CC BY
28
Щкава, што амаль усе творы Мрыя гэтага перыяду маюць адно i тое ж ютотнае адрозненне ад сваiх папярэдткау. Умоуная дыдактычнасць, патрэбная «апалоги наадварот», трансфармуецца: яна пачынае канцэнтравацца у фшале твора. На першы погляд змякчаючы фарбы, яна, па сваёй сутнасщ, не можа даць адказау на пытант, а таму 3yciM не шкодзщь эвалюцьп творау ад гэтюх «апалогш» зла да папярэджанняу, прасякнутых горкiмi адценнямi iponii.
Гаворачы аб гэтым, нельга абмiнyць увагай i яшчэ адзiн важны здабытак - стварэнне Мрыем цэлай галерэi щкавых вобразау «новых людзей», як1я сплавяцца у адзiнае цэлае у вобразе Самасуя. У адрозненне ад выведзеных у раншх творах, героi апавяданняу канца 1920-х быццам абясшкоджваюцца аутарам цераз KaMi4Hae прынiжэнне у фшале. Магчыма, гэтк1 ход спрашчэння праблемы патрэбны аутару, каб лакалiзаваць адмоунае, паказаць яго пераможанасць (i, магчыма, выратаваць сябе ад вульгарызатарскай крытый). Але на самой справе бачна, што атры^ваецца зуам iншае: у кожным выпадку герой можа вярнуцца i зноу паутарыць свае жахлiвыя памылк1, шлях да вяршынi улады над людзьмi для яго не адрэзаны! Гэта справядлiва у адносшах да вельмi самаупэуненага камандзiра з аднайменнага апавядання, да няyрымслiвага, надзвычайна актыунага Пiлiпа з «Няпростага чалавека», якому няма куды падзець сваю энерпю, што трацiцца абы-як, без пэунай мэты, i да гора-тэарэтыка Марк1 Белабуса. Што адносна шшых, напрыклад Яумена, як1 марыць пра заходнi прагрэс у беларускай вёсцы, а сам не можа нават вывесщ у сябе блох, i двудушнага рабiна, як1, прапаведуючы мараль, сам ^наруе яе, то яны нават не страчваюць свайго становiшча у грамадстве, застаюцца на ранейшых пазщыях.
Усё вышэй пералiчанае дазваляе зрабщь наступны вывад: эвалюцыя Мрыя-шсьменшка бачыцца не у з'яуленш у яго творчасцi iмкнення да канонау сатырычнага прынцыпу адлюстравання рэчаiснасцi, як гэта бачылася першым даследчыкам яго творчасщ, а у жанравым плане, на узроуш стылю, творчай манеры. Яго апавяданш канца 1920-х ужо не проста «апалогп наадварот» або насычаныя KaMi3MaM малюнк1 цi абразю жыцця, а творы прытчавага характару, як1м yласцiвы глыбок1 фiласофскi падтэкст, творы-пaпярэджaннi з багатай гратэскавай вобразнасцю, разнастайнымi ускладненьеШ мастацкiмi сродкамi, новьеш спосабамi выклiкання смеху, а таксама новьеш адценнямi гэтага смеху.
Адчуваецца, што акурат дзякуючы апавяданням канца 1920-х гадоу Мрый yдасканалiy свой талент сатырыка i падрыхтавау сябе да стварэння найвялiкшага у беларускай лггаратуры сатырычнага твора.
Лтаратура
1. Лецка, Я. Р. Празорлiвасць мастака / Я. Р. Лецка // Мрый, А. Творы : раман, апавяданш, нататю. -Мшск : Мастацкая лггаратура, 1993. - С. 3-16.
2. Васючэнка, П. В. Летатсец шапялёускай эпохi: Андрэй Мрый / П. В. Васючэнка // Вяртання маyклiвая споведзь. - Мiнск : Вышэйшая школа, 1994. - С. 225-235.
3. Васючэнка, П. В. Андрэй Мрый : у 4 т. / П. В. Васючэнка // Псторыя беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя. - Мшск : Беларуская навука, 2002. - 2-е выд. - Т. 2. - С. 657-672.
4. Мрый, А. Творы : раман, апавяданш, натати / А. Мрый. - Мшск : Мастацкая лггаратура, 1993. - 320 с.
Summary
The article deals with the problem of the development of Andrew Mryj's satire on the material of his stories written in the end of the 1920-es. The author comes to the conclusion that some new features appear in the style of this writer including genre transformation, self-irony of the narrator, laughter shade changing and grotesque images.
Пастуту у рэдакцыю 26.05.06.
УДК 808. 26 (053)
В. I. Рагауцоу
ВЕРБАЛЬНАЕ ВЫРАЖЭННЕ КАМ1ЧНАГА У КАМЕДЫ1 ФРАНЦ1ШКА АЛЯХНОВ1ЧА «ПАН М1ШСТР»
Франщшак АляхновГч у свой час быу адным з найбуйнейшых беларусшх драматургау, яш утсау у беларускую драматурпю (як i у беларускую лггаратуру пачатку XX ст. у цэлым) адну з «самых яскравых, непауторных, своеасаблiвых старонак^» [1, 335].
Адзш з лепшых яго драматyргiчных творау - камедыя «Пан мГнГстр» (натсана у 1922 г., апyблiкавана асобным в^1даннем у ВГльнГ у 1924 г.). У п'есе створаны вобраз псеудабеларускага
дзеяча, кар'ерыста Фшмона Пупк1на, як1 дзеля пасады беларускага мшстра фшансау гатовы адрачыся ад былых манарх1чных перакананняу, i настаушка-адраджэнца Школы Светляка.
Для стварэння камiчнага эфекту у п'есе ужываюцца розныя вербальныя сродкi, найважнейшыя з яшх наступныя.
Каламбуры. У залежнасцi ад таго, на аснове як1х моуных адзiнак будуюцца каламбуры, апошнiя падзяляюцца на лекачныя (полюемантычныя, паранамазшныя), фразеалапчныя i камбшаваныя.
Полюемантычныя каламбуры. У iх абыгрываюцца значэннi полiсеманта: кожны з персанажау у адно i тое ж мнагазначнае слова укладвае «свой», спуацыйна абумоулены, змест: [Фшмон (тша):] « ... была I будзе заусёды любоу». (Да Мгколы.) Любоу пшацца праз «у» з хвосцгкам? [Мжола (праз гэты час, як Фшмон тша, перамiргваецца з Любай. Люба к1вае пальцам, даючы знак, што гэтую мiмiку можа зауважыць Фiлiмон.):] Але, але! Любоу заусёды з хвосцгкам. Тут абыгрываецца полюемант (з) хвосцгкам, як1 у першай рэплiцы рэалiзуе значэнне 'надлггарны знак у выглядзе завiтушкi', а у другой - 'прадугледжвае наяунасць сям'i, дзяцей'. Або: [Фiлiмон:] Я вось бачу, Марта, што усюды завялося павуцгнне, на дзвярах павуцтне, - усюды!.. [Марта:] Дзверы я учора працграла. На вачах хгба у цябе павуцтне. Назоутк павуцтне мае прамое значэнне 'павущна' (у першай рэплщы) i перан. 'тое, што падобна на сетку з тонких ттак' (у другой рэплщы).
Фiлiмон Пупшн, даведаушыся, што яго бiяграфiю у газеце абсмяялi, крычыць у злосцi: Правалт! Правалт! Правалт! Далей адбываецца наступны палiлог: [Люба (падбягае да Фiлiмона):] Каго, дзядзечка, правалШ? [Фшмон:] Мяне правалШ.. А кшбасу маю елг, а гарэлку маю пш, а правалт! [Мжола (падтрье^ваючы яго на крэсле):] Шчога, панок, сядзще спакойна, не правалщеся, я вас падтрымаю. Полюемант правалт рэалiзуе наступнае значэнне: у рэплжах Пупшна - разм. 'загубш справу' (актуалiзатарам выступае прэпазiцыйны сiтуацыйны кантэкст -апублжаваная у газеце бiяграфiя i постпазiцыйны вербальны А кшбасу маю елг, а гарэлку маю пш, а правалт!), у мауленш Любы - хутчэй за усё тое ж значэнне, у рэплщы Мжолы - 'абрушылГ (актуалiзуецца канструкцыяй Я вас падтрымаю).
Паранамазшныя каламбуры. Да iх адносяцца каламбуры, камiчны эфект як1х грунтуецца на абыгрыванш паранамазау - адзшак, блiзкiх па гучаннi, але з розным значэннем. Абыгрывацца могуць антрапонiмы i дзеясловы: [Фiлiмон:] Што гэта? Што?! Бгяграфгю маю абсмяялИ Памфлет!.. ЖулМ! (Да Мжолы.) Дзе гэты ваш Скакун? Скажыце вы гэтаму свайму прыяцелю, што ён за гэтаюя штук да бяды даскачацца! У аснове каламбура — зблiжэнне прозвiшча Скакун з дзеясловам даскачацца, якому уласщва ярка выражанае экспрэаунае значэнне 'легкадумным^ ганебнывш паводзiнамi наклжаць на сябе непрыемнасцi, бяду'. У вышку такога абыгрывання актуалiзуецца апелятыунае значэнне антрапонiма, якое успрымаецца як сшкрэтычнае -прам. 'конь з высокiмi бегавыш якасцямi' i перан. 'той, хто бегае, вышукваючы выгаду'.
Фразеалагiчныя каламбуры. Яны утвараюцца у вынiку дэфразеалапзацш фразеалагiзма, якая адбываецца пры сутыкненнi яго кампанента з амошмам - словам са свабодным значэннем: [Фiлiмон:] О! Вы з маёй пратэкцыяй высока заедзеце! [Мшола:] Кал1 надта высока, дык небяспечна. Можна абарвацца I паляцець утз. Прыслоуе высока як кампанент узуальнага фразеалапзма высока заедзеце ('зоймеце значнае становiшча у жыцщ, грамадстве') абыгрываецца з аманiмiчным прыслоуем высока ('працягла знiзу уверх'). Успрыняушы адказ Школы як каламбурнае абыгрыванне сваёй пратэкиш, Фiлiмон з гумарам адзначыу: Ха-ха-ха! Паляцець утз -кажаце. Вы гэта добра сказалI.
Каламбуры камбшаванай будовы. Побач з простымi каламбурамi (лекачным^ фразеалапчныш) у п'есе ужываецца камбiнаваны каламбур, для утварэння якога адначасова выкарыстоуваюцца розныя прыёмы. Iмi могуць быць абыгрыванне антрапонiма з паранамазам i апелятывам-амафонам: [Фiлiмон:] Вось I Скакун! Каб ты у пекла скочыу, у гарачую смалу, скакун ты гэтакИ Каламбурна абыграны антрапошм Скакун набывае у кантэксце апелятыунае значэнне (як i у разгледжаным вышэй прыкладзе).
1рашзмы. Актуалiзатарам iранiчнага значэння моунай адзiнкi могуць быць:
а) экспрэауна-ацэначныя рэмарк1 тыпу 1ран1чна: [Марта:] Кал1сь не трэба было ан1 у дзверы стукацца, ан1 рахункау здаваць, пакуль не было гэтай... пляменнгцы! (1рашчна.) Гм! Добрая пляменнща! (Дражнщь яго.) «Пацалуй дзядзечку! Пацалуй, цтачка!» Фу!!;
б) атсальны вербальны кантэкст: [Фшмон:] Збграй [Марта] свае манатк I вон адгэтуль! Каб наг1 тваёй тут не было! Чуеш! Зараз вон! [Марта:] Вось падзяка! Вось за тое, што я яго дабро сцерагла, за тое, што я яму свайго дзявоцтва не пашкадавала, за тое, што я яму плечы тарпатынай расцграла, на жывот кампрэсы ставша — за тое цяпер вон! З прэпазщыйнага i постпазщыйнага кантэкстау вышкае, якую «падзяку» заслужыла Марта ад Фшмона.
^э- i поcтпaзiцыйны веpбaльны кaнгэкcг выяуляе ipaнiчнaе знaчэнне вылyчaныx тлустым шpыфтaм cлоУ i y нacтyпным пpыклaдзе. Фiлiмон, ycпомнiyшы, як нетал Mapra пpыcтaвaлa дa яго (<^amuHa ды жaнiццa!»), з ipонiяй aдзнaчaе: Падумаеш, якое xapacmeo! Aнëлaчaк! Цъфу!..
Ipaнiчнaе знaчэнне моyныx aдзiнaк можa выяyляццa i ayтacемaнтычнa, без aктyaлiзaтapay. Hоcьбiтaм гэтaгa знaчэння могуць быць моуныя aдзiнкi (ycтойлiвыя выpaзы нефpaзеaлaгiчнaгa xapaктapy), для якix cемa ^отя» з'яуляецта элементaм ix cемaнтычнaй cтpyктypы: [Фiлiмон:] Hy, мы ужо з ш згаворым^я. Заутра прышлце яго да мяне, cягoння я ужо змарърcя, бо кожны палтычны дзеяч мае шмат i cваiх прыватных клопатау. Ох, Божа мой! yœмы людзг, yœ мы чaлaвeкL
^шчта aфapбaвaнaй з'яуляецвд a^raa ayтaбiягpaфii («aA гальки дa cëнняшнягa дня») Фiлiмонa Пyпкiнa, як1 мaе нaмеp пеpaклacцi яе нa белapycкyю мову i нaдpyкaвaць у aдной з гaзет: [Cкaкyн:] ...Мы велъмi рады, што гэтам не^ляротны твор, гэтат, можна еказацъ, naлimычнa-мapaльнa-нaцыянaльны кamэx¡зic бyдзе друкавацца у нашай газеце. Гэта nepaвapоm ycix атирых пшяццяу, гэтакая nepaaцэнкa ^mac^y, як той казау, гэтакая, можна еказацъ, мapaльнaя рэвтюцыя... Ayтaбiягpaфiчныя нaтaткi Пупшта гiпеpбaлiзaвaнa-ipaнiчнa aцэньвaюццa як «неcмяpотны твоp», «пaлiтычнa-мapaльнa-нaцыянaльны кaтэxiзic», «пеpaвapот ycix cтapыx пaняццяy», «пеpaaцэнкa цэннacцяy», «мapaльнaя pэвaлюцыя». Aпpaчa тaго, для нaтaтaк xapara3pra шмaтcлоyнacць -беcпaдcтayнaе y^rnan^ юбочный aдзiнaк можна оказацъ, як той казау, зaйменнiкa гэтат (у pозныx гpaмaтычныx фоpмax). Kaмiчны эфект yзмaняеццa, кaлi вядомa, што caH Пупин ycпpымaе
aцэнкy як caпpaУднyю, нaлежнyю, npa што cведчaць яго стовы: Але, але. Вы гэта правшъна... Пераварот, пераацэнка... Хай маладое пакаленне вучыцца, хай yœ ведаюцъ, хто там Фтмон Пупюн...
napayHaHHÏ. Пapayнaльныя кaнcтpyкцыi пеpaдaюць кaмiчны эфект, кaлi тэмa i pэмa выpaжaны y ix pознымi cемaнтычнымi гpyпaмi cлоУ: [Cкaкyн:] Маё пяро, як рыцар^ая paгaцiнa, бязлiтаcна тдае з каня працiyнiка, а прыяцелям маiм раcчышчае дарогу...
Пapayнaльнaя кaнcтpyкцыя можa pэaлiзaвaццa y межax не aдной, a pозныx pэплiк: cпaчaткy (у пaпяpэдняй pэплiцы) - тэмa i acœœa rapa^an^, потым (у нacтyпнaй pэплiцы) - pэмa, у якой i зaключaеццa кaмiзм rapa^an^: [Фшмон:] Будзе маучацъ [пр^гяцелъ]? [Cкaкyн:] Як пень.
Дa xapaктэpныx acaблiвacцей вa yжывaннi пapayнaльныx кaнcтpyкцый у п'е^ можнa aднеcцi выкapыcтaнне y pолi pэмы кaмпapaтыyныx фpaзеaлaгiзмay з яcкpaвaй эмaцыйнa-экcпpэciyнaй aфapбоyкaй: [Фiлiмон:] З-за таго, што калicъ нешта мiж намi было, дык прыклеiлаcя [Mapтa], як cmma... ; [Фшмон:] Ты [пляменшвд] яшчэ маладая, дурненъкая, а я цябе павяду праз жыццё, як na мacлe. Фpaзеaлaгiзм (пpыклеiлacя) як cмала - разм. неадабр. 'неaдчэпнa', (пaвядy) як па маале - разм. 'вельмi лëгкa, без пеpaшкод i ycклaдненняy'.
Мaрфaлaгiчныя сродкь Для cтвapэння кaмiзмy выкapыcтоУвaюццa фоpмы cлоУ з cyфiкcaмi cyб'ектыyнaй aцэнкi. Kaмiчны эфект дacягaеццa пpы нaяyнacцi нacтyпныx умоу:
• кaнцэнIpaвaнaе y^rnan^ фоpмaУ у межax aдной pэплiкi. Taкi ^ыем не только cлyжыць для выpaжэння aдноciн cyб'ектa (пеpcaнaжa) дa пpaдметay, ^ымет, якacцей, aле i выклшяе y чытачa (cлyxaчa) кaмiчнaе ypaжaнне: [Фiлiмон:] Ну, дык пачакай, Любaчкa! Я табе окажу ycë, уж прауду, м^лочко^! Як я цябе першы раз убачыгу ^omam^, такую бедненькую, чырвоненькую, беленькую, дык мне зрабiлаcя жрашэнна шкада цябе, Любaчкa... ; Ну, што ты, дзemaнькa! Я ж твой дзядзечш! Мне ycë можна, бо я ycë роуна, як твой nanaчкa. Чаго ты крычыш, ^namm?; У! Ты, щ^чш ^ ^a Любы npas дзвеpы.) Любaчкa! Ц можна да цябе зажщ дзemaнькa? Гэта я - твой дзядзечш!.. ;
• выкapыcтaнне пеpcaнaжaм (мyжчынaм) дэмiнyтыyныx фоpмay у дaчыненнi дa мужчыны. Ta^ кaлi yвaйшоy Кушш, Фшмон м^ cyd^y яго як дapaгогa rocu^: Я цябе так чакау, кamочaк!
KaHTpacTbiBbi. Kaмiчнa m^na^E^i з^л^цта лекачныя a^mm неcyмяшчaльнaй экcпpэciyнa-aцэнaчнaй aфapбоyкi: [Mapтa:] Твая пляментцаучора купыа cабе ягaдкay i цэлы фунт [цу^у] з iмi злоnaлa; [Фшмон:] Ага! Ага! Марта, мyciцъ, нaбpaxaлa i аб тым, што я з ёю абяцау жанщца... Але ж, цinaчкa! Ty! кaнтpacтyюць фоpмы ca зтачэннем зaмiлaвaнacцi, пяшчоты (ягадкау, цпачка) i cтылicтычнa знiжaныя (злопала, набрахала).
Iншaмоyныя yupaniiiM. Kaмiчны эфект, як дacягaеццa ужтаннем iншaмоyныx y^pam^ acноyвaеццa y пеpшyю чapгy та гpaфiчнaй чyжapоднacцi ix acноyнaмy тэксту. У п'еcе cycтpaкaюццa поуныя iншaмоУныя yкpaпiны - зyciм не acвоеныя iншaмоУныя cловы aбо выpaзы (у гpaфiчным aфapмленнi мовы-кpынiцы): [Фiлiмон:] А! Чарвяк cмoкча... Ах ты, забаутк гэтат!.. Хочаш выпщъ? [Кушш:] In vino Veritas. [Фшмон:] А ты ycë загратчнытя cmовы, cмешны ты чалавек! Ну, што ж зрабщъ!; ^^кун:] Mersi, monsieur! (Лоушм жэагам xaвaе грошы y шшэнь.) Гэта, можна вказацъ, ё^ъ магутны штрых у напрамку вашай мэты, бо праз гэта тэмп развщця вашай травы робщца хутчэйшым. Выpaзы-yкpaпiны aбaзнaчaюць: in vino veritas (з лaцiнcкaй мовы) - 'у вше i^ma', mersi, monsieur! (з фpaнцyзcкaй мовы) - 'дзякуй, CTa^p!'
1дыялектныя клiшэ. У п'есе cyc^a^H^a щдыввдуальна абмежаваныя щыялектныя клiшэ, як1я ужываюцца y маулент пepcaнaжay только y дачынент дa гоунык acоб. Haпpыклaд, Фiлiмон Пупюн, як1 выдае сябе зa дзядзьку Любы i дaмaIaeццa, кaб яна цaлaвaлa яго, «бедненькага дзядзечку», y paзмовe з ёй вeльмi чacтa ужывае фоpмы цinaчкa aбо цinaнькa: Hy, вось бaчыш - i не дaлёкaя [panm], i не близкая... Hy, naцaлyй, цтачка, дзядзечку нa «добры вечap»; У! Ты, цтачка! (Да Любы пpaз дзвepы.) Любaчкa! Ц мaжнa дa цябе зaйcцi, дзетaнькa?; Чому ж ты не xaчaш, цтанька?..
Збыткоуныя адзшкь Да ix aдноcяццa:
а) cловы-mpaзiты. Пазбауленыя cэнcaвaй нaIpyзкi, яны з'яуляюцца паказчыкам як невысокай мауленчай кyльтypы пepcaнaжay, так i ix тзкага iнIЭлeкгyaльнaIa У^о^ню. Словaмi-пapaзiтaмi могуць быць (a) тбочныя адзшю, кaлi яны пepacгaюць выконваць функцыю мадальнай aцэнкi паведамлення i нaблiжaюццa да часцщ якiмi моушк «запауняе вытдковыя або вымушаныя паузы, не aпpayданыя зместам i стpyктypaй выказвання» [2, 108], (б) займеннш (гфы шмaтpaзовым выкapыcтaннi): [Скакун:] Наадварот, мы вельмi рады, што гэтам несмяротны твор, гэтам, можна сказаць, палтычна-маральна-нацыянальны кaтэxiзic будзе друкавацца y нашай газеце. Гэта пераварот yax старых поняццяу, гэтакая пераацэнка цэннасцяу, як той казау, гэтакая, можна сказаць, моральнаярэвалюцыя... ;
б) лекачныя тауталапзмы. Кaмiзм узмацняецца, кал тауталапзмы выкapыcтоyвaкццa адным з пepcaнaжay адвольна, як паказчык яго paзгyблeнacцi, збянгэжaнacцi: [Скaнyн:] О! Ён [М1кола Святляк] ахвотна згaдзiццa дарма. [Фшмон:] Як дарма? Чаму дарма? За што дарма? [Скакун (зауважыушы, што пpaгaвapыycя, не ведае, што адказаць). Таго... як яно... Не! Не так ужо, каб дарма, але гэтак... як дарма...
Цытаванне. Цытаты фали з pycкaмоyныx шэ^иныи твоpay) выклiкaкць кaмiчны эфект, таму што яны, пa-пepшae, pытмiчнa кaнтpacтyюць з пpaзaiчным тэкстам, а пa-дpyгоe, з'яуляюцца pycкaмоyнымi yкpaпiнaмi y бeлapycкaмоyным тэксце: [Фшмон (сядзщь ля пicьмовaгa стала:] «Еще одно последнее сказанье, и летопись окончена моя». I я магу пра сябе сказаць таксама: яшчэ ycягa вось кольк paдкay, i праца скончана мая... Кашчны эфект yзpacтae, кaлi становщца вщавочным, што доугая частка pэплiкi пабудавана па аналоги з пepшaй, вepшaвaнaй (яшчэ ycягa вось кольк paдкay, i праца скончана мая...).
Алапзмы. Камчна насычаным з'яуляюцца вьфазы, кампаненты якога aдлюcтpоyвaкць cyвязi пам1ж пpaдмeIaмi, што не юн^ць у pэчaicнacцi: [Фiлiмон:] А гэта што? Учора купт [^pna] фунт цукру, сягоння iзноу фунт! Куды ж ён прападае? Куры яго дзяубуць, ц што? Шкадуючы Куюшу на закусь кавалка кшбасы, Фшмон пepacцяpaгae таго, каб ён шмат не еу, бо, мауляу, «пасля мяса усё гэтaкiя ^эшныш мысл y галаву лезуць». Як алапзм ycпpымaeццa наступнае «aбгpyнтaвaннe» Фшмона: А я вось раз y жыцц бачыу гэткае здарэнне: з'еу чалавек ктбасы i памёр. Зpaзyмeyшы намёк Фшмона, Аpцiмон Куюш з досцшам адказау таму: Каб тчога не еу, хутчэй бы памёр.
На cyпяpэчлiвacцi думак гpyнтyeццa i наступны алапзм, як1 яcкpaвa xapaктapызye Фiлiмонa Пупгана як «добpaIa дзядзечку»: [Mapтa:] Прауду кажучы, не там ужо блая, але страшэнны паскудтк.
Алапзмы могуць узшкаць ^ы адсутнасщ сэнсавай (тэматычнай) cyвязi пaмiж pэплiкaмi пepcaнaжay. Такая кaмyнiкaцыйнaя сиуацыя, якая aтpымaлa пayтэpмiнaлaгiчнae найменне «дыялог rayxix» [3, 192], гpyнтyeццa на «тэматычнай aддaлeнacцi pэплiк» [4, 10], адсутнасщ пaмiж пepcaнaжaмi агульнай тэмы Tyrapra: aдзiн з ix як бы знapок не paзyмee («не дачувае») дpyгогa: [Фiлiмон:] Ну, што ж зрабщь! Маленечт авансж можна. [Скакун:] Большы, па мaгчымacцi, большы. [Фшмон (мацае paнeй у сябе y шшэш, шукаючы гpошы, а пасля бяpэ Скакуна за пaдпaxy i вядзе на балкон):] Дapaгi мой! Паглядзще, кaлi ласка, якая сягоння хорошая пагода, гэта проста нешта незвычайнае ! Гэтыя воблачкИ Паглядзще, дapaгi на неба! Тэматычная нестыкоука pэплiк пepcaнaжay вщавочная: Скакун вядзе гaвоpкy npa па мaгчымacцi большы аванс, а Фшмон с^абуе aдыcцi ад «гpaшовaй» тэмы i пepaключaeццa на «пагодную».
Лiрызацьш. Кaмiчны эфект выклшае пpaзмepнaя лipызaцыя маулення, 1мкненне аздобщь яго экcпpэceмaмi (cловaмi, кaнcтpyкцыямi), што ^^иод^ь да dpam iм нaтypaльнacцi. Вось. нaпpыклaд якiмi cловaмi Мжола ^^тепна Любе y cвaix rnMyu^x: Мшая мая! Вы для мяне, як святая. Няужо ж няможна цалаваць коны, няужо ж нельга малщца перад ёю, - а я гатоу малщца перад вaмi, як перад святым вобразам, бо я... бо я... (1зноу бяpэ яе pyri, цалуе ix i становщца пepaд ёй на калет.) Пpывядзём яшчэ колью Мжолавык ^^пання)': Любачка мая! Птушачка! Чаму салавейка, як закрасуецца вясна, не саромеецца у кустах бэзу пець сваю песню кахання? Чаму тетю не саромеюцца напауняць паветра сват пахам? Чаму рэчка не саромеецца шумець xвaлямi аб прыбярэжнае каменне?.. Ц ёсць на свеце што-небудзь прыгажэйшае, святлейшае за любоу?; Дзетачка! Любоу не узгадоуваецца гaдaмi, а родзщцараптам, iмгненнa, якмаланкай спалщь... Шгне маланка, загрымщь грымот, ударыць пярун - i звалщца на зямлю самае магутнае дрэва... ; I вось я тут, я гляджуу вашыя вочш... О! Не апускайце гх! Я хачу глядзецьy гэтыя зорачш ясныя, якя завядуць мяне на загубу або да нaйвялiкшaгa шчасця...
Хочацца спадзявацца, што Мшола шчыра, свята кахае Любу. Разам з тым такiя яго прызнанш выклiкаюць у чытача пэуную долю сумнення (усмешку), пакольш яны залшне насычаны метафарамi, гiпербалiзаванымi трау^нним^ лекичныш пауторам^ рытмiчнымi фiгурамi, у прыватнасщ сказамi, пабудаванымi паводле сiнтаксiчнага паралелiзму. У сувязi з гэтым даводзщца сумнявацца у натуральнасщ клятвы-прызнання Мжолы Светляка да Любы.
Сштакачныя акадоналзмы. Яны утвараюцца у вытку парушэння узуальнай спалучальнасц1 слоу. Так, на рэплшу Фшмона, змест якой перададзены шматслоуна i цьмяна (Я, ведаеце, не умею тсаць па-беларуску... Зараз, ведаеце, розныя палтычныя ворагг, гэтаюя шавгтсты, пачнуць, разумееце, таго... сяго...), Скакун не менш завуалявана адказау: О, разумею! Гэтак палтычна-нацыяналжтычна-шавШстычна-персальна... Вылучаны тлустым шрыфтам аказiяналiзм-кампазiт складаецца амаль з адвольнага натзвання прыслоуяу i таму выклшае камiчны эфект.
Антрапонiмы. Камiчны эфект абумоулiваецца ужываннем гаварк1х прозвiшчау, за якiмi замацаваны адмоуны апелятыуна абумоулены сэнс. У п'есе ужываюцца тры ташя прозвiшчы: Пупюн, Кукгш i Скакун.
Камiзм першага прозвiшча звязаны з яго апелятыунай семантыкай (параун. : пупок 'невялжая упадзiна на сярэдзше жывата пасля адпадзення пупавiны' ® Пупкт). Камiчны эфект узрастае, калi выяуляецца несумяшчэнне семантык1 словаутваральнай асновы з сацыяльным становiшчам персанажа (Фшмон Пупшн iмкнецца на пасаду беларускага мшстра фiнансау).
Камiчная афарбоука антрапотмау Кукгш i Скакун абумоУлiваецца ажыуленнем пеяратыунага значэння ix апелятыунай утваральнай асновы (параун.: кукгш - разм. груб. 'дуля, фта' i скакун - прам. 'конь з высокiмi бегавыш якасцямi' i перан. 'той, хто бегае, вышукваючы выгаду').
Розная рэферэнтная суадноснасць слова. Часам слова ужываецца з тым самым значэннем, але суадносщца з рознымi рэферэнтамь Прыкладам можа служыць наступная каларытная сцэна. Фiлiмон «шчодра» частуе Кушша за паслугу. Памiж персанажамi адбываецца такая гутарка: [Фiлiмон:] Ну, дык вось цяпер, выпгушы, закуСушы, пачнем аб справе. Вось, бачыш, каток, я затсау гусценька восем аркушау паперы - усё аб сабе. Бо ж сам ведаеш, якое маё жыццё! [Кушш:] Мала. [Фшмон:] Што? Думаеш, што мала? Няужо ж восем аркушау канцылярскай паперы мала? [Кушш:] Гарэлк мала.
Розную рэферэнтную суадноснасць могуць мець словы, залежныя ад таго ж самага лiчэбнiка: [Кушш (разгортвае газету, робщь выгляд, што чытае, але, калi Фшмон адчышу шкапчык, зГрнуу у той бок i убачыу там кольк бутэлек i шмат закусш):] Адной мала. [Фшмон (налiваючы з бутэльк у адну чарку):] А там на стале ляжыць другая газета, ты перагледзь яе. [Кушш:] Я кажу: адной чарк мала. Непаразуменне памiж персанажаш узшкае таму, што кожны з ix лексему адной звязвае (у залежнасщ ад «мэтавай устаноую») з рэферэнтна розным назоуншам. Тольк вербальны кантэкст (адной чарк1 мала) здымае рэферэнтную неакрэсленасць гэтай лексемы.
Так1м чынам, камiчны эфект у камедыi можа дасягацца рознывш сродкамi - як спецыялiзаванымi, так i неспецыялiзаванымi. Да спецыялiзаваныx сродкау адносяцца каламбур, iранiзмы, вдыялектныя клiшэ, як1я утвараюць цэнтр функцыйна-семантычнага поля 'камiчнае'. Блiжэйшым акружэннем цэнтра выступаюць марфалагiчныя сродкi, некаторыя сштакачныя (сiнтаксiчныя аказiяналiзмы) i камбiнаваныя (кантрастывы, збыткоуныя адзiнкi), а таксама стылштычныя фiгуры (алагiзмы, мiмезiс), прыём празмернай лiрызацыi. Неспецыялiзаваныя сродкi рэалiзуюць камiчны эфект тольк1 з дапамогай адпаведных прыёмау i у адпаведных кантэкстах i таму адносяцца да перыферып поля.
Лтаратура
1. Ковель, У. А. Франщшак Аляxновiч : у 4 т. / У. А. Ковель // Псторыя беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя. - 2-е выд. - Мшск : Беларуская навука, 2001. - Т. 1. - 1901-1920. - 583 с.
2. Демиденко, Л. П. Речевые ошибки : учеб. пособие для филол. фак. пед. ин-тов / Л. П. Демиденко. - Минск : Выш. шк., 1986. - 336 с.
3. Норман, Б. Ю. Язык : Знакомый незнакомец / Б. Ю. Норман. - Минск : Выш. шк., 1987. - 222 с.
4. Удовиченко, Г. М. Языковые средства юмора в украинской советской комедии : автореф. дис ... канд. филол. наук : 10.02.01 / АН УССР, Ин-т языковедения. - Киев, 1953. - 13 с.
Summary
Different verbal means and methods are used for creating a comic effect in F. Alechnovich's comedy «Sir Minister». An important role in revealing the comic connotation belongs to special means.
Пастуту у рэдакцыю 14.04.06.
