Научная статья на тему 'ДИН ПСИХОЛОГИЯСИДА ДИАГНОСТИКА МУАММОЛАРИ'

ДИН ПСИХОЛОГИЯСИДА ДИАГНОСТИКА МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

149
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИН ПСИХОЛОГИЯСИДА ДИАГНОСТИКА МУАММОЛАРИ»

ДИН ПСИХОЛОГИЯСИДА ДИАГНОСТИКА МУАММОЛАРИ

Абдимумин Ибрагимович Расулов

Узбекистан халкаро ислом академияси, Узбекистан Миллий университети аЬ& 1970@mail.ru

Психодиагностиканинг энг кам методик таъминотга эга йуналишларидан бири дин психологияси хисобланади. Мазкур йуналишда жахон психологиясида хам етарлича маълумотлар мавжуд эмас. Шундай булса-да, дин психологиясини маълум муаммоларини урганишга багишланган методикалар амалиётда кулланиб келинмокда. Ушбу методикаларнинг бир тоифаси диний багрикенглик муаммоларини урганишга багишланган.

Диний багрикенгликни тадкик этиш учун жахон психологиясида шакллантирилган методикаларнинг мавжудлик холатини етарлича деб, бахолашдан йирокмиз. Психодиагностик методикаларнинг вужудга келишининг тарихий илдизлари билан боглик холатларни тадкик этиш натижаларидан келиб чиккан холда уларни тафсифлашимиз мумкин.

Диний багрикенглик психодиагностикасига доир методикаларни холатини тахлил килиш оркали куйидагича фикр билдирамиз:

- бевосита диний багрикенгликни урганишга доир психодиагностик методикаларни учратиш кийин;

- мавжуд психодиагностик методикалар эса дин психологиясининг турли йуналишларини урганиш оркали диний багрикенгликни бахолашга йуналтирилган;

- багрикенглик масалаларини урганишга доир методикаларнинг салмоги анчагина булса, улар хам умумий багрикенглик, социал багрикенглик, этник багрикенглик ва интолерантлик индексини бахолашга мулжалланган.

Агар мазкур методикаларнинг умумий жадвалини акс эттирадиган булсак, куйидаги холат кузатилади:

1-жадвал

Дин психологияси муаммоларини урганишга доир методикалар

О • О

® ©

Ф

May 211 ©

©

24

Диний баFрикенгликни урганиш методикалари БаFрикенгликни урганиш методикалари Дин психологиясининг бошка йуналишларини урганиш методикалари

"Диний багрикенгликнинг турлари ва компонентлари" "Мен ва бошкалар" "Диний фаолликни" урганиш методикаси)

"Укувчиларда диний багрикенглик шаклланганлик даражаси диагностикаси" "Социал дистанция» (Богардус шкаласининг Л.Г.Почебут варианти); Мен ва бошкалар", "Экстремизм хакида уйлайман ва биламан" (Г.Л.Бардиер

Диний багрикенгликка мансубликни аниклаш методикаси (А.Расулов. Л.Турсунов) "Толерантликни экспресс урганиш" суровномаси (Г.У.Солдатова, О.А.Кравцова, О.Е. Хухлаев, Л.А.Шайгерова) Социалмаданий идентификацияни аниклаш суровномаси

Диний багрикенгликни шаклланганлик даражасини урганиш суровномаси ((А.Расулов. Л.Турсунов)) Укитувчи, укувчи, ота-оналарда багрикенгликни шаклланганлигини бахрлаш мезонлари ва методикалари" Таянч эътикодларни бахолаш шкаласи (Р.Янов-Бульман методи

Толерантликни улчаш суровномаси (В.С.Магун, М.С.Жамкочьян, М.М.Магура) Диний йуналганликни аниклаш шкаласи

Q • С

® ©

Ф

May 211 ©

©

25

Баднернинг Диний

толерантликни урганиш йуналганлик анкетаси

шкаласи (И. М. Богдановская)

U Усмирлардаги

толерантликни урганиш

методикаси

"Умумий

Коммуникатив

багрикенглик тести "

(В.В.Бойко)

"Толерант хулк-атвор

диагностикаси.Тугалланма

ган жумлалар" методикаси

(У.А.Кухарева)

Интолерансе оф

Амбигуитй Ссале (бй С.

Буднер, 1962);

Толерансе фор

амбигуитй (ТФА) ссале

МасДоналдъс

Амбигуитй Толерансе

ссале

"Интолерантлик-

толерантлик" методикаси

(ИНТОЛ)

1-жадвалда куриниб турибдики, диний багрикенгликни урганиш методикаларининг улуши анчагина кам экан. Диний багрикенглик психодиагностикасини урганишнинг амалий масалалари буйича мавжуд методикаларнинг умумий холатини келтирадиган булсак, улар диний багрикенглик хусусиятларини бахолашга йуналтирилганлигини англаш мумкин: умумий багрикенглик диагностикаси, коммуникатив диний багрикенглик диагностикаси; шахслараро муносабат диагностикаси, социал диний багрикенглик диагностикаси; фрустрацияга нисбатан багрикенглик диагностикаси, диний багрикенглик диагностикаси, этник диний багрикенглик диагностикаси ва

May 21

26

бошкалар [9].

Ушбу йуналишдаги яна бир холатга эътибор берадиган булсак, психологик-педагогик адабиётларда катор ишлар мавжудлигини куриш мумкин. Уларда комплекс диагностик методикалар такдим этилган. Бунга мисол сифатида муаллифлар гурухи томонидан тайёрланган Практикум по психодиагностике и исследованию толерантности личности» номли кулланмада толерантликни кенгкамровли муаммо сифатида урганиш борасидаги мулохазалар илгари сурилган хамда методикалар мажмуи такдим этилган (Солдатова Г.У., 2003) [11].

Шунингдек катор хорижий тадкикотчилар томонидан олиб борилган изланишларда хам диний багрикенглик психодиагностикаси муаммосига нисбатан ёндашувларни аниклашга кумаклашувчи изланишлар олиб борилган ва айрим тадкикот методикалари такдим этилганлиги маълум. Махаллий олимлар томонидан эса методикаларнинг мослаштириш ва мавжуд методикаларнинг таълим мухитида татбик этишга эътибор каратилганлиги кузатилади [3], [4], [7], [12], [13], [14] Масалан, Ано, Г.Гене, Вассонселлес, В.Еринларнинг изланишларида стрессли холатлар ва адаптация шароитида диний эътикоднинг урни масаласи тахлил килинган [6].

Адабиётлар микдорининг усиб бориши баробарида, инсонлар динга тез-тез мурожаат килиб, стрессли холатларни бартараф этишга эришмокдалар. Инсонлар учун стрессли вазиятлар билан боглик холатларни бартараф этишда диний самарадорлик аралаш натижалар берганлиги кузатилади. Бугунги кунда стрессга нисбатан психологик мослашув ва диний муносабат буйича синтезлаштирилган тадкикотлар эълон килинмаган. Мазкур тадкикотнинг максадида эса мураккаб вазиятларда муаммони диний бартараф этиш билан стрессли вазиятларни бартараф этишидаги самарадорликни тадкик килишга каратилган. Мета-тахлил буйича 49 та тадкикотларда 105 курсаткич буйича стрессга психологик мослашиш билан диний куникиш уртасида самарали богликлик аникланган. Турт хил муносабат типи тадкик килинди: ижобий психологик мослашиш билан ижобий диний тузатишга эришиш; салбий психологик мослашув билан ижобий диний тузатишга эришиш; ижобий психологик мослашишга салбий диний тузатишга эришиш, салбий психологик мослашишга салбий муносабат билан эриши. Тадкикот натижаларига кура, ижобий ва салбий диний муносабатга эга булиш психологик мослашувнинг ижобий ва салбий булишга доир илгари сурилган фаразни тасдиклади [1].

May 21

27

Идлер, Е., Мусиск, М. А., Еллисон, C. Г. ет ал. (2003).ларнинг изланишида эса тадкикот янада узига хосликка эга булди. Мазкур тадкикотда дин билан маънавият уртасидаги номутаносиблик шароитида дин билан саломатлик уртасидаги муносабатлардаги узгаришлар урганилган. Ушбу маколада саломатликни урганиш учун махсус йуналтирилган динга мансублик билан маънавийликни улчаш учун концептуал ва эмпирик улчаш воситлари хакида суз боради [5].

Мосс, Е. Л. & Добсон, К. С. (2006).лар уз изланишларида фанлараро ёрдам курсатиш масаласига эътибор каратган булиб, улар инсонларга паллиатив (вактинчалик енгиллаштирувчи) психологик ёрдам курсатишда маънавиятнинг урни юкори эканлиги илмий жихатдан ёритилди. Улар уз тахлилларида касалларнинг саломатлигини белгилашда диний маънавият накадар мухим урин тутишини хар хил маданий мухит жихатидан эътибор каратишган [6].

Кейинги йилларда багрикенглик муаммосининг тадкик этишда унинг социал йуналиш билан богликлиги этник жихатдан таълим муассаса талабалари фаолияти билан богликлиги (Н.Я.Олесич) [6], диний багрикенгликни амалий урганиш жабхалари хамда багрикенгликни улчаш методикаларининг психометрик мезонларини таъминлаш (Д.Б.Бязрова) [2] ва диний багрикенгликни конфессионал тинчлик ва мосликни характерловчи омилларнинг урнини аниклашга багишланганлиги кузатилади (Ш.О.Буралхиева Ш.О) [8].

Биз тадкикотимизнинг навбатдаги сахифаларида диний багрикенглик психодиагностикаси учун методикаларни татбик килиш масаласига ойдинлик киритишда мавжуд тажрибаларга таянишимизга тугри келади. Бунда диний багрикенглик диагностикаси учун суровномалар шакллантириш, багрикенглик ва бошка тоифа методикаларнинг узаро алокадорлигидан келиб чиккан холда иш тутишимизга тугри келади.

Бундан куринадики энг куп урганилган йуналиш сифатида диний багрикенглик илмий-методологик масалалари билан бир каторда унга доир эмпирик тадкикотларни ташкил этиш бугунги кун учун долзарб муаммолардан бири саналади. Диний багрикенглик диагностикаси буйича келтириб утилган психологик тестлар ва суровномаларнинг асосий кисми хорижий психология мактаби вакиллари томонидан ишлаб чикилган ва амалиётда кулланилган методикалардир. Бу эса махаллий психолог олимлар томонидан диний багрикенгликни урганишга

May 21

28

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-24-30

йуналтирилган, миллий-маданий мухитга мос психодиагностик методикаларни шакллантириш ёки хорижий тажрибадан утганларини махаллий шароитга мослаштириш масаласини хал этишни такозо этади. Диний багрикенглик психодиагностикаси буйича амалий ишларни йулга куйишда куйидаги тадбирларни амалга ошириш зарур:

- диний багрикенгликнинг бахолашга доир методикалар базасини шакллантириш;

- диний багрикенглик психодиагностик методикаларини бошка методикалар билан узаро уйгунлаштирган холда фойдаланиш;

- диний багрикенгликнинг психодиагностика тизимини шакллантиришда толерантлик, эътикод, диний йуналганлик, кадриятлар тизими ва шахслараро муносабатни урганишга йуналтирилган методикалардан самарали фойдаланиш;

- узбек халкининг этник хусусиятларини хисобга олган холда диний багрикенгликнинг бахолаш методикаларини шакллантириш ва уларга доир эмпирик тадкикотларни амалга ошириш. Тажрибаларда узининг ишончлилиги ва валидлигига эга булган методикаларни амалиётга куллашга такдим этиш;

- диний багрикенгликнинг толерантликни бошка турлари билан узаро алокадорлигини муттасил тадкик килиш;

- диний багрикенгликни шаклланганлик даражаси, хусусиятлари ва унга таъсир курсатувчи омиллар диагностикаси буйича тажриба-синовлар ташкил этиш.

Диний багрикенгликнинг назарий ва амалий жихатларини узаро уйгунлигини таъминлашда, ишончли ва илмий маълумот такдим этувчи психодиагностик методикалар хизмат килади.

REFERENCES

1. Ano, Gene G. Vasconcelles, Erin B. (2005) Religious coping and psychological adjustment to stress: A meta-analysis. Journal of Clinical Psychology 61:4, 461

2. Byazrova D. B. Religious tolerance as the principle of cross-cultural interaction.-Журнал Научный альманах стран Причерноморья. Выпуск№ 2 (6) .C.61-64.

3. Ibragimovich, R. A. (2018). ADAPTATION OF THE THIRTEEN FACTOR VERSION OF CATTELL'S PERSONALITY QUESTIONNAIRE. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences

Vol, 6(6).

■_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-02-24-30

4. Ibragimovich, R. A. (2020). MEASUREMENT OF PERSONALITY TYPE AND ITS FEATURES. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 8(6).

5. Idler, E., Musick, M. A., Ellison, C. G. et al. (2003). Measuring multiple dimensions of religion and spirituality for health research: Conceptual background and findings from the 1998 General Social Survey. Research on Aging, 25, 327-365.

6. Moss, E. L. & Dobson, K. S. (2006). Psychology, spirituality, and end-of-life care: An ethical integration?. Canadian Psychology, 47, 284-299.

7. Rasulov, A. (2021). The status of implementation of methodology of personal psychodiagnostics in psychological research in Uzbekistan. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 77(2), 600-605.

8. Буралхиева Ш.О. Религиозная толерантность как один из факторов межконфессионального мира и согласия.-Журнал Приволжский научный вестник. Выпуск№ 1 (5) / 2012. С.28-31

9. Обучение толерантности. Методическое пособие. /Под ред. Г.Л.Бардиер. -СПб.: Норма, 2004.

10. Олесич Н.Я. Особенности психологии толерантности в многонациональном университете Российской империи// «Вестник Санкт-Петербургского университета» серия 12: Психология, социология, педагогика/-вып,№4-С.3-13.

11. Психодиагностика толерантности личности/ Под. ред. Г.У. Солдатовой, Л.А. Шейгеровой. - М.: Смысл, 2008.

12. Расулов, А. И. (2018). ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКИЙ ТЕСТ КАК МЕТОД ИЗУЧЕНИЯ ЛИЧНОСТИ. In Сфера знаний: процессы развития современной научной мысли (pp. 95-100).

13. Расулов, А. И. (2018). У^ИТУВЧИ ШАХСИНИ ПСИХОЛОГИК ТАШХИС ЭТИШ. Современное образование (Узбекистан), (10).

14. Расулов, А. И. (2018). УНИФИКАЦИЯ СИСТЕМЫ ОБРАБОТКИ РЕЗУЛЬТАТОВ ЛИЧНОСТНЫХ ОПРОСНИКОВ. ББК1 Р76, 126.

15. http://www.psy-files.ru/mat/relations/584-metodika-dlya-opredeleniya-sociokulturnoj .html

■_May 21

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Republican Scientific and Practical Conference

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.