CC BY
4Эдип Иш Ширнияз
шнияз бине Хэрэзми
(1725/(?)
1790/91)
Ишнияз бине Ширнияз кабер ташы. Ьи^ри 1205 / Милади 1790/91 ел. Оренбург елкэсе Татар Каргалысы авылыныц иске зияраты. М. Эхмэт^анов фотосы.
Эдабиятыбызныц XVIII гасырда иж;ат иткан вакиллареннан Ишнияз бине Ширниязньщ калам мира-сы бугенга кадар ейранелми кала бира. Аньщ тормыш юлы, адаби-педагогик эш-чанлеге да хазерге татар укучысына магъ-лум тугел диярга мемкин.
XIX гасыр татар тарихчылары аныц ту-рында берникадар магълуматлар язып кал-дырсалар да, аларны устереп, кицрак ей-рануче алега куренми. Каюм Насыйри (1825-1902), ШиЬабетдин Маржани (18181889), Ризаэтдин бине Фахретдин (18591936) хезматларенда Ишнияз бине Ширни-язга кагылышлы кыска гына сахифалар сакланып калган1. Элеге сахифалар эчта-лек ягыннан бер-берсеннан артык зур факт-ларга ия тугеллар. Нигезда, алар буенча ту-бандаге хабарлар чагыла:
Ишнияз бине Ширнияз бине Ярмехам-мад Харазми Эрганеч шаЬаренда туган. Аныц анисе Хадича бика мелла Ширим кызы була. Ишнияз бине Ширнияз 1770 ел-ларда татар халкына белем бируда ярдам иту максатында Хараземнан Казан артына килеп чыга. Аныц Кышкар, 0ла Казакла-ры кебек авылларныц мадрасаларенда укыту^1 турында хабарлар бар. 1776 елдан аныц укыту эшчанлеге Оренбург янында-гы Каргалы мадрасасе белан байлана. Ул
бирега Олы Мацгар авылыннан килеп Кар-галыда медаррис Ьам ахун булып торган, шагыйрь Габдессалам Урай улы вафатын-нан сои чакырылган дип уйларга нигез бар. Ченки Ишнияз бине Ширнияз язма чыга-накларда ахун дип та йертела2.
Моннан тыш адипнеи Харазем белан байле «Ишнияз афанде» диган дара^асе да була. Курасеи, ул Хараземда зур дини бе-лем алган Ъам дин галиме гаиласенда тар-бияланган кешедер.
Ишнияз афанде бине Ширнияз Ъижри 1205, милади 1790/91 елда Оренбург янын-дагы Сагыйть бистасе, икенче терле айт-канда Каргалы бистасенда вафат булган, бистанеи иске зиратында адипнеи кабер та-шы да саклана. Шунысы кызык, гадатта татар эпитафияларенеи югары елешларена (башына) Коръан аятьларе языла торган булса да, адипнеи эпитафия язмасы бик ж;ыйнак кына: «Ишнияз афанде ибне Шир-нияз Хаваризми 1205 сана» дип язылган (ташныи язуы уеп эшланган, ул 20х40х65 см зурлыгындагы ак известь таш-тан куелган).
Ишнияз бине Ширниязныи татар ма-драсаларена укытырга килуе татар халкы ечен зур вакыйга була. Без аныи педаго-гик карашлары, фикерларе, укыту эшена кертелган яиалыклары хакында алега аз бе-лабез. Лакин аныи карашлары татар гала-мендаге актуаль масьалаларга кагылган-лыктан Ишнияз бине Ширнияз атаклы ке-ше булып киткан.
Ул ж;айге кеннарда ясту Ъам ясигъ на-мазларын ж;айге озын кеннарда уку-укы-мау турындагы бахасларне узенча хал итеп, алар укылмаска тиеш, дип халыкны ышандырган. 1830 елларда аныи бу караш-ларын кабул итеп гамал кылган имамнар белан бахаслар хакында Ризаэтдин бине Фахретдиннеи «Асар» китабында язылган3.
Ишнияз бине Ширниязныи атаклы ша-кертлареннан Сагыйть бине Эхмат аш-Шырданый (1741-1831), мелла Сагыйть бине Эхмат ал-Барыши (?-1813/14), мелла ИбраЪим бине Арслан ал-Кимеви (?-1843), Монасиб бине Габдрахман ал-Казани, Яхья бине Сафаргали ал-Болгари (1758-1838) исемнаре магълум. Каргалы мадрасасенда Ишнияз бине Ширнияз укыта башлагач, ан-нан белем алырга елкан имам-медаррис-лар узларенеи шакертларе белан кученеп кила торган булганнар.
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
Каюм Насыйри Ъам Ризаэтдин бине Фахретдиннеи баялаве буенча алеге Кар-галы медаррисе XIX гасыр татар мадани кутарелешенеи башлануына этаргеч бир-ган зат була. Ишнияз бине Ширниязныи дини реформаторлык карашлары аныи кулъязма халенда таралган «Рисалаи гака-идел-Болгария» исемле китабында баян ителган. Бу юлларныи авторына алеге ки-тапныи бер кулъязма несхасен 2004 елда Казанда шахси китапханада курерга туры килде. Ул кулъязма Казанда Эхмат Ишмо-ратов исемле татар филологы кулында сак-ланган булган. Эсар татар теленда, ж;ииел аилаешлы итеп язылган, автограф дип ба-яланерга мемкин. Гарап язуыныи татар тагъликы ысулында, коигырт кара белан башкарылган, башы-ахыры бар, куламе 60-70 битлар чамасы. Бу асарнеи заманын-да Ш. Марж;ани, Р. Фахретдин кулларын-да кучермаларе булса да, даулат китапха-наларенда аныи кулъязма несхаларе сак-лануы хакында магълуматлар куренми. Шулай ук ул басылып та чыкмаган.
Галимнеи икенче бер хезмате «Латаи-фе Ишнияз бине Ширнияз» исеме белан магълум булып, татар адабиятында шулай ук аныи турында иска алынганы юк. 1970 нче елларда археограф Нигъмат Ва-Ъапов аныи бер кулъязмасын Татарстан Республикасыныи Мамадыш тебагендаге Сен авылларыныи берсенда тапкан иде. Лакин, хазер ул кулъязманыи язмышы магълум тугел. Ишнияз бине Ширниязныи ул китабы терки-меселман деньясында кии таралган Александр Македонский (Искан-дар Зелкарнайин), Локман Хаким, Махмуд Газнави, ЭдЬам-ИбраЬим, Баязид Бистами, Лайла белан Маж;нун Ъ. б. сюжетларга язылган хикаялардан гыйбарат булып, ан-да чама белан 60-70 асар булган дип фа-разларга мемкин.
1983 елны Казанда табылган бер тау-шалганрак кулъязманы ейрангач ахун Иш-нияз бине Ширнияз хикаяларе ж;ыентыгы булуы ачыкланды. Кулъязманыи факать 13 бите сакланган. Югалган битларе да куп. Шушы сабаптан 15 тулы Ъам тулы булма-ган хикая сюжетлары тикшерелде. Элеге кулъязма табылу белан 1973 елда Казан ар-тында табылган бер кулъязма фрагменты-ныи да Ишнияз бине Ширнияз хикаяларе ж;ыентыгы сахифалареннан булу^1 тагаен-ланде. Кайбер адабиятчыларныи хезматла-
д
pеннан кypенганча, 6у адипнец ж;ыенты-гы Kaзaндa, Kaзaн тиpаcендаге тaтap авыл-лapындa киц тapaлгaн бyлгaн.
Язучыныц xикаялаpе ypтa гacыp ме-cелмaн xaлыклapы адабиятлapындaгы ж-жетлapгa нигезланган бyлca да, бик акту-аль яцгыpыйлap. Aлapдaгы легендap тол-тaннap, cyфыйлap, cаyдагаpлаp oбpaзлa-pындa бyгенге кешелаpга xac пcиxoлoгик xapaктеpлap, дopфaлык, caмимилек, тап-кыpлык h. б. cыйфaтлap чагыла.
Ишнияз бине Ш^нияз yзенец xикая-лаpена нигез итеп XVIII racbip тaтap аки-ятлаpе h. б. файдаланган. Aныц миcaлы <<Патша белан юxa» xикаяcенда кypена. Xикаятнец баш елеше, югaлca да, аныц ни белан башланганын тaтap акияте белан байлелектан чыгып pекoнcтpyкциялаpга мемкин. Шунлыктан, ул тaтap акияте ни-гезенда xикаят язган беpенче маг^ифат-чебез дип иcапланеpга лаек.
Ишнияз бине Ш^нияз xикаялаpе бил-геле беp таpтипта биpелган. Momi безнец тapaфтaн табылган ж;ыентыклapдaгы xика-ялаpнец да беp эзлеклелекта биpелyеннан кypабез. Mаcалан, hаp ике ж;ыентыкта да «^лтан Mаxмyд hам аныц кияве Xаcан» белан «Лайла-Mаж;нyн» xикаяте беp-беp apтлы ypнaштыpылгaннap. Xикаялаpнец астында Ишнияз бине Шиpнияз иcеменец язылуы aлapныц aвтopлapы кем булуын кypcата.
Бу XVIII йез адибенец билгеcез xика-ятлаpе килачакта табылып, аныц тулы ж;ы-ентыгы xaкындa да cyз алып бapыpгa мемкин бульф. Шушы юналешта эшлаy ечен яца чыгaнaклap бapлыгы да магълYM. Ди-мак, тaтap магъpифатчелеге инде XVIII йезнец икенче яpтыcындa ук yзенец 6ep-лыгын Ишнияз бине Ш^нияз иж;аты аша игълан иткан була. Бу язмага кушымта итеп 1983 елда Kaзaндa табылган xикаятлаp ж;ы-ентыгыннан ypнаклаp биpела.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Hacыйpи K. Caйлaнмa эcэpлэp. ДYPт тoмдa. - Kaзaн, 2003. - T. 1. - Б. 345-346.
2. Mэpдaни Ш. Mеcтэфaдел-эxбap фи эxвaли Kaзaн ва Бoлгap. - Kaзaн, 1900. - T. 2. -
3. Pизaэтдин бине Фэxpетдин. Acap. 2 дезьэ. - Opö^yp^ 1901. - Б. 59-60.
Б. 216.
Хикэйэт [Пэйгамбэр h9M аныц сэхабэсе]
Keнлэpдэ бep кeн пэйraмбэp raлэйhиccэлaм cэxaбэлэpинэ мигьpaж1ra aшдыгыны бэ-йaн эйлэдe. Йэгъни, гapeш вэ кepcинe, вэ ж1эннэтнe тэн кузи илэ кypдyкинe, мигъpaж1дaн pe^yrb итдeкeндэ ишereнeп 6у xэбэpинeп xэpэкэтe ceкyн бyлмaraныны вэ тyшэкeнeп xэpapэтe cyынмaraнны бэйaн итдeкeнeп co^^a cэxaбэлэpдин бepэrycи oшбy xэллэpэ инкяp эйлэдe, куп^нэ cыйrмaды, киpy эвинэ гай^ы. Эувэл зaмaндa бу cэxaбэнeп xa™-ны oн илэp идe. Иpeнэ эмep эйлэдe: «вap, cy килдep, ceзлэprэ тэraм бeшepyб биpэйeн», - дидe. Иp кaбyл кypдe, куль^ чилэк aлды, cyra китдe, дэpйa кeнэpинэ килдe, чилэгинэ cy дyлдypдиcэ, ул cэxaбэнeп куи^ [cyra] кepмэккэ мэйeл эйлэдe. Kaмыйc вэ эзэpини ecтeндин cyйды, yзeни cyra быpaкды, чумды, вэ бэгъдэ бaшыны cyдaн чыкapды, фи эл-xaль yзeни бep йaбaндa xaтын cypэтинэ xэcэx идeлrэн кypдe, йэгъни aлышынraн кypдe. Typт янынa нэзap эйлэдe, caлahж1и эxэдинe кypмэди. Mэrэp, бepaз co^^a, бep чyпaнны кypди. Ул чyпaн мoнып xaтyн икэнeн бeлrэч тoтмaк кacдeни итдe. Бу aндин фиpap идуб бep йыraч кyышынa кepдe. Axpeл-эмep ул чyпaн бу cэxaбэнe тoтyб aлyб эвинэ кaйтды, узинэ никax итде.
Элкыйcca. Йитe йылга тиrpy иp-xaтын улуб тepeклик итдeлэp. Бepничэ эyлaд вeж1yдrэ килдe. Ю^^эти Илahи иpкинэ ул xaтyн мэcex идулгэн cэxaбэ (йэум мин Илah) дэxи купли cyвra кepмэккэ мэйeл итдe. Дэxи эувэлги тик кaмиc yзэpyни cyйyб yзeни cyra пы^^цы. Дэxи бaшыны чыкapды, эувэлги чумылган йиpинэ чыкa килдe. Эyвэлre кийeмлэpe Ьюми-шэ cэлaмэтлэpдyp. Чилэre илэ aлyб кyйraн cyвынып xэpэкэтe токунэ килмэгэн. Ул чилэк илэ cyвны эвинэ aлyб кaйтды. Xaтын Ьюмишэ oнны илэб бeтмэrэн. Xaтыны эйтдe: «ничeк heб зaмaн гай^ыи?» - тидe. Иpe ул xaтыныra тэгъйиp улыб cэprэзэшни бэйaн эйлэдe. Xa^^i кaмилэлэpдэн иpдe. Иpeнэ эйтди: «xэзpэти pэcyлyллah raлэйhиccэлaмнeп узэ-pинэ йaвыз reмaн иткэнceп, бу кypдeп xэл ^rça Aллahy тэraлэдэн тэнбиhдep», - дидe. Иpe эйдe: «пэйraмбэpнeп мигъpaж1ынa эзкяp иткэн идeм, мoнып co^^a hэp икece пэй-raмбэp caллaллahи raлэйhиccэлaмнeп мeбapэк xoзypынa килeб, мигъpaж1и тэcдыйк улыб, изгу бэндэлэpдин yлдылap.
ЭДИП ИШНИЯЗ БИНЕ ШИРНИЯЗ ХЭРЭЗМИ (1725/(?)-1790/91)
СУЗЛЕК:
эзэрини — каплавыч тукымалары
эзкяр — иска тешергэн
эулад — балалар
бэгъдэ — соиыннан
ведуд — денья
геман — фараз
йыгач — агач
камила — акыллы
камис — кулмак
касдени — телагена
кенари — яр
майел айладе — теладе
мигърад — бик кыска мизгелдэ пэйгамбэр мог-диза белэн АллаЬы тэгалэ янында булып, аныи каршына килеп, аныи урынын куреп кайткан
пэйгамбэр — Мехэммэд галэйЬиссэлам куздэ тотыла
редугъ — мигъраждан йортына кайту
саргазаш — башыннан кичканнар
сэхабэ — Мехэммэднеи ейрэтулэрен беренче
кабул итуче меселманнар
секун — тынычлану, тукталу
суйды — салды
тагам — ризык, аш
тэнбиЬ — кисэту
тасдыйк — раслау
фирар идуб — качып
хэрарэт — дылысы
чупанны — чабан, кетучене
Хикэйэт [Деньяньщ фанилыгы]
Вэ кинэ падишаИлардин бер падишаИ узенеи вэзире эгъзаминэ диде ки: «бэиа бу деньяньщ тиз уткэн мисалыни бу деньяда кургэз!» - ди. Ул вэзире падишаИга диде: «рэ-гыйэтлэрииэ эмер эйлэгел, - бер сэгатьни кеше, эченэ кереп чумырдай [мичкэне] йезем суы илэ тулдыр! Шунлар мондин сои узеи ул йезем суына чумгыл! - диде. ПадишаИ фил-халь бойурды бер мичкэгэ кеше чумылырдай иддум. Ул ширэни тулдырдылар. ПадишаИ мичкэ тарафына узении хадимлэре илэн килделэр. Бэгъзесе падишаИныи тэрсыйгыны, бэгъзесе киемнэрене, бэгъзесе башмакларыны алдылар. ПадишаИ ул ширэгэ чумылды. Бэгъдэ башыны чыкарды. Узене бер йапанда курде Иэм турт тарафына нэзар эйлэде, Иич кемсэнэ курмэди, мэгэр бер карый уграды. Ул карыйдан сорады: «бу нэ атлыйг сэхра-дыр?» - диде. Ул карый эйде: «ошбу сэхраны Дэшти Кыпчак дирлэр», - ди. Узенеи шэИэ-рене сорады. Карт эйде: «фэлэн микъдар мэнзилдер», - диде. НиИайэтэ сэр йырак ир-меш, уз тереклекендэ йитмэк имкяне йукдыр. Иэр турт тарафны сорады. «Иэр тарафны гизэрэ йырак» - тиде. Андин сои ул карт шэИэрене сорады: «нэ йирлек сэн, кандин килур-сэн?» - диде ирсэ сорагач: «сэн, фэлэн, мосафир ирмешсэн» - тиб эвинэ илтеб миИман эйлэде. Бу шаИ ул картка чук кенлэр хезмэтлэр эйлэде. Бу падишаИныи хезмэте ул карт-га мелэйем килде. Ул картныи бер кызы вар ирде, бу падишаИга тэслим эйлэделэр -никах кыйлыб, ул падишаИныи куиленэ бу картныи кызы ниИайэтсез мелэйем килде. Кен-дин-кен мэхэббэтлеклэре зийадэ улды, берничэ эулэдлэре вежудэ килде. Вэлидэлэре дэхи ниИайэтсез сувеклу улды. Дэхи падишаИ кенлэрдэ бер кен сувга кермэгэ касд итде.
Элкыйсса. Киемлэрене суйылды, узене сувга пыракды, чумды, вэ бэгъдэ башыны чыкарды, узене дэхи йезем ширэсендэ курде. Хадимлэре Иэмишэ ментазыйрлэ килеб чыккач, бэгъзесе тэнене кортоб, вэ бэгъзесе киемлэрене ииенэ салыб солтанэт тэхетенэ илтеб ултыртдылар. Иэмишэ геманлык улды, вэ Иэм башыны тубэн салыб ултырды. Сэ-гать бисагать аИ орды. Ул хэким вэзире килеб курди вэ бэгъдэ эйде: «падишаИ ни бул-ды?» Андин сои падишаИ сэргэзэшни бэйан эйлэди. Андин бэгъдэ эйди: «эй, падишаИ ул кургэн хэллэреи хыйалэт вэИемлэрдер», - диде. Бу Иэр ки гыйбрэтдер, денйаныи фани-лекенеи мисалы ошпуныи кебидер дэйу нэсихэт там эйлэде.
агъзам — олы
бэгъдэ — соиыннан
вэЬемлэр — хыялдагы уйлар
зийада — усте
имкян — мемкинлек
кандин — кайдан
манзил — тукталыш
СУЗЛЕК:
пыракды — ыргытты
рагыйятлар — кул астындагы халык
тарсыйгыны — зиннатларин
таслим — тапшыру
уградый — очрады
хадим — хезматче
шира — сыгынты
82,
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
Хикэйэт
[Эдhэм h9M аньщ улы Ибpahим]
Шэhpe Бэлexцэ Aллahы Tэгaлэнeн бep изгe бэндэлэpeндин бep Эдhэм arnbrnr изгe бэндэ вapдыp. Руз^ини^ кYбpэгeн гYpcтaнлap apacындa Yткэpep иpдe. Ул Бэлex шэЬю-peнeн пaдишahcыньщ бep caxибж1эмaл кыз yглaны вap иpдe. Пaдишahньщ capaйыньщ йyкapыcындин бaшыны ^^^phi чыкapыб yзгaнны ^э тopыp иpдe. Пaдишahньщ capa-йыныц йyкapыcындин бaшыны 6у гYpecтaндaгы Эдhэм кYзeнэ туш улды. Ул кыз уг^нны^ ж1эмaлeнe Эдhэм aны кYPди. Me^ ^н илэ ул пaдишahньщ кызынa гашыйк улды. Aндин con ул кызы кYpмэгэ hэм aлыpгa кacд идeб, шэhэp эчeнэ кepди, пaдишahдин кызын copa-мaк ниятe илэн. Пaдишahньщ мэcж1eдкэ килep йyлындa кaим улды.
Элкыйcca. Пaдишah йapaннapы илэ мэcж1eдкэ бapыб кaйтыp улды. Бу Эдhэмнeн пa-дишahгa CYЗлэpгэ тэкaтe йитмэдe. HэYмиз улыб, тилмepeб кapaб галды. Пaдишah Yзeнeн фиpacэти илэ бeлдe. Бу фэкыйpьнeн бep гapызы вapдыp дэЙY. Ул фэкыйpьнeн кaтынa бep вэзиpeнe кYндepдe: «Bap xэлeнe copa, нэ гapызы вapдыp», - дидe. Bэзиp ул фэ-кыйpьнeн ra^rna вapды, xэлeнe copaды: «нэ гapызьщ вap?» - дидe. Эдhэм эйтдe: пaди-шahньщ кызыны никax эйлэгэ copaймын, - дидe, - вap, эйт пaдишahгa, кызыщны copa^ ды^», - дэЙY. Bэзиp мoньщ CYзeнэ xэйpaн кaлды: «вapaйын, эйтэйeн», - дидe. Бу вэзиp киpY пaдишah кaтыйнa ДYндe. Пaдишah вэзиpeндин ceaль эйлэди: «нэ гapызы вapдыp?»
- дидe. Bэзиp кыйыp-кыймaз эйдe: «кызыщны никax эйлэгэ copaйдыp», - дидe. Буны ишe-дeб ул шahньщ бapчa вэзиpлэpe xэйpaн кaлдылap. Aндин co^ вэзиpлэpeнэ мeшэвэpэт эйдe: «ни дийэйeк?» - дидe.
Элкыйcca. Meшэвэpэтлэpe yra тoтaшды, иттифaк итдeлэp: «мэЬ^ xaкыны aгыp ca-лaйык, aндин кaйтыp», - дидeлэp. Шah эйдe: «буныщ хэли eч хэлдин тыш дэreлдep. Йэки бу бep вэлиyллaдыp, йэки бep дивaнaдыp, йэки кeшeни cынaгyдыp. l^ah^i^ икe дeppэйэ-тe вap иpдe. Aндaйын нaмдeppэлэp идe. Зaмaнындa acлaн hич эcэдxaнэнлэp юк иpдe, aнды нaмдapлap иpдe. Зaмaнындa acлaн hич иxвa[...] нэндэлэp юк иpдe. hэp икeceнe китepдeлэp. Ул ЭдЬюмгэ эйдe: «эrэp бyнлapньщ oxшaшыны тaбap бyлcaн, кыз cинeццep»
- дидeлэp. Ул Эдhэм буны ишeдэчэк - хуш yлыp, - диб, wpY ДYндe, бep дингeзнeн ганэ-pинэ вapды, чилэк aлды. Ул ди^гез cyыны тYrэ бaшлaды, йapымчылapны дэхи кушды. TYкдeлэp.
Элкыйcca: бу дингeзнeн cyыны кимeтдeлэp, эчeндэre ж1aнвapлap тэфэppыr вэ нa-лишкэ килдилэp. Xaк тэгaлэ ул ж1aнвapлapньщ кYHлeнэ бep илhaм пыpaкды: «вapьщлap ул Эдhэмнeн мaкcyдыны xacыйль идeнлэp, юкca кopyгыны кaлдыpыб ceзлэpнe hэлaк эй-лэЙYP». Ул дингeзнeн ж1aнвapлapындин бepceнe Эдhэмгэ илчe итYб кYPдepдилэp. Ул Эд-hэмнeн гapызыны бeлдeлэp, ж1aнвapлap hэp бepэYce бep дeppэнe aгызлapынa aлыб ки-тepдeлэp. Ж1aнвapлapньщ килтepгэннe утыз йeб дeppитлэpeнe aлыб бaкacыны кaйтapды: «вapьщ, бэн ceздин хушындым» - дэЙY. Aндин co^ ул ЭдЬюм, ул инж1Yлэpнe aлыб пaди-шah xoзypынa килдe. Икe дeppeннe кYCтэpдe, Yзгэлэpeнe гизлэди. Ул Эдhэмнeн ин^лэ-pe шahньщ инж1Yлэpeндин h^ap чындин ж1эвaд payшaн улды. Пaдишah hэм йapaнлapы xэйpaн кaлдылap, нэ эйлэгэ бeлмэдeлэp, axpeл-эмep: «cин уфыюын, шahньщ ул инжупэ-peнe гандин aлдьщ?» - дэЙY тehмэт идeб, йeзeн кapaлтыpгa тeлэдeлэp. Фил-хэл, ЭдЬюм кyeнындин ул гизлe инж1Yлэpeндин икeceнe дэхи чыкapды: «Бу дa дэхи ceзнeкeмeдep?» -дидe. Икeнe дэхи чыкapды: «бу дa дэхи ceзнeкимидep?» - дидe. Икeнe дэхи чыкapды, тэмaм yлaнчa. hэммэce xэйpaн кaлдылap, нэ CYЗлэpгэ бeлмэдeлэp, дeллэpe бaглaнды. Эдhэм эйдe: «эгэp буны габул идeб, кызыщызны виpcэнeз, Yзeнeзгэ ул^н кызьщыздaн ЭYвэл, кyйынындaн чыкapгaн инж1eлэpнe hэммэceнe элeндин cepeб caчыб йибэpдe. Иллэ икeceнe гeнэ кaлды, Yзe киpe тopлaгынa ДYндe. Ул ЭдЬюм китдeкe зaмaн шahньщ кызынa гайэт дэ aгыp гыйллэт иpeшдe. (^б зaмaн тaбиб - xaзикълapны йaглaдылap, hич дэвaйэ бeлмэдeлэp. «l^ah^i^ ЭYвэл кызы фи-aн Yлдe», - дэЙY hэммэce тэгъйиp улыб гaмь-гocca илэ дэфeн итдeлэp. Эдhэм дэ бу xэлнe бeлдe. Пaдишah кызыныщ кaбpeнэ килeб, xэpeб идeб: «буны тepeк вaкытындa кYзeм тyйa кYpмэдeм, Ьжч бyлмaca Yлгэн бyлca дa бep зeм тyйгaнчы кYpэйeм», - диб, кaбepeнe aчды, вэ ул Yлгэн кызны кaбepнeн йaнынa шйэ-дe, кyйынындaн бийэ инж1Yлэpнe чыкapды. Kaбep эчe payшaн булды. Бу хэл илэ ул ЭдЬюм кызыны кapaб тopыp идe.
Ул Бэлex шэhэpeндэ бep кapый xaтын вap идe. Бep гaйэт тaбиб-xaзикьлapдин идe, кич илэн тaбиблыкындaн кaйтыб килepeндэ кaбepcтaндa бу нypны кYPдe: «нэ нypдыp?» -дэЙY кaтлapынa вapды, xэллэpeнe кYPдe, гaйeплэдe: «бу нэ xэллэpдep?!» - дидe. Эдhэм ул xaтынгa cэpгэзeштлэpнe бэйaн эйлэдe. Ул xaтынньщ, Эдhэмнeн шэфкaтe килдe. Ул кызныщ йeзeнэ нэзap эйлэдe, йeзeн нypлы кYPдe. Aндин co^ эйдe: «бэн буныщ xэлeн га-paб кapыйм, нитэкдep?» - диб, кулын тoтыб кapaды идe, бу^ эж,эл дэгeл иpмeш, фaни бyлгaн иpмeш, тaмыpыны чиpтcэн фил-хэл cиxэткэ rnnep идe. Эдhэм ул кapый xaтынгa илтимac идeб тaмыpны чиpYттepдe. Пaдишah кызы фил-хэл cиxэткэ килдe. KYзeн aчды,
ЭДИП ИШНИЯЗ БИНЕ ШИРНИЯЗ ХЭРЭЗМИ (1725/(?)-1790/91)
карады, узен кабер эчендэ куреб: «бу ни хэлдер?» - диде. ЭдИэмгэ эйде: «син кемсеи?» - диде. ЭдИэм аиа сэргэзештлэрне бэйан идеп бирде. Кыз бу хэбэрлэрне ЭдИэмдин ишет-кэч: «бэн сииа кэнизэк улайын», - диде. Андин сои ЭдИэм ул ике ж,эуИэрене ул карый хатынга виреб бэхиллэтде. Ул падишаИ кызыны эвинэ илтеб, узенэ никах итде, мэхэб-бэтлеклэре кендин-кен зийадэ булды.
АллаИы тэгалэ ЭдИэмгэ ул падишаИ кызындин бер угыл вирде, адын ИбраИим куйды-лар, ниИайэтсез хесниж,эмал иясе улды. (Лэ йэуми мин лэ йэм) ШаИ узенеи рэгыйэтлэре илэ шикярдан кайтыб килдеклэрендэ бу ИбраИимны урамда йул узэрендэ уйнадыгына туш улыб куриб, шаИ хэйранэ калды: «Ничек бэнем кызым ж,эмаленэ охшагандыр», - диб кулына алыб, кочыб сейде. Вэ Иэм кем угланы ирдекене сорамайынча ук эвинэ хатыны янына алыб китде. ШаИ хатыны буны кургэч, ж,аныны фида кылырга йитде.
Элкыйсса. Бу ЭдИэм угылыны нэ эзлэп вэ сораб, угылы ИбраИимны шаИ хозурында табды. ШаИга эйде: «йукса гайэт узегезнекедэй курэсегез килэме?» - диде. Эйделэр: «бигайэт мештакмыз», - диделэр. ЭдИэм эйде: «эгэр мештак улсаиыз йибэреб алдыры-иыз» - тиде.
Элкыйсса. Йахшы эсбаблары илэн йибэреб алдырдылар. Миндин соира угланларын-дин артыграк идеб тэрбийэ итдилэр. ЭдИэм угылы ИбраИим илэ шаИныи кызыны эткэлэ-ренэ тэслим итдекенеи соиында, узе гариблеккэ ихтыйар эйлэде. Бэйет меж,авирлеккэ китде.
Ул шаИныи ИбраИимдин гайре угылы юк ирде. ИбраИим балигъ улдыгында бабасы падишаИ вафат улды. Бабасы урнына ИбраИимны Бэлех шэИэренэ падишаИ идеб кыйл-дылар. НиИайэтсез гадел вэдад игэсе улды. Иэмишэ зикер вэ [...] улды. Бер кен солтанэт сэйрендэ зикер вэ сэна илэ АллаИы Тэгалэгэ тэкъриб булмак касдендэ ултырыр ирде. Сарайныи естендэ бер кемсэнэ биэдэбчелек илэн йерер улды. Бу ИбраИим солтанэт Иэй-бэте илэн ул кемсэйэ хэбэр кылды: «кемдер ул, биэдэблек илэн анда нэ эшлэр?» - диде. Ул сарай естендэге кемсэ эйтде: «мин мондин тэвэме эзлэрем» - диде. ИбраИим эйде, «ахмакмы сэн, сарай тубэсендэ тэвэме улыр?» Киру ул ИбраИимэ ж,аваб кайтарды: «син-ме ахмак, минме ахмак? Тэхетеи естендэ ултырыб АллаИы Тэгалэгэ тэкъриб булмакны эстэрсен?» - диде. ИбраИим эйде: «бу сезэ тэнбиИ имеш», - диб.
Ошбу ИбраИим дэхи (фи йэуме мин эл-айэм) тэхет милкене тэрек идеб, горбэт вэ горбэтлекне ихтыйар итэргэ касд итде. Дэхи куиленэ килде «мин китдекем соиында минем кеби кем гадел вэ дад илэ тотар бу рэгыйэтлэремне вэ Иэм кем нэфкалэндерер ж,эмэгатьлэремне» дэйу фикер илэ мэхкэмэсендэ ултырыр ирде. Бер хуш, зиба кемсэнэ эйтубэ килде. Бу ИбраИимдин кунак улырга кэрвансарай сорады. ИбраИим эйде: «мондин кэрван соралмый, бу мэхкамдер» - диде. Ул кемсэ эйди: «синдин борын кемлэр шаИ улыб мэкам дотдылар?» ИбраИим эйди: «миндин эувэл бабам иде, андин дэхи фэлэн [диб] тезеб китде. Ул кемсэ ИбраИимга ж,аваб эйде: «имди анда малик улса, бер кэрвансарай [булыр] ирмеш. Синдин сои синеи кебилэр килеб гадел вэ дад эйлэр, - диде. Мо-ныи бу сузе илэ ИбраИим тэнбиИлэнде.
Кенлэрдэ бер кен узенеи вэзирлэре берлэ сэйер сэйран идеб шикярга чыкдылар. Чук мэнзиллэргэ йери торгач кенне томан басыб китде. Нэ берсе бер тарафга китдилэр ниИа-йэт пэракэндэ улды, Иич кайу этрафка варырларыны белмэделэр. ИбраИим ике вэзире илэ бер тарафга китделэр. НиИайэтсез карынлары ачды, томан кутэрелде. Бу ике вэзир-неи берсенеи куйынында мебарэканэ кумэч вар ирде. Аны йийэлем диб йиргэ куйдылар. Бер карга килуб ул кумэчлэрне алыб китди, зар вэ фиган илэ тэхрир улыб. Ки ул карга бер тагъ естенэ варды Иэм ул тагъныи башына ашды. ИбраИим аты берлэ дэхи ашды. Ул тагъныи башында бер эле вэ айакы баглы бер карт кеше курде. Байакы кумэчлэрне ул карга бу картныи кукрэге естинэ куйыб, ватыб ул картка йидерер ирде. ИбраИим ул карый-ныи йанына варды, хэлене сорады. Ул карый: «бу кен йите кендер, бэн бер сэудэгэр хуж,а ирдем, хэрамилэр йулымны ордылар, малымны алдылар, уземне кулымны-айакымны багъ-лаб, бейлэ итеб китделэр, АллаИы тэгалэнеи эмере илэн ул кендин бирле бу карга бэиа бейлэ ризык йидерер», - диде. ИбраИим моныи эл-айакыны тишешде, узи бер йары китде, фэИем итде, АллаИы Тэгалэ - азак падишаИдыр, минем ж,эмэгатьлэремне Иэм ризык-сыз ултермэз дийеб гафлэтене китэреб, узенеи чупаны катына килеб естендэге шаИлык киемнэрене узе чупанга виреб, чупанныи киемлэрен кийеб горбэтлек ихтыйар эйлэде, -эткэсе ЭдИэм кеби.
СУЗЛЕК:
ал — кул адын — исемен баглы — байле берагуси — берсе би адабчелек — адабсезлек бигайат мештакымыз — бик та сагынылганы-быз
быракды — салды
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
вадад — дуслык
вэлиулла — аллаЬ изгесе
гамь-госса — кайгы-сагыш
гариблекне ихтыйар — мосафирлыкны теладе
гарызы — утенече
гафлат — ваемсызлык
гизладе — яшерде
гизле — яшерелган
д
гopбат — читта aepылып йepy, мecaфиpлык
гыйллат — чиp, aвыpy
дад — гаделлек
дафен итде — ^мде^
деppайат — энде mrae^rnce
дyнде — кaйтты
зийaда 6улды — ycте
зикеp — тека any
ига — ия, xy^a
игаcе — ияcе
илтимac идеб — тыщлaп
иттифaк — беpлашy
йaглaдылap — яллaдылap
йapымчы — ypтaккa эшлаyче
йийалем — aшapбыз
кaим улды — бacып тopды
кapый — кapт
кacд идеб — телап
давaд — юмapт
канизак — xезматче кыз
кенаpина — яpынa
кycтаpде — к^^тте
макaм — ypын
маxкамаcенда — xeкем йopтындa медав^ликка — кaбеpлаp кapapгa мeшaваpат — кищаш нaм-даppалаp — иcемле энделаp назиp айладе — кapaды нафкaландеpеp — probiraa^qbipbip паpaканда — тapкaлy payшaн — якты pагыятьлаpе — xезматчелаpе pyзгяp — гoмеp caxибдамaл — гузал
cанa — мaктay
cаpгазаштлаpне — булган xаллаpне, бaштaн
кичканнаpне ceanb — copay
coлтaнат cайеpенда — coлтaн xезматенда
тaбиб-xaзикълapны — тaбиб-белгечлаpне
тава — дея
тагъйиp — yзгаpтy
такъpиб — якынaйтy
танбиЬ — киcатy
таpек — тaшлaп
таcлим итдеке — тaпшыpгaны
таффаpыг ва нмиш — кypкып елay
таxpиp — xабаp
тopлaгынa — TOpararn
туш улыб — тypы килеп
yгa — шyщa
фaни бyлгaн — маpтка киткан фи^н — бик Rbicra вaкыттa фиган — елay фиpacате — cизгеpлеге xаpaмилаp — юлбacapлap xаpеб идеб — mpramm xеcнидамaл — гузал чук манзиллаp — куп диpлаp чyпaн — кетуче Ьаб зaмaн — тиз зaмaн hазap чындин — мещ маpтаба Ьайбати — aвтopитеты шикяp — ay, cymp эвина — еена эcтаpcещ — телаpcещ юл yзаpенда — юл бyендa
Хикэйэт [Пaдишah hэм юxa]
[Бу xикэянeн бaш eлeшe юк. Лэкин aны тaтap xaлык экиятe бeлэн чaгыштыpып aндa ни xaкындa CYЗ бapгaнын кYзaллapгa мeмкин. Kыcкaчa: пaдишah юxa бeлэн oчpaшып a^a eйлэнгэн hэм aвыpый бaшлaгaн. Taбиблap a^a «^вы^ы^ны^ тeп cэбэпчece xaтыньщ, ул юxa бyлca киpэк», - дигэннэp. Taбиб arça xaтыны юxaмы, тYгeлмe икэнeн ^rnapra ки^эш биpэ. - M. Э.]
[...] «Mин aны ничeк ^^йь^», - дидe. Фэкыйh эйдe: <^ин тэббaxeнэ эмep ит - кeзэpэ тepлe тэгaм пeшepceнлэp. Ул эгэp йyxa нэcлeндин бyлca, бик йapaтыб йийэp, эгэp тoзлы тэгaмeндин йига, Yзeиэ кичкeceн бик йaxшы cyвлaтыб йaт, capaй ишeклэpeнe мexкэм бepкeт, hичбep чыкapгa йиpeнлэp кaлмacын, Ьюм capaйьщдa cy кaлдыpмa. Ул cy^^ то-paлмaз, ул cycaгaч cy излэp. Син aны кYpмэгэн тик булып йaт, эгэp cинeн cынaгaньщны cизcэ, Yзeннe hэлaк идэp», - дидe.
Aндин co^ пaдишah, фэкыйЬ| эмepeнчэ, oшбy xaтынны тэжрибэ эйлэдe, capaй ишeк-лэpeнe hэм мexкэм биклэдe. «Пaдишah йoклaды», - дигэч, мэxбYбe тopды, cy излэдe, бyлмaды, ишeкнe тибpэтдe, мexкэм бaглы улды. Нэ идэpгэ бeлмэдe. Axыpeл-эмep гаж,из-лeгeндин йылaн cypэтeнэ кepдe, бу кaдэp oлyг aждaha булды. Бep пэнж^эдэн бaшын чыкapды, шэhэp читeндэ бep кYл бap иpдe, ул ^лдин бaшыны cyзыб cy эчдe. Koйыpыгы haмaн capaй эчeндэ галды. Tyйгaндин co^ киpe тapтылыб, кыз cypэтeнэ кepeб, киpe гайт-ты, йэнэ шahи ж.иЬшнньщ кyйынынa кepeб йaтды. Шah бу xэлнe тэмaм бeлдe. Tэнeндэ ж1aнындaн лик pэмaкъ кaлды. Иpтэ улды. ЭYвэлгe фэкыйЬ^ кинэ кaйтa eндэдe, - cинeн CYзeн pacт кaлды иpмeшceн, - дидe. Kичэ улды. «Имди ни хэл илэ мoндин кoтылмaк киpэк вэ нэ илэ hэлaк итмэк киpэк?» - дидe. Фэкыйh эйдe: «имди a^a hичбep чapa бyлмac, мэгэp cин aньщ xaкынa диб кopычдин бep capaй бинa кылдыpмaк киpэк. Ул aны киcэ бeл-мэc, эммa Yзeнe a^a кepтepгэ дэхи хэйлэ киpэк. Aньщ xэйлэce бу yлыp. Ул capaйны ^н шeйлэ мeлзэм кылгыл, acтaнэннe габи кYЗлэp кYpмэмeш вэ кoлaклap ишeтмэмeш yлcын.
ЭДИП ИШHИЯЗ БИHE ШИPHИЯЗ ХЭРЭЗМИ (1725/(?)-1790/91)
Аиа айгыл: «мин синеи кулыидан тэгам йийэйем», - дэйу. «Син ул сарайда бэиа тэгам бешереб йидергел, мин аны синеи ечен бина итдем», - дигел. Эмма, узеи мокыйм кермэ-гел. Аны ничек тэ булса керткел вэ Иэм кергэн сэгать ишекне биклэнердэй улсын, йукса кире чыкар улса, узеине хэраб идэр. Вэ Иэм ул сарай нигезсез улсын, йомырка охшашлы, тугэрэк булсын, тэгэрэп йерердэй булсын. Кинэ сарайныи тигрэсинэ утын йагыб кыздыр-гыл, йуха ничек улса да чыкардин».
ПадишаИ ул сарайыны фэкыйИ эйтуенчэ тезетте, мэхбубене алыб сарайга барды, кермэгэ телэделэр. Мэхбубе эувэл кермэде. ШаИ эйде: «бергэ кердек», - диб, айакыны атладылар. ШаИ кереб йитдеке заман кире сикереб чыкды: «астыи фи эланэ багланды, аИ гафил улдым» - диде, сурэтииэ алданыб, ишекне бер кэррэ тартты, баглары сыгылыб инеб керде, эмма ачылмады. ШаИ ул заман эмер итде хазирдэ ж,эмигь улан хадимлэринэ тиз ул сарайны хэзер кылган утынлар илэ кыздырырга. Иеб заман кыздырдылар. Фи эланэ ут тик улды. Ул йылан сарайны койрыгы илэн шейлэ чайкады, сарай урнындин кубыб йомырка кеби йерди. Кинэ шаИга бу кадэр илтимаслар итде: «кил, коткар мине, синеи ж,ордьща, асыл вэ нэселеиэ зарар тигермэзмен», - дэйу антлар эчте. ШаИ илтифат итмэ-де. Аныи чен фэкыйИ эйткэн ирде: «ни кадэр тилмерсэ дэ, чыкара курмэ, хараб улырсын» - дэйу вэ кинэ «аны ултермэсдин эувэл нэзэр ит рэгыяйэтлэрдин ахыр ачдырса, котыма-лы Иэм йандыргандин сои келени ж,ыйыб алгыл, нэ кадэр кел булса, ул кадэр туфракы кушгыл, ул тирьяк булыр. Аныи бэИасе гомреиэ сарыф кыйлсаи йитэр» - диде. ПадишаИ ул фэкыйИ сузене тотды. Йылан сузенэ карамады. Ул сарайны ут илэ тышындин уйлэ кыздырды. Ул йылан бер олуг сурэткэ кереб, сарайны тулдырыб йарайым дигэндэ, эссе-леккэ тузэ алмады, Иэлак улды. Ул шаИ келене алыб, туфрак илэ кушыб, тирьяк идеб, узенэ хэреж, иденде. Гомере тик ахры уланча йитде.
Кенлэрдэ бер кен Солтан Байазид солтан Иблис лэгыйнне тотуб эл-айакыный богау-лады вэ зынж,ырлады. Аны тоткандин сои гайре шайтанлар тэмам кешелэрне аздырмак-дин туктадылар. Андин сои келли адэмлэр денйа гамэллэрене тэрек идуб, ахирэт гамэл-лэригэ мэшгул улдылар. Тен-кен эшлэре тэгать вэ гыйбадэт улды.
Иж,арэт вэ зирагать Иэм сэнэгать улсун тэрек идулде. Хэтта адэмлэр денйасына зы-йан килде. ФикъИ вэ кодалик илэ местэфэрикъ улдылар. Бу Иблис илэ улмакы адэмилэр-гэ тарлык ирмеш дэйу, Иблис лэгыйнне дэхи богауларыны алуб йибэрде. Андин соира дэхи адэмилэр денйа эшегэ мэшгуль улдылар, эувэлге хэллэренчэ.
Сэмигъна мин ахун Ишнийаз.
СУЗЛЕК:
айгыл — айт астана — бусага илтимас — ялвару дамигъ — дыелган кезара — кыздырып кина — соиыннан лик рамакъ — соигы сулышы махбуби — сееклесе, хатыны мехкам — нык итеп
мокыйм — кермагел
пандара — тараза
таббах — пешекче
тирьяк — дару
фэкыйЪ — белуче, юрист
фи алана — шунда ук
хазирда — хазер булган
харед иденде — чыгымнарына тотты
шейла мелзам — бахаста дииелган
Хикэйэт [Иблиснец деньяга ха^эте]
СУЗЛЕК:
ал — кул
зирагать — дир эшкэрту идарат — хезмат иту келли — барлык кодаликъ — низамнар местафарикъ — аерылу
самигъна мин — ишеттем
санагать — товар дитештеру
тагать — намаз
тарек — ташлап
фикъЬ — шэригать кануннары
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИЙ
Xикэйэт [Гыйлем h9M гaкыл]
Бep кeмcэнeн мэж,нун угылы вap идe. Ул угылыны бep rыйльмe нeж1yмдин тэгълим иткyчe ocтaзra тэcлим эйлэдe, дэxи эйдe: «ocтaз, cин минeм угылымны ул кaдэp raлим ит, бу rыйльмe нeж1yмrэ тeлэcэ тa ки, cинeн узуи кaдэpe yлcyн», - дидe. Aндин co^ ocтaз aньщ угылыны aлыб китдe, ижтиЬтадлык вapынчa yrpэтдe. Xэттa yзe кeбeк гангый улды. Yrpэнмэк co^^a эвинэ гайтды. Эткэce yзeнeн элeндэre йeзereн учы^ йoмapлaды, угы-лынa эйдe: «эй, угылым, бу нэ тopyp, эгэp rыйльмe нeж1yмдин xэбэpeн yлca, xэбэp виp-reл», - дэйу, у^лы^ имтиxaн эйлэдe. Угылы эйтдe: <^ep тyrэpэк нэpcэдep» - диб. Дэxи: «иcмe нэ тopyp?» - тиб copaды иpcэ, угылы эйтдe: «тeгepмэн тaшыдыp», - диб эйдe.
Xa^^e кэлям ушбу кыйccaдин rapыз будыф, бэгъзe кeмcэдэ raкыл yлyp - гыйлeм yлмaз, бэгъзe кeмcэдэ гыйльмe yлyp - raкылы yлмaз.
Kypдyнлeгe cинeн шул yrыльщдa rыйлeмлeк куп иpмeш, raлимлeк кyэтe илэ тэмaм нэ иpдeкeнe бeлдe. Бэc, гыйлeм бaшкa, raкыл бaшкa yлyp, иpмeш.
Xикэйэт
[Бaйaзид Биcтaмины шэйтaнныц aлдaгaны]
Keнлэpдэ бep кeн coлтaн Бaйaзид Биcтaми жи^^нны гизуб йepeдereндэ бep шэйтaнra yrpaды. Kypдe, бу шaйтaнньщ apкacындa туп-тулы нyктacы, бep йиpдэ ж,эмигь идуб бapyp иpдe. Бaйaзид эйдe: «эй, лэгыйн, бу нэ нэpcэлэpyн тopyp, бу нyктaлap илэн ни гамэл идэpcэн?» - дидe. Лэгыйн эйдe: «икe-eч шэйex вap, aнлapньщ apкacынa мeнeб бyлмaй-дыф, вэcилэ идэprэ бу мyнчaклapы aндa aлyб бapypмын, aнлapньщ мyeйынлapынa бaг-лaб мeнэpмeн», - дидe.
Бaйaзид эйдe: «эй, лэгыйн, cин бэ^ мeнэprэ мyнчaкьщ кaни?» - дидe.
Иблиc эйдe: «^^a мeнмэrэ мeшкeл дэryлдep», - дидe. Aндин corç Бaйaзид эйдe: «эй, лэгыйн, мин cинe мeнrepмэrэймeн», - дидe. Лэгыйн гож,узэ булды.
Keнлэpдэ бep шн Бaйaзид Биcтaми бep cэxpaйэ чыкды. Бу cэxpa кaшындa бep кapый xaтyн кypдe. Ул xaтyн эйдe: «бэни дэpйaдин чыкaprыл!»
Бaйaзид Биcтaми эйдe: «кapый xaтyн кил, минeм apкaмa cынrыл, aлыб чыrapaйын», -дидe. Co^pa килeб мeндe. Дэpйaньщ тэмaм ypтacыйнa йиткэч, ул лэгыйн эйдe: «эй, Бaйa-зид, ^мэймуган мин cинeн apra^a мyнчaкcыз мeнэм», - дидe.
Coлтaн Бaйaзид лэгыйн иpкэнeн бeлдe иpcэ дэpйa ypтacынa кyтэpyб opды. Me^ xэ-ж1aлэтлeк илэ ул лэгыйндин xэляc улды.
Бу кыйccaдин мopaд бу тopыp, hэp кeм димэceн ки, «бэн ул лэгыйндин xэляc улы-pым», - дэйу. Имди Бaйaзид Биcтaми кeби шэйexлэpeмeзe мeн xэж1aлэткэ кaлдыpca, œ-нeн илэ мин ra^^a кaлдык. hэpкeм Xaк тэraлэ ул лэгыйннeн xeзмэтeндин yзe xифыз зaмaнындa aмин иткэй идe.
CYЗЛEK:
вэотлэ — чapa, эcбaп. гожузэ — кapчык кани — кайда
мyнчaклap — атныщ муенына киepтeп куела Ьэм аща apкaнныщ 5ep oчынa элэктеpеп кыpгa пе-чан aшaтыpгa икенче oчын казыкка бэйлэп куела.
нукта — ат башына киеpтелэ тopгaн йегэнгэ
беpкетелгэн бау. cынгыл — ябыш yгpaды — oчpaды xэдaлэт — oят, oялy x&rac — кoтылy xифыз — caклaнy
ЭДИП ИШНИЯЗ БИНЕ ШИРНИЯЗ ХЭРЭЗМИ (1725/(?)-1790/91)
Хикэйэт
[Солтан Махмуд хэзинэсе Ьэм караклар]
Солтан Махмуд хэзинэсенэ хэрамилэр килеб керделэр. Мал вэ мелкэтене гарикъ идэргэ шеругъ эйлэделэр. Ул солтан Мэхмудне^ мал вэ мелкэте ул хэрамилэргэ телгэ килделэр. Кодрэте илаИи илэ эйделэр: «эй, хэрамилэр, сезлэр безлэрне алма^ызлар. Без Мэхмудне^ малы вэ милке дэгелмезлек, Хэсэн дигэн кемсэне^ малымыз», - дэйу. Бу угрылар бу малларныщ сузенэ хэйран калдылар. Мал вэ милекне алмайынча чыгыб кит-дилэр*.
[...] [Мэхмуд солтан бу малларньщ узене^ кияве Хэсэнгэ калырга тиешлеген чамалап, Хэсэнне утерергэ ниятли. - М. Э.]. «Казанны асыщ, эченэ кеше кумелердэй су тултырыщ, аны Иэм хэддин гизэр кайнатыщыз. Эувэл иртэ илэн кем дэ кем килеб керсэ, шул заман зэИэр илэ асылмыш казанга салыщызлар, Иэлак улсын», - диде. ПадишаИ узе Иэм кияве-нэ хэбэр иттерде: «АллаИы тэгалэ бойырса, галэс-сабах бэнем шул фэлэн сарайыма эчку илэ килсен», - дэйу, «узем Иэм анда улырым кавем-кабилэ илэ», - диде, - «мэжлес корам, шадлыклар идэм», - диде. Кияве бу хэбэрне шэдин ишедэчэк шад улды. «Эхмэд АллаИ якын курэ башлады», - дэйу. Хасыйле кэлям шаИныщ кияве иртэ илэ дэгъвэт идел-меш ивгэ килергэ чыкды, бигайэт Иэйбэт илэ, дэхи куб кешелэр илэ бардыкларында йул-да бер ивгэ алыб керделэр. Мэжлеслэре вар иркэн, тэгъзыйм вэ тэкрим итделэр.
Элкыйсса. ШаИныщ кияве гозер итде: «имди, зинИар, рехсэт ите^езлэр, падишаИ за-рыгу», - дэйу. Кияве хермэтдэ вакытта падишаИ геман кылды: «имди киявем баргандыр, казанга салганлардыр, варалым, курэлем», - дэйу, ашыгыб килеб керде. Кердеке заман шаИныщ узен тотыб казанга салдылар, гозер-илтимасына карамайынча, «эгэр безлэр си-не^ эмренэ хилаф итсэк, син безлэрне газаб эйлэйурсэн», - [дип], Иэлак итделэр. ШаИ улгэн заман кияве килеб керде. Моны ултереб падишаИ урнына падишаИ идеб тэхтенэ куйдылар. Эмренэ итагать идеб Иеб заман Иэммэ рэгыйэте бэет вирделэр. Иукарыдагы мэзкур маликларныщ асылына ирде. Мал вэ нал, вэ залл - тэмамы Хэсэнне^ улды. Бул-ды бу кыйссадин безлэрэ хиссэ будыр - Хак тэгалэ эмренэ мотыйг улмады Иэр кем йук-дыр чара, нитэк кем Хак тэгалэ «Айател-керси»сендэ йад кылды...
Дыентык Галимдан ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Ьэм сэнгать институты, Кулъязмалар Ьэм текстология булеге каршындагы Мирасханэдэ 39-коллекциядэ 5015 саклау берэмлеге булып теркэлгэн.
РЕЗЮМЕ:
Доктор филологических наук Марсель Ахметзянов предлагает вниманию читателей публикацию о неизученном наследии писателя, религиозного деятеля Ишнияза бине Шир-нияза (1725(?)-1790/91). Здесь же приводятся отрывки из обнаруженной в 1983 г. рукописи его рассказов.
* Монда кулъязманыц бер бите югалган. — М Э.
СУЗЛЕК:
бигайэть — чиксез гали — беек гарикъ — Ьэлак гозер итди — утенде дэгъвэт — чакырылган залл — бозык итагать — буйсынып
мэзкур — югарыда курсэтелгэн
нал — шикэрэ камышы
сабах — иртэ, тац
тэгъзыйм — хермэтлэу
тэкрим — зурлау
хэрами — карак
шеругъ — керештелэр
Марсель дхмэтщанов,
филология фэннэре докторы, академик
ИЗ ГЛУБИНЫ СТОЛЕТИИ
