Научная статья на тему 'ДИНИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ЁШЛАР БАҒРИКЕНГЛИГИ ВА ДУНЁҚАРАШИГА ТАЪСИРИ'

ДИНИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ЁШЛАР БАҒРИКЕНГЛИГИ ВА ДУНЁҚАРАШИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

145
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИНИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИ ЁШЛАР БАҒРИКЕНГЛИГИ ВА ДУНЁҚАРАШИГА ТАЪСИРИ»

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-75-79

ДИНИЙ КАДРИЯТЛАРНИ ЁШЛАР БАГРИКЕНГЛИГИ ВА ДУНЁ^АРАШИГА ТАЪСИРИ.

Л. С. Турсунов

Низомий номидаги ТДПУ Психология кафераси доц. в.б. п.ф.н.

Диний эътикоддан ижтимоий жамият бир кадам хам узоклаша олмаслигни тарихий ривожланиш боскичлари исботлаб берган булса, таълим ва тарбияни диндан узоклашуви жамиятни таракиётини издан чикишига ва таназулига сабаб булиши исбот талаб килмайдиган хакикатдир десак хато булмайди.

"Курраий замин барибир айланаверади" деган хитобдан келиб чикиб шуни такидлашимиз лозим-ки, тарбияни дастлабки замини оиладан бошланади. Х,ар бир оилада эса диний эътикод мавжуд булади. Эътикод уз навбатида тарбиянинг дастлабки боскичларининг махсулотларини бирлаштириб турувчи дошкозон дейишимиз мумкин.

Х,ар бир этник менталитет кадриятларига диний кадириятлар сингиб кетканлигини этнопсихология ва социалпсихология таткикотларида куришимиз табиий хол хисобланади. Бунинг мохиятига эътибор каратадиган булсак ота -боболар томонидан кабул килинган урф - одатлар диний талимотларга бевосита ва билвосита мутаносиблигидадир. Лекин шуни хам алохида такидлашимиз жоизки этник кадриятлар замон талабига нисбатан мослашиб узгариши мумкин аммо диний кадириятлар узлигини саклаб колаверади. Шунинг - дек нодиний эътикод хамда дунёкараш тубдан янгиланиши ва узгариши мумкин лекин диний эътикод уз мохиятидан узгармайди. Мазкур конуниятдан келиб чиккан холда диний кадриятларни ёшлар диний багрикенглиги ва дунё карашига таъсирини ижтимоий - психологик томонларига эътиборимизни каратамиз.

Ёшларни диний багри кенглиги ва дунё карашига таъсир этувчи ижтимоий - психологик омил бу тарбия булиб, хар бир ёш аввало тарбияни дастлабки алифбоси оилада олади. Оилани тарбиявий комусий алифбоси диний кадриятлар мажмуасига асосланади. Миллий оилаларимизни аксариятида тарбияни бошлангич зина пояси асссаломдан бошланса, кегинги зина пояларда таомланишдан олдин нима дейиш ва таомланиб булгач нима килишни ургатиш билан бир каторда халол ва харомни

тушунтириш оркали амалга оширилади.

|_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

Мактабгача таълимдан олдинги оила таълими бола узининг "мен"лигини танитиб, уни узига ва якинларига нисбатан муносабатини шаклланишга асос куйиб берса, мактабгача таълим, халк таълими ва олий таълим тизимларда билимлар асосида дунёкараши хамда багрикенглиги такомилаштирилиши хеч кимга сир эмас.

Ижтимоий фанларда кадриятга берилган тарифга эътиборимизни каратадиган булсак - вокеликдаги муайян ходисаларнинг умуминсоний, ижтимоий ахлокий, маданий маънавий ахамиятини курсатиш учун кулланадиган тушунча. Инсон ва инсоният учун ахамиятли булган барча нарсалар, мисол учун: эркинлик, тинчлик, адолат, ижтимоий тенглик, маърифат, хакикат, яхшилик, гузаллик, моддий ва маънавий бойликлар, анъана, урф-одат ва бошкалар шахс хамда жамият учун кадрият хисобланади.

Кадрият сузи алохида эътибор ва эъзозга эга булган урф - одат ва ананлар маъносини англатади. Узбекистон заминида яшовчи халкларга мансуб каттаю кичикка бирдек салом бериш, кексаларни эъзозлаш, кушнига хурмат, кариндошга окибат, болапарварлик, мехмонни икром этиш, дини ва миллатидан катъи назар унинг, аввало, инсон эканлиги эътиборидан багрикенг муносабатда булиш каби фазилатлар кадрият таркибига киритилади.

Кадрият инсоннинг маънавий эхтиёжини кондиришга хизмат киладиган, шу боис инсоният томонидан кадрланадиган, маданий, маънавий мафкуравий, сиёсий, иктисодий омилларнинг мажмуидир десак хато булмайди. Шахснинг эхтиёжлари ичида энг эътборга дойиклиги юксак инсоний хислар булса ана шу хисларнинг мазунини кадириятлар ташкил этишини этнопсихологияда бот- бот кайт этиб турилиши бежиз эмас.

Шуни хам такидлаш жоизки юксак инсоний кадириятлар, умум инсоний, миллий ва шахсий кадирият турларига булиб урганнилади.

Умуминсоний маънавий кадриятлар мураккаб кисмга эга булиб, инсон маънавий хаётининг барча сохаларида намоён булади. Умуминсоний маънавий кадриятлар - бу барча халклар урф-одат ва анъаналаридаги, дин ва хис-туйгулардаги, узаро муносабатлар, уларнинг ахлокий ва эстетик карашлардаги, хуллас, инсонлар маънавий хаётидаги асосийий томонлардан иборатдир.

Шахслараро кадриятларга 3.F. Гозиев томонидан куйдагича таъриф берилган " Эмпатия шахслараро кечадиган мулокотнинг феномени сифатида у бевосита одамлар орасидаги узаро муносабатларни бошкаради, шахснинг ахлокий фазилатларини белгилайди. Эмпатия узаро таъсир этиш жараёнида шахслараро

May 21

https://ares.uz/ Republican Scientific and Practical Conference

76

кадириятлар тизимини шакллантиради, кейинчалик эса шахснинг бошка одамларга нисбатан муносабатларидаги хулк-атворни аниклайди".

М.М.Маматов узларини Этнопсихология дарсликларини кириш кисмида ёшлардаги кадирятларни шакилланиши мохиятига куйдагича "Миллий заминда вояга етаётган ёшдарда, ота-боболаринининг мукаддас кадриятларидан фахирланиш, уларни асраб - авайлаш, хурмат килиш каби фазилатлар шакилланади. Зеро, бу кадриятлар халкнинг энг мукаддас хис - туйгу ва тушунчалари, урф - одат ва анъаналари, тафаккур дурдоналарини узида мужассам этган булади" таъриф берганлар.

Юкоридаги икки тарифдан келиб чикиб шуни такидлашимиз мумкин-ки умуминсоний маънавий кадриятлар инсон маънавий хаётининг барча сохаларида намоён булади.

Инсоннинг дунёкарашга ижтимоий фанларда асосан куйдагича таъриф берилади. Дунёкараш - дунёга ва инсоннинг ундаги урнига, кишиларнинг уз атрофидаги вокеликка ва уз-узига муносабатига булган умумий карашлар тизими, шунингдек, бу карашларга асосланган одамларнинг эътикодлари, идеаллари, билиш ва фаолият тамойиллари.

Дунёкараш кишининг ёши, хаётий тажрибаси, билими, мафкураси билан боглик. Шахснинг дунёкараши жамиятда шаклланган дунёвий, илмий, диний, сиёсий, ахлокий, хукукий, эстетик билимларида уз аксини топади. Дунёкараш инсоннинг узини ва дунёни зарурий равишда англаши хамда бахолаши асосида шаклланади. Умуман олганда дунёкараш вокеликнинг инсон онгидаги субъектив инъикоси булиб у шахснинг фаолиятида акс этади.

Шахснинг кандай хусусий хамда ижтимоий манфаатлар мажмуаси доирасидан туриб олам хакида фикр юритишида дунёкарашини мохияти деб бахоланади. Инсон уз хаётида узидан илгари утган кишиларнинг турмуш тажрибасига, узлаштирган билимлари ва малакаларига таянади. Дунёкараш шахсларнинг ахлок меъёрлари, хаётдаги олдига куйган онгли максадига интилишлари, кизикишлари, мехнат ва турмушларига таъсир курсатиб, катта амалий маъно касб этиши ижтимоий фанларда уз исботини топган.

Багрикенглик- акидапарастликдан, хакикатни мутлаклаштиришдан воз кечишни англатувчи ва инсон хукуклари сохасидаги халкаро хукукий хужжатларда урнатилган коидаларни тасдикловчи тушунчадир. Диний багрикенглик эса виждон эркинлиги нуктаи назаридан мухим ахамият касб этади, у бошка шахс ёки динга хурматни билдиради. Турли дин хамда конфессия вакиллари

May 21

https://ares.uz/ Republican Scientific and Practical Conference

77

эътикодида акидавий фарклар булишига карамай, уларнинг ёнма-ён ва узаро тинч-тотув яшашини англатади.

Диний кадриятлар, юкорида биз келтирган багрикенглик, дунёвий кадириятлар ва дунёкашларини барчасини узида мужассам этиб аник аъмалларида акс эттиради. Ана шу аъмаллар асосида билмларни сингдириш хамда уларга каттий амал килиш оркали рухий покланишда диний кадриятлар намоён булади.

Диний кадриятларга онгли амал килишни ёшлар онгига сингдириш оркали ёшлар уртасидаги жиноятчилик, ёт гояларга эргашиш хамда турли тугри яшашга тусик булувчи хулк - атворда юзага келадиган унсурларни олди олинади.

Ёшлардаги таклидчанликни хисобга олган холда уларнинг имежларига эътибор каратиш лозим булади, чунки ташки имежда аксари ёшларнинг жамиятдаги кадриятларга нисбатан багрикенглиги ва дунёкараши акс этади. Оммавий ахборот таъсирига тушиб колган ёшлар миллиликдан узоклашиш билан бир каторда миллийликдан узок булган имежга бериладилар ва уни таргибот килишга хамда узларини "замонавий" деб бахолшга харакат киладилар. Будан ташкари турли диний окимларга кириб колган ёшлар динимиз ва миллатимизга хос булмаган имежни узларида мужассам килиб таргибот килишга харакат килишлари кузатилади.

Демак ёшларда кадриятлар асосида багрикенглиги ва дунёкарашини тугри шакиллантириш учун оила, мактаб ва махалла хамжихатликда фаолият олиб боришлари лозим булади. Мазкур хамжихатликдаги фаолиятни илмий асосини психолог ва педагоглар томонидан ишлаб чикилади.

Шу сабабли диний кадриятларнинг ёшлар багрикенглиги ва дунёкарашига ижобий таъсирини ошириш учун хар бир ёшнинг узига хос булган ижтимоий -психологик хусусиятларини тугри бахолаган холда ёндошиши максадга мувофикдир. Бунинг учун давлатимиз рахбарияти томонидан олиб борилаётган диний багри кенглик сиёсатини ёшларга етказиш ва уларда ёт гояларга нисбатат имунитетни шакиллантириш психологлар олдида турган энг долзарб вазифалардан бири хисобланади.

REFERENCES

1. Abdivalievna, A. N. (2022). PSYCHOLOGICAL FEATURES OF ADAPTATION OF STUDENTS ABROAD. Innovative Society:

Problems, Analysis and Development Prospects, 117-120.

|_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-75-79

2. Gayibova, N. A. (2016). Influence of the sibling statuse's of teenagers on interpersonal relations. European Journal of Education and Applied Psychology, (2),

3. Isayeva, M. A. (2014). Religious and psychological aspects of family functions. The Way of Science, 90.

4. Nazarov, A. S. DECISION MAKING AS A KEY PART OF MANAGEMENT ACTIVITY. Международный научно-практический электронный журнал «МОЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНАЯ КАРЬЕРА». Выпуск № 33 (том 1)(февраль, 2022). Дата выхода в свет: 28.02. 2022., 77.

5. Rasulova, F. F. (2016). CHARACTERISTICS OF PRINCIPAL WAYS AND METODS OF CORRECTION OF AGGRESSIVE BEHAVIOR AMONG TEENAGERS. Theoretical & Applied Science, (9), 173-176.

6. Rasulova, N. T. (2021). PSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF REPRODUCTIVE CONSCIOUSNESS AND BEHAVIOR. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 375-380.

7. Абдулла Шер. Эстетика. Дарслик. -Тошкент: Еафур Гулом номидаги матбаа-ижодий уйи. 2014. -Б. 327-328.

8. Еозиев. Э. F. Онтогенез психологияси - Т.; Ношир,2010 й

9. Fозиев. Э. F. Психология методологияси - Т.; Ношир,2013 й

10. Дусмухамедова, Ш. А. (2021). ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ОЦЕНКИ В РАЗВИТИИ ЛИЧНОСТИ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(Special Issue 2), 355-361.

11. Маматов. М.М.Этнопсихология - Т; "Мумтоз суз" 2019й

12. Назаров, А. С. (2020). Психологический анализ уровней принятия управленческих решений и факторов, влияющих на него. Молодой ученый, (21),

13. Расулов, А. И. (2018). ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКИЙ ТЕСТ КАК МЕТОД ИЗУЧЕНИЯ ЛИЧНОСТИ. 1п Сфера знаний: процессы развития современной научной мысли (pp. 95-100).

14. Тойирова, Л. И., & Абдуганиева, Д. А. (2019). ИННОВАЦИИ В ОБРАЗОВАНИИ: С УЧЕТОМ ВОЗРАСТНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ ОБУЧАЮЩИХСЯ. 1п Перспективные этапы развития научных исследований: теория и практика (рр. 21-23).

68-69.

739-740.

Щ_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.