сказе са значэннем актыунага дзеяння, што адлюстроуваецца i у перакладзе з рускай мовы: Назарбаеу заверыу, што у Казахстана ёсцть план на 70, 60, 50 / нават 40 доларау за барэль. «Ён у мяне ляжыць пад сукном, як той казау. Чаму я смела магу сказаць, бо у нас ёсць рэзервы для гэтага на чорны дзень», - сказау Назарбаеу (Наша Ыва).
Дзеля справядлiвасцi трэба адзначыць, што i л^аральны рускаму как говорят беларуск адпаведшк як кажуць таксама вельмi ужывальны, больш таго (магчыма, не без уплыву рускай мовы), у Ы-корпусе беларускай мовы кантэкстау з гэтай адзшкай нават больш, чым з ФА як той казау. I тым не менш хоць у аутарызацыйных спалучэннях як кажуць i як той казау актыунасць маулення на першы пагляд аднолькавая, але пэунасць суб'ектау маулення розная: у першым выразе мы маем справу з аднасастауным няпэуна-асабовым сказам, дзе суб'ект маулення няпэуна-асабова-множнасны, у той час як друп выраз уяуляе сабой двухсастауны сказ з дзейнiкам, якi указвае на адзiнкавую няпэуную асобу.
Нешта падобнае назiраем у беларускай мове на прыкладзе ужывання займеннiка яно у ролi дзейнiка: - Ну не кажы! Без бацьк то яно без бацьк'1, але ж хоць ведал'1, хто гх бацька (М. Пль). - Ну во, братка, як яно усё атрымалася (В. Быкау). Трошкi не так яно, але, як той казау, слова з песнi не выкiнеш (В. Шырко).
1ншыя фактары папулярнас^ ФА як той казау можна аднес^ да прагматычных. Адну з функцый мы называлi - гэта аздабленне уласнага маулення моуцы, яго самавыражэнне, «аранжыроука» (па выражэнш Т. В. Шмялёвай) асноунага зместу выказвання: А як ты не пойдзеш? Бяда цябе сама падгонць. Як той казау: не для
пана Езуса, а для хлеба куса (Я. Брыль). [Ганна П^пауна]: Пайду я, Зм'1трауна, як той казау, у люлю (Н. TrneBi4). Як зауважае М. У. Усеваладава, модусныя сэнсы - это «"обертоны", сопровождающие основную мелодию - дикутум высказывания. В силу своей природы и значения они категориальны» [Всеволодова, 2017, s. 419].
Прагматычную ролю выконвае i сть^зацыя пад прастамоуе персанажа, выражэнне мауленчай бездапаможнасцi, цьмянасцi думкi, а то i проста забруджанасцi мовы гэтым спалучэннем-паразiтам. Такое назiраецца, напрыклад, у мауленш Зыдора Пнiцкага з аповесц К. Чорнага «lдзi, ¡дзК..»: - Зэня, ты напiшы, як той казау, усе гэта, каб як наискладнеи выишла. Я казау зауседы, што у нашым
• U IS U > J— IS W /- • W • • W
жыцц1, як той казау, прауда ц не? Як той казау, табе гэта н1чога, узяу i нап1сау, а яму, цемнаму чалавеку, го! Не пашкадуй, як той казау, кавалачка паперы i хвiлiны часу ды вазьм'1. Як той казау, я вас папрашу, напшыце, бо у мяне няскладна выйдзе.
У беларускамоуных СМ1 за ужываннем ФА як той казау праглядваецца ^кненне журналкта забяспечыць (не заусёды удала) дыялог з чытачом, перайсц на размоуны стыль: Люблю свой населены пункт, дзе, як той казау, нарадзлася i прыгадзлася. Не за гарам'1, як той казау, увод яго у строй. А далей, як той казау, пайшло i паехала. У работу увайшоу, як той казау, з галавой, часам на мяжы
• W V V WW V ж •• •• W W
шзавой гарадской трасяначнай моунай культуры: «Усе пуцем», як той казау: хораша гуляем!; I тады «кранты», як той казау.
Суправаджае дадзеная ФА i жаданне аутарау «блеснуть» модный слоуцами Гэта таксама у «трэндзе», як той казау. Немца ад такога, як той казау, праграма завсне.
Спалучэнне як той казау выконвае i мауленча-этыкетную функцыю: гэта своеасаблтая форма прабачэння перад адрасатам за выказванне пратсной iсцiны, якую той i сам ведае. Звычайна такiмi iсцiнамi з'яуляюцца прымаУкi i прыказкi: Як той казау, язык да К'ева давядзе. Як той казау, дзе сеу, там i злез. Пра функцыю «экспликации метасмысла 'тривиальность информации'» пабочным зваротам как известно i яго модусны^ мадыф¡кацыям¡ чытаем у Т. В. Шмялёвай: «В принципе цель экспликации - не разъяснить..., а извиниться за тривиальность информации: дав понять, что он отдает себе отчет в таком ее качестве, автор как бы снимает с себя ответственность за нарушение данного правила» [Шмелева, 1988, s. 197]. У навуковым сты^ пабочныя канструкцып ты- и ен-аутарызацып служаць сродкамi «соблюдения кодекса речевого поведения» [Всеволодова, 2000, s. 350-353]: як вядома, як вы ведаеце, чытач ведае i ¡нш.
У папулярнасц ФА як той казау праглядвае i яшчэ адна прагматычная функцыя: ужываючы як той казау, моуца часам будуе i асноунае выказванне у выглядзе своеасаблiвай абагульненай ты-аутарызацып - апеляцыi да дасведчанасц адрасата у тэме i змесце гутарш, тым самым стварае перлакутыуны эфект камiтатыУнасцi i паразумення: А гэта - дай ты ей, нашай каберне, усялякя, як той казау, правы, дык яна цябе асядлае ды паедзе на табе (К. Чорны).
Нарэшце, гэта i сапрауды функцыя спасылк на чужую мову, дакладная цытацыя, як правда, крылатага выслоуя, якое падаецца часам у двукоса, але без намшацып яе аутара - цi з прычыны таго, што аутар яе вядомы i адрасату, цi сам
моуца дакладна не памятае, xto аУтаp цытаты, ц1, магчыма, з штрып, каб адрасат сам здагадаУся пра аутарства. Займеннiк той у такix выпадкаx указвае на рэальнага рэферэнта, xоць i не названага адрасантам; прыклады з «Нашай н1вы»: Помста -гэта страва, якую падаюць халоднай, як той казар. Будавал'1, праектавалi нешта, як той казаy, «эпахальнае». Як той казаy, кал'1 у вас маня пераследу, гэта яшчэ не значыць, што за вам'1 нiхто не сочыць. Мне дык наагул усё роуна - левы ты ц правы. Галоунае, як той казаy, «тонкi густ i разнастайнасць думак».
У публiцыстычныx тэкс^ ФА як той казау часта суправаджае канцылярсшя i газетныя штампы, ужытыя адпаведна разглядаемай тэме; прыклады з газеты «Звязда»: Ёсць, як той казаy, над чым працаваць. Як той казаy, адчуйце розшцу. Такое будзеш чытаць, як той казаy, ад вокладкi да вокладкi. Змены могуць быць толькi на узроунi, як той казаy, статыстычнай памылк'1. Пытанне, як той казаy, з дробных. 1нцыдэнт, як той казаy, вычарпаны. Ёсць пытанне, як той казаy. Працэс, як той казаy, быу у разгары. Каб, як той казаy, быць у тэме.
У беларусшм мауленш ужываецца рэдукаваны варыянт фразеалапзма без злучшка - казау той, для якога «Наша Ыва» падае руск э^валент так сказать. Як слова-параз^ казау той бачым у мове ^япана Пшкев!ча з п'есы K. Акулы «Тараканы y саладусе» (32 ужыванш): Во тут мая, казаy той, уся сям'я: жонка Марыля й дзец - Таня i Вас'ть...Нацягау, казаy той, цэлу кучу гэтых кнiжак...Жарцiкi, казаy той, працавау, складау, нажывау, здароуе трац'у, а тут, казаy той, адкуль i не спадзявауся дык няшчасце прыйшло...
Cустpакаем гэтае спалучэнне y твоpаx Ф. Багушэв!ча: - Як у сведкi, дык у сведкi. Хоць я н'мым н'чога, казаy той, нiколi нiкомy; З. Бядули Далей вочы -лягчэй сэрцу, казаyтой; Я. ^палы: - I вось з усяёй, казаy той, роскашы засталася толькi балалайка, але i тую запсалi на нейк учот.
Як i мнопя фразеалапчныя адзшш, ФА як той казау атрымала трансфармацьп y бок свабодныж спалучэнняу а) з пашырэннем спалучэння за кошт увядзення канкрэтызатара да займеншка той або б) з рэдукцыяй у фразеалапзме займеншка той i увядзеннем замест яго больш канкрэтнага суб'екта маулення. У вышку трансфармацый стварылася парадыгма з наступныж варыянтау падобнай структуры: 1) цэласная ФА як той казау; 2) ФА + канкрэтызатар да кампанента той; 3) рэдукаваная ФА без займеншка той + абагульнены яго замяшчальшк; 4) рэдукаваная ФА без займеншка той + канкрэтны яго замяшчальшк; 5) свабодная структура, амашм!чная фразеалапзму. У абодвуx выпадкаx кнуе некальк спосабау канкрэтызацып суб'екта маулення. Разгледз!м пашырэнне фразеалапзма за кошт увядзення канкрэтызатарау з градацыяй нарастаючай канкрэтнасц рэферэнта.
1) Замест той ужываецца няпэуны займеншк нехта: Проста два яйк'1, як нехта казаy, будзе неэстэтычна. Могуць быць яйк'1 у гняздзе, пiрамiда з яек. «Дык што, я лысы, каб гарбаццца задарма», - казаy нехта ншы з гегемонаy, хаця за «лысага», гэта значыць, за дзесяць рублёу ён мог набыць ажно дзесяць пляшак пладова-ягаднага.
2) Гэта можа быць квазшамшацыя y выглядзе лацшскай л^ары N: Чамусьц няёмка, брыдка, нават балюча думаць пра прафеаю, працу «свабоднага
мастака», якому яшчэ цяжэй, чым сумленнаму старшынi калгаса, адчуваць сябе, як той N. казау, «памiж молатам i накавальняй» (К. Чорны).
3) Называецца невядомая асоба з пэунай агульнай прыкметай: Як той купец казау: «чым больш возiш тавар, тым яму большая цана» (а. Я. Германовн). Цяпер маё права й мой святы абавязак прыняць на сябе бой да рэшты, як казау той паэт (У. Глыбшны). Некаторыя з выказванняу набываюць ¡рашчныя канатацьп: У Беларуа н1кол1 не любл таустасумау, як казау той суб'ект у пiнжакy (С. Яновн). А тут з бакоу i 1ншыя тучныя рашкi, што, як казау той добры чалавек, цаглiны просяць (В. Супрунчук). I параун. свабодную структуру у складаназалежным сказе: Ну, а як той чалавек казау, застрэлiлi 1х, i хаця ж яны доуга не мучылся? (К. Чорны).
4) Канкрэтызуецца той i назвам¡ персанажау кшг i кшаф^ьмау: Тэрмiнова убок камп'ютар, i за рэальную працу! Бо, як казау той герой мульцка: «А што вы будзеце есц зiмой ? Не гyзiкi ж ад штаноу».
5) Рэферэнт можа быць вядомы мнопм: Але, як той Караткевiч казау, хлеб аднолькава смачны, на якой мове яго нi называй. Бацькаушчына апынулася, як казау той Чэрчыль, за жалезнай заслонай. Як той казау з ЦВК: яны не прафеаяналы. Рэфлекс той назфаецца i у свабодных сштакачных канструкцыях з ускоснай цытацыяй i намшацыях аутара: Прауду казау той Дастаеуск у «Бесах», што усе яны будуць у палоне шпiёнаманii, кожны будзе адзiн за дрyгiм шпiёнiць i даносiць (У. Глыбшны).
6) Называецца канкрэтная, але вядомая тольк аутару выказвання, асоба. Гэта асаблта прыдатна у няуласна-простай мове: Чорт ведае што робцца на свеце! Як казау той Жук, кiнеш палку у сабаку - трапiш у фашыста (В. Быкау).
Пры рэдукцьп ФА i элЫнацьп займеншка той яго месца займае намшацыя любой пэунай ц1 няпэунай, слыннай ц1 проста знаёмай моуцу, але рэальнай асобы. Прагматыка спасылак у татх выпадках такая ж, як i пры ужыванш ФА як той казау, -стыл^ацыя, самавыражэнне, крытыка, ¡рошя, насмешка, гумар i ¡нш. Вылучаюцца наступныя намшацьп аутарау цытат.
1) Намшацыя суправаджаецца няпэуным займеннiкам адзiн: Сёння iнфляцыя, рэзрух, сёння, як казау адз'ш дэпутат парламента, «я - н1шчы» (А. Бароуст). Тут лiсiчак, хоць ты 1х каа, як казау адзн мой знаёмы (В. Вольсш). Пра заутра мы можам хiба што варажыць, але можам i скарыстацца такой штукай, як гiстарычная заканамернасць. Бо што было, тое й будзе, няма нiчога новага пад сонцам, як казау адз'ш б'блейск цар. Але, як казау адз'ш з к'шагерояу, «за дзяржаву крыудна» (Э. Луканст). Так-так, як казау адз'ш шахматыст: найлепшая абарона - гэта напад (А. Асташонак).
2) У якасф маркёра няпэунас^ выкарыстоуваецца прыслоуе часу - калсь, калсь^, некалi: Няма нiчога патайнага, што не стала б яуным, як казау кал'сь дзяк Бацяноускi (Я. Колас). Вакол гэтага iмправiзаванага партрэту
Узнiкалi гаворк'1, а часам i спрэчкi, як кап'сьц казаy Упадз'м'р Караткев'ч,
«дзе два беларусы, дык дзесяць думак». Як казаy некап Беразоyскi, «за казла адкажаш».
3) Ужываюцца i маркёры прасторавай няпэунасци Рабi пльне, казаy менск бацька свайму недалыгу-сыну, i тут будзе Вльня.
4) Замест той выступае намшацыя бацьш, сваяка, знаёмага, вопытнага чалавека i г. д.: Жыць нельга стала. Як мой дзядзька Лукаш казаy: хоць жывы у труну лажыся (В. Быкау). Госць дык госць. Як мой бацька казаy: i я ля гасця (I. Пташшкау). Здаровы сэнс? Але здаровы сэнс, як казаy адзн знаёмы камбат, у войску не начавау нiколi (В. Быкау). Не зважаючы на забарону, яшчэ больш пачалi на вёсках гнаць самагонку. Бо, як казаy наш ninькаyскi сусед, «каб з людзьм'1 жыць, трэба тць» (M. Танк). I не трэба падганяць час. Усё прыйдзе у сваю пару. У запасе, як казаy мудрэц, вечнасць!..
Cамай ужывальнай мадэллю трансфармацып ФА як той казау выступае мадэль як казау N, дзе N - намшацыя ц ¡мя аутара цытаты, нярэдка з дадатковай мадальнай яго xаpактаpыстыкай: Лагiчным пераходам да дыскатэкi стауся камп'ютарызаваны «Палац», пракляты артадоксам'1 ад рок-н-ролу. А моладзь, м'ж iншым, танчыла. Значыць, як казаy яшчэ не прапетарск паэт Mаякоyскi, «гэта некаму трэба», ц з мэтай перадачы фони: Рыба, як казаy адзн добры знаyца бепарускай мовы, «не дзяубла». (Л^аральны i недарэчны пераклад з рус. не клевала; правтьна: не клявала.- M. K.).
Яшчэ 6л1жэй да свабодныж структур выступае спалучэнне як казау N у няуласна-простай мове: Трэба трымацца за зямлю-матухну, як казаy некап Жаyтыx (В. Быкау).
Прывядзем яшчэ прыклады без дэл^ератыунай частш: як казаy - славуты Гётэ / Станслау Ежы Лец /вучоны Паулау/ сусХрыстос/ Юлiй Цэзар (Э. Лукансш) / мой дзед (В. Шырко) / Купала / шаноуны стары паэт (А. Гара) / Тарас Бульба (Я. ^лас) / Макам Горк (У. Глыбшны) i ¡нш.
У рол1 N-а можа выступаць i прадмет: алы яго, як казаy рукатс, дасягал'1 ужо васьм'1 тысяч коннiкаУ, як'т часткова хавался у пушчы, часткова знаходзлся пры яго палацы (У. ^ра^евн).
Асаблтасць такк выказванняу з як казау - у расплывктасц межау пам!ж трансфармаванай фразеалапзаванай пабочнай структурай i структурна тоеснай ёй свабоднай структурай (пабочнай ц часткай бяззлучшкавага складанага сказа з чужой мовай). Блытаншы дадае i разнабой у пунктуацып - косш, двукоса, двукропЧ, працяжшш ставяцца адвольна, за выключэннем дакладнага цытавання ц барбарызмау: Як казаy, крывячыся, герой старой шнакамеды', «ключшца гарэлку рабла» (Наша Нта). Дык яны так i паехал'1, казаy чырвонаyскi чапавек, у той бок (C. Баранавыж). Перад ма'1м ад'ездам - Дамiнiк казаy - чуць не забл двух палiцэйскiх (А. Бароусш).
У такк выпадкаx спрацоувае фактар тэкста: у выказванняx з ФА роля N-а зводзщца да рол1 замяняльшка няпэунага той y пабочнай структуры, а y свабодныж
сштакснных структурах N - адзш з пэуных кампанентау не тольк выказвання, але i усяго тэкста, ён уключаны у вертыкальны кантэкст тэкста, i роля яго не тольк аутарызацыйная, але яшчэ указальная i кагезшная. Параун.: Гарадскiя улады думалi, што мы крыху папратэстуем i сyпакоiмся, але, як сказау 1сус Хрыстос (як сказана y Б'блй/як кажуць /як той казау. - M. К.), супакою не будзе н1кол1 (Новы Час). - На палянцы за дарогаю на Кабыльнiк часта бываюць удоды. Хлопец, прауда, не ведау, як называюцца гэтыя, як ён казау, «жоутыя птyшкi з грэбенем на галаве», але апiсаy 1х мне даволi дакладна (В. Вольсш).
Даследчыцкай увап патрабуе i дэл^ератыуная (дыктумная) частка выказванняу
W U • • 1—1 I • KJ V
са спалучэннем як той казау i яго варыянтамк Пры фразеалапзме як той казау найбл^эйшае кола дэл^ератывау- гэта выслоу^ прыказк i прымауш, яшя не суадносяцца з канкрэтным аутарам i не з'яуляюцца цытатами Гэтая сувязь з органамi адразу ж выявлася. Як той казау, лес чуе, а поле бачыць (В. Шыдлоусш).
Другую групу дэл^ератывау складаюць лшгвакультурэмы - крылатыя словы i сказы з мастацшх творау, фтьмау, а таксама выказванш знакам^ых асоб. Знак прыпынку пры цытацыi лiнгвакультурэм вар'фуюцца: Гэта ж толькi першая нарада, на якой канцэптуальна вырашым, як казау Гамлет: быць ц не быць? (С. Давщовн). Дзядзька Тyркевiч...так i застауся па-за партыяй. Прычына: нейкiя каншахцiкi з беларyскiмi нацыяналiстамi у в1льн1. Як той казау: «Коготок увяз - всей птичке пропасть» (M. Гарэцю). «Святы той куточак фальварак Свiраны» - так называецца iншая кнжка багyшэвiчазнаУцы, якая распавядае пра тую адметную мясцну, адкуль прыйшоу у свет божы Франусь Багyшэвiч i дзе, як той казау, «яго пуп закапаны» (А. Варава). I галоунае, стылiстыка многiх каментау паказвае: 1х аутары пшуць, як казау паэт, па загадзе уласнага сэрца.
Трэцяя група дэл^ератывау складаеца з цытат на ¡ншых мовах, часам знарок скажоных, у тым лту на трасянцы: А кампанiя, кампанiя!.. Як той казау, «не вельм'1 пажондная, але бардзо ганаровая» (А. Асташонак). Тут не гуляюць у Беларусь. Яна тут жыве. Яна не шукае шчасця-долi у вiртyальнай прасторы. Як той казау, hic Rhodus, hic salta! Тут Родас, тут i скачы. У Нарвегй iснyе больш-менш стабльны правапiсны стандарт..., то няма i намёку на нейкую арфаэпiчнyю ун/ф/^цыю. Як той казау, кто как хац'т, так i гаварыт.
Асобную групу складаюць дэл^ератывы, яшя служаць дадатковай ¡нфармацыяй да апавядання моуцы. !х уводзщь у выказванне свабоднае пабочнае спалучэнне як казау з тэкставьм намшацыями Едучы у гэту вёску з хлопцамi, майстар падумау, што добра было б датэрм'нова, як казау начальшк упраулення, узвесц л'н'ю (В. Супрунчук). Назбiралi крыху грыбоу i пайшлi «на кухню», як казау В'ктар. Там згатавалi свае грыбы, павячэралi i засталiся нанач каля вогнiшча (Я. MаУр). Пан падлоучы быу родам дзесь з Гродзеншчыны i паходзiУ, як ён казау сам, са старога дваранскага роду (Я. Колас). Да зямлi асаблiва не цягнууся, бо на грудз'1 быу слабы, як казау ён, i рукi на грабльне дрыжал'1 (M. Лынькоу).
Асаблта часта такая цытацыя назфаецца у творах В. Быкава, у вышку чаго ствараецца ¡люзЫ шматгалосся нават тады, герой застаецца сам-на-сам з сабой:
Каб не дарма ел'1 салдацк хлеб, як казаy капiтан. А трэба было пастарацца, «расшнуць мазгаyнёй», як казаy Трушкевiч, i заданне выканаць, хоць кроу з носа.
ВынЫ даследавання. Як паказау анал^ матэрыялу, спалучэнне як той казау -актыуная y беларусюм мауленш цэласная моуная адзшка, якая па устойлтасц! i узнауляльнасц наблiжаецца да фpазеалагiзма. У беларускай мове спалучэнне кнуе y двуx ваpыянтаx - як той казау | казау той.
Асноунай граматычнай функцыяй дадзенага спалучэння з'яуляецца роля пабочныx слоу у сказе; камушкатыуныя функцып наступныя: аутарызацыя паведамлення, самавыражэнне моуцы i запауненне яго маУленча-мысл¡цельныx лакун, стылiзацыя гутарковай мовы i прастамоуя, апеляцыя да дасведчанасц адрасата, забеспячэнне дыялагiчнасцi дыскурса, мауленчаэтыкетная.
Займеннiк той у структуры фразеалапзма мае няпэуна-асабовае значэнне, якое не было зафтсавана y гpаматычныx ап¡санняx папяpэднiкаy. У працэсе камунiкацыi фразеалапзм падвяргаецца тpансфаpмацыi y бок свабодныж спалучэнняу - пашырэнню або рэдукцып яго структуры y выказваннi. Тым самым займеннiк той або набывае канкрэтызацыю дадатковай намiнацыяй, або замяняецца абагульненай назвай рэферэнта. У вышку y беларусшм маУленнi функцыянуе парадыгма з пяц варыянтау падобнай структуры з функцыяй пабочныж слоу i аутарызацып: 1) цэласная ФА як той казау; 2) цэласная ФА + канкрэтызатар да кампанента той; 3) рэдукаваная ФА без той + абагульнены замяшчальшк; 4) рэдукаваная ФА без той + канкрэтны замяшчальшк; 5) свабодная структура, амашмнная фразеалапзму.
Што датычыць дэлiбеpатыУнай частк выказванняу са спалучэннем як той казау i яго варыянтам^ то яе спецыфта заключаецца, па-першае, y афаpыстычнасцi зместу, па-другое, у тэматычна-прагматычным дапасаваннi да слоу аутара, па-трэцяе, у цэнтрабежнай тэндэнцып ФА да свабодныж выказванняу з трансфармаванай аутарызацыяй.
Высновы. Cпалучэнне як той казау - цэласная моуная адзшка, якая паводле няпэуна-асабовага займеншка той з'яуляецца адной з адметныж рыс беларускай мовы.
Вакол шварыянтнага фpазеалагiзма як той казау склалася варыятыуная
U V / f w
прастора з наступнай парадыгмай (з вектарам да свабодныж спалучэнняу): як той казау ^ казау той ^ як казау той N ^ як казау N ^ казау N ^ казау / псау / думау... N, а займеншк той, безрэферэнтны у афарызме, набывае рэферэнтную функцыю па меры адыжоду ад цэнтра да пеpыфеpыi прасторы.
i— V • WW W W I V W W
Будучы жывой i актыунай моунай з явай, спалучэнне як той казау мае здольнасць да пашырэння сваix функцый у сучаснай камунiкацыi, што праяуляецца у яго каpэляцыi са зместам дэл^ератыунай часткi, у цэнтрабежнай тэндэнцып ад iдыяматычнага iнваpыянта да свабодныж сiнтаксiчныx канструкцый.
Лггаратура
Беларуска-рускi слоушк (1988). У 2 т. Т. 1. Мшск: БелСЭ.
Беларуская граматыка (1986). У 2 т. Т. 2. Мшск: Навука i тэхнта.
Беларуси N-корпус. (2021). Электронны рэсурс https://bnkorpus.info/
Белошапкова, В. А. (1977). Современный русский язык. Синтаксис. Москва: МГУ.
Всеволодова, М. В. (2000). Теория функционально-коммуникативного синтаксиса: Фрагмент прикладной (педагогической) модели языка. Москва: МГУ.
Всеволодова, М. В. (2017). Теория функционально-коммуникативного синтаксиса: Фрагмент прикладной (педагогической) модели языка. Москва: УРСС.
Данiловiч, М. А. (2020). Фразеалаг1чны слоушк гаворак Гродзеншчыны. Гродна: ГрДУ.
Кодухов, В.И. (1966). Указательные местоимения и корреляты. XIX Герценовские чтения (с. 59-63). Ленинград: ЛГПИ.
Конюшкевич, М. И. (2010). Семантический диапазон и синтаксические функции слова "то" в сложноподчиненном предложении. Лингвистические идеи В. А. Белошапковой и их воплощение в современной русистике (с. 61-68). Тюмень: Мандар и Ка.
Конюшкевич, М. И., Корчиц, М. А., & Лещенко, В. Л. (1994). Синтаксис русского и белорусского языков: сходство и различия. Минск: Народная асвета.
Коузк М. (1998) Як той казау. Сатырычныя м1н1яцюры. Мшск.
Лепешау, I. Я. (1993) Фразеалаг1чны слоушк беларускай мовы. У 2 т. Т. 2. М - Я. Мшск: Бел. энцыклапедыя.
Лужанш, М. (1977). Лявон1ха. Мшск: Мастацкая лп^-ра.
Русско-белорусский словарь (1982). В 2 т. Т. 1. Минск: БелСЭ.
Санько, З (1991). Малы расейска-беларуск слоунт прыказак, прымавак i фразем. Мшск. Электронны рэсурс http://slounik.org/sanko/l11
Словы-паразпы. (2021). Электронны рэсурс https://adukacyja.info
Тлумачальны слоушк беларускай мовы (1983). У 5 т. Т. 5, кн. 1. Мшск: Бел. энцыклапедыя.
Черемисина, М. И. (1982). Об изъяснительной конструкции с факультативным управляемым местоимением «ТО». Функциональный анализ синтаксических структур (с. 3-21). Иркутск.
Шмелева, Т. В. (1988). Модус и средства его выражения в высказывании. Идеографические аспекты русской грамматики (с. 168-202). Москва.
Янкоусю, Ф. (1968). Беларуская фразеалог1я. Фразеалаг1змы, ¡хзначэнне, ужыванне. Мшск: Выш. школа.
References
Belarusian grammar (1986). In 2 vols. Vol. 2. Minsk: Navuka i tekhnika Publ. (In Belarusian)
Belarusian N-corps. (2021). Retrieved from https://bnkorpus.info/. (In Belarusian)
Belarusian-Russian dictionary (1988). In 2 vols. Vol. 1. Minsk: BelSE Publ. (In Belarusian)
Beloshapkova, V. A. (1977). Modern Russian language. Syntax. Moscow: MGU Publ. (In Russian)
Cheremisina, M. I. (1982). On the explanatory structure with the optional managed pronoun "That". Functional analysis of syntactic structures (pp. 3-21). Irkutsk. (In Russian)
Danilovich, M. A. (2020). Phraseological dictionary of Grodno region dialects. Grodna: GrDU Publ. (In Belarusian)
Explanatory dictionary of the Belarusian language (19771984). In 5 vols., vol. 4. Minsk: Bel. entsyklapedyia Publ. (In Belarusian)
Explanatory dictionary of the Belarusian language (1983). In 5 vols., vol. 5(1). Minsk: Bel. entsyklapedyia Publ. (In Belarusian)
Iankoyski, F. (1981). Belarusian phraseology. Phraseologisms, their meaning, use. Minsk: Vysh. shkola Publ. (In Belarusian)
Kaniushkevich, M. I. (2010). Semantic range and syntactic functions of the word "that" in a complex sentence. Linguistic ideas of V. A. Beloshapkova and their implementation in modern Russian studies (pp. 61-68). Tyumen: Mandar i Ka Publ. (In Russian)
Kaniushkevich, M. I., Korchits, M. A., & Leshchenko, V. L. (1994). Syntax of Russian and Belarusian languages: similarities and differences. Minsk: Narodnaia asveta Publ. (In Russian)
Kodukhov, V. I. (1966). Demonstrative pronouns and correlates. XIX Herzen Readings (c. 59-63). Leningrad: LGPI Publ. (In Russian)
Koyzki, M. (1998). As the one said. Satirical miniatures. Minsk. (In Belarusian)
Lepeshay, I. Ia. (1993). Phraseological dictionary of the Belarusian language. In 2 vols., vol. 2. Minsk: Bel. entsyklapedyia Publ. (In Belarusian)
Luzhanin, M. (1977). Levonikha. Minsk: Mastatskaia lit-ra Publ. (In Belarusian)
Parasite words. (2021). Retrieved from https://adukacyja.info. (In Belarusian)
Russian-Belarusian dictionary (1982). In 2 vols., vol. 1. Minsk: BelSE Publ. (In Russian)
San'ko, Z. (1991). Small Russian-Belarusian dictionary of proverbs, sayings and phrases. Retrieved from http://slounik.org/sanko/l11. (In Belarusian)
Shmeleva, T. V. (1988). Modus and means of its expression in the statement. Ideographic aspects of Russian grammar (pp. 168-202). Moscow. (In Russian)
Vsevolodova, M. V. (2000). Functional-communicative syntax theory: Fragment of the applied (pedagogical) language model. Moscow: MGU Publ. (In Russian)
Vsevolodova, M. V. (2017). Functional-communicative syntax theory: Fragment of the applied (pedagogical) language model. Moscow: URSS Publ. (In Russian)
Конюшкевич М. И. Кто такой ТОЙ и что он КАЗАУ? (Употребление сочетания ЯК ТОЙ КАЗАУ в белорусской речи).
Рассматриваются факты популярности в современной белорусской речи сочетания «як той казау», лингвистический статус которого в белорусском языкознании трактуется по-разному: фразеологизм, фразема, слова-паразиты. Ставится задача выявления особенностей функционирования данного фразеологизма в белорусской речи, для чего используется функционально-коммуникативный подход. Методику анализа составляет определение функций сочетания «як той казау» в высказывании, установление вариантов расширения фразеологизма в сторону свободных построений, описание референтного наполнения слова «той», а также содержания делиберативной части высказываний с сочетанием «як той казау» и его вариантами. В результате выявлены следующие функции сочетания «як той казау" в белорусской речи -функция вводности, авторизация, самовыражение говорящего и заполнение его речемыслительных лакун, стилизация разговорной речи и, апелляция к осведомленности адресата, обеспечение диалогичности дискурса, речеэтикетная функция. Вокруг инвариантного фразеологизма «як той казау" образовалось вариативное пространство со следующей парадигмой (с вектором к свободным построениям): «як той казау ^ казау той ^ як казау той N ^ як казау N ^ казау N ^ казау / тсау / думау... N», а местоимение «той", неопределенно-референтное во фразеологизме, приобретает референтную функцию по мере отхода от центра к периферии пространства. Будучи живым и активным языковым явлением, сочетание «як той казау» проявляет способность к расширению своих функций в современной коммуникации, что выражается в его корреляции с содержанием делиберативной части высказывания, в центробежной тенденции от идиоматического инварианта к свободным синтаксическим конструкциям.
Ключевые слова: авторизация, делибератив, высказывание, вводные слова, фразеологизм.
Мария Иосифовна Конюшкевич - д-р филол. наук, проф.; независимый исследователь; Гродно, Республика Беларусь.
Для цитирования статьи:
Канюшкев1ч, М. I. (2021). Хто так1 ТОЙ i што ён КАЗАУ? (Ужыванне спалучэння ЯК ТОЙ КАЗАУ у беларусюм мауленш). VERBA. Северо-Западный лингвистический журнал, 2(2), 79-94. DOI: 10.34680/VERBA-2021-2(2)-79-94
For citation:
Koniushkevich, M. I. (2021). Who Is toy and What Did He kazaY? (Use of yak toy kazaY combination in Belarusian speech). VERBA. North-West linguistic journal, 2(2), 79-94. (In Belarusian) DOI: 10.34680/VERBA-2021-2(2)-79-94
