CC BY
7
10 02 00 ЗАБОНШИНОСЙ 10 02 00 ЯЗЫКОЗНАНИЕ 10 02 00 LINGUISTICS
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 81 ББК 81.2 Т-4
ФАРХАНГНОМАХО- Хасанзода Абдуцамол Ашраф, д. и. филол., профессор, ХАЗИНАИ БЕХАМТОИ мудири кафедраи забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи ОЛАМИМАЪНАВИИХАЛЦ акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
СЛОВАРИ - БЕСЦЕННАЯ Хасанзода Абдужамол Ашраф,
СОКРОВИЩНИЦА д. филол. н., профессор, заведующий кафедрой
ДУХОВНОГО МИРА таджикского языка ГОУ «ХГУ им. акад. Б. Гафурова»
НАРОДА (Таджикистан, Худжанд)
DICTIONARIES AS Hasanzoda Abdujamol Ashraf, Dr. of Philology, Professor,
INVALUABLE TREASURY OF chief of the department of the Tajik Language under the SEI
NATION'S SPIRITUAL "KhSU named after acad. B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
WORLD E-MAIL: abdujamol58@mail.ru
Калидвожа^о: лугатнома, таърихи забони тоцикй, калимоти тоцикии асил, уиссауои номии нутц, феъл, сермаъной, воситауои флективию аналитики
Дар мацола дар хусуси уифзи шаклуои нодири дастае аз вожауои мансуб ба уиссауои номии нутц ва феъл андешарони шудааст. Муаллиф дар заминаи маводи аз фаруангномауои асримиёнаги ва муосири форси-тоцики гирдомада ба бардоште расидааст, ки дастае аз аносири лугавии бостони имруз дар забони тоцики гардиш надоранд, ё дар таркиби бархе аз калимауои сохтаву мураккаб ё таркибуо мауфузанд, ё ки бо вуцуди аз доираи забони адабии уозираи тоцики хориц гардидан дар гуишуои муосир ба уамон гунаи кууан, ё шакли тауаввулёфта, ё ки дар чанд мувози побарцо мондаанд; иддае аз феълуои бостони, ки умри беш аз сеуазорсолаи истифода доранд, уоло сарчашмаи бархе вожауои мансуб ба исм шудаанд.
Ключевые слова: словарь, история таджикского языка, исконно таджикские слова, имя существительное, глагол, полисемантичность, флективные и аналитические средства выражения
Изучается проблема сохранения редких форм группы слов, относящихся к именным частям речи и глаголу. На основе богатого фактологического материала из средневековых и современных словарей сделан вывод, что группа древних лексических элементов или не имеет оборота в современном таджикском языке, или сохранилась в составе производных сложных слов и словоформ, или, несмотря на выход из лексического фонда современного литературного таджикского языка, сохранилась в древней форме, а иногда - в искаженной форме в современных говорах. Часть древних глаголов, имеющих трехтысячелетнюю историю, послужила материалом для образования имен существительных.
Key words: dictionary, history of the Tajik language, primordial Tajik words, noun, verb,
polisemanticity, inflexional and analytical means of expression
The author dwells on the problem of preservation of rare forms of a certain group of words pertaining to nominal parts of speech and verb. Proceeding from the rich factological material registered in mediaeval and today's dictionaries, he comes to the conclusion that the group of ancient lexical elements is almost not used in Modern Tajik, or it retained in a composition of derivatives, compound words and word-forms; in spite of being excluded from the basic lexical stock of Modern Literary Tajik Language this group reserved the old form, sometimes the latter occurs in present vernaculars which distorted it. A part of ancient words having three thousand years history served as a material for forming nouns.
Забони точикй пас аз шакли адабй пайдо карданаш тадричан вориди сахнаи илму адабу тафаккури аклй шуда, дар даврони баъдй чони тоза ёфт ва зарфияту кобилияти чадиде пайдо намуд. Барои вусъатёбии чунин зарфияту кобилият хидмати абармардоне чун Фирдавсй басо ситуданист, ки «бо ин забон миёни Эрон ва ислом пайванде баркарор кард ва ин пайванд байъате буд, ки кавми эронй бо шариати ислом тавассути хонда шудани хутба ба забони форсй сурат гирифт»-а, «тадричан бо суръати тамом на танхо вориди майдони илму адаб гардид, балки хатто каламрави тафаккури диниро фатх намуд ва ахли илму адаб онро кадам ба кадам ба осмони такаддус наздик мекарданд» (15, с.12). Дар даврони баъдй ин забон на танхо хамчун забони мулкй маком пайдо кард, балки ба хайси забони малакутй, рухонй ва мукаддас шинохта шуд.
Як сабаби ба ин гуна маком расидани забони ниёгонамон ба доро будани он ба таркиби лугавии ганй марбут буда, онхо дар фархангхои форсй-точикй ба форсй-точикй ё форсй-точикй ба забонхои дигар, ки ахли тахкик шумори онхоро наздик ба 250 адад шуморидаанд (10, с.34), гирдоварй шудаанд.
Албатта, муаллифони чунин лугатномахо, ки дар онхо тафаккур, маънавиёт, табиат, руху равони сохибзабонон, олами маънавии халк инъикос гардида, калиди дари олами маънохо, тобишу чилвахои эхсосотиву иродавй ва меъёрхои истеъмолии забон мебошад (9, с. 239), дар таълифи ин ганчинаи калимахо дар тули дахсолахо захмат кашидаанд, луготи нобу асили точикиро дар радифи вожахои мансуб ба забонхои дигар гирдоварй кардаанд, маънохои ифодакунандаи онхоро дар заминаи маводи матнхо санчидаанд, доираи корбурдашонро ошкор намудаанд, киёфаи овозияшонро шарх додаанд, мавридхои корбасташонро муайян кардаанд. Чунончи, Х,усайни Инчу 30 соли умрашро барои таълиф ва боз 20 соли дигарро барои такмили «Фарханги Чдхонгирй» сарф намуд, Мухаммад Еиёсуддини Ромпурй дар таълифи
<^иёс-ул-лугот» 14 сол задмат кашид. Х,амин гуна меднаткашивy задматписандиро дигар муаллифони ин гуна комусдо барои худ раво дидаанд.
Дар чунин лугатномадо, ки ондо бадри беканори вожаву ифодадои ачибу гариби эрониасл буда, мадз ондо дар дама давру замон мудофизи донишу заковати инсон, тачрибаи бисёрасраи халк ба шумор омада, барои ганигардии маърифати забондонии мардум хидмати бузургеро анчом медиданд (8,с.192), вожадое гирдоварй шудаанд, ки дукуки комили такроран ба забон род ёфтан доранд. Як нигоди сатдй ба маводи бархе аз ин гуна фардангномадо ё осори дигари адли адаб кофист, ки бо саддо адади чунин аносири лугавй дучор оем. Чун намуна ин чо зикри вожадоеро, амсоли полида-уаммаънои калимаи арабии хулоса, фаёр-санъат, пашанг-цафо, бе^удахорй-исроф, цигарташна-бисёр мушток, афсаронидан-мунцамид кардан, анбозидан-шарик шудан, ревидан-маъзул гаштан, сипасрав-тобеъ, мукаллид, забарнигар-олиназар, пайвастагй-иттисол, бисуданй -малмус, чарой-иллат, мардумй-инсоният, пайдой-зу^ур, ноёбандагй-адами идрок, ситеуанда-мутаассиб, кажпаймон-хоин, цамдидорй-мулокот бамаврид медонем, ки бар ивази аксари ондо имруз сохтадои арабй ё ягон забони дигари бегона гардиш доранд. Сабаби аз хотирдо зудуда шудани дастаи калони чунин калимадо марбут ба он аст, ки дар даврадои алодидаи инкишофи забони точикй бо сабаби надоштани давсалаи ёдгирии калимоти порсии асил аглаби чунин аносири лугавии сирф эрониасл аз хотирдо фаромуш шуда, чои ондоро унсурдои бегонаи ба табиати забони ниёгонамон ношинам ишгол кардаанд. Мавриди истифода карор додани иддае аз чунин луготро датто дар даврони асримиёнагй ниёгонамон муносиб надонистаанд. Магар хуб нест, ки бар ивази сохтадои бемаъ-нову бемантики имруза, ки устод М. Шакурй нобарчову бемаъно будани ондоро бордо дар «Х,ар сухан...» таъкид кардаанд (23, с.61-77, 181, 240, 242, 347-352), чунин вожадои куданро такроран ба гардиш ворид намоем. Дар радифи калимаву ифодадои мансуб ба диссадои номии нутк дар таркиби лугавии забони даврони классикй саддо вожадои ифодакунандаи амалу долат дар гардиш карор доштанд, ки имруз бахши зиёдашон аз истифода мондаанд. Луготе чун пашалидан «часпидан», парзидан «пур кардани чод аз санг ва таъмир кардан ва бастани чод», тухшидан «кушидан, саъй кардан», танцидан «печидан ва дар дам кашидан ва мадкам кардан», чушидан «макидан, мазидан», зинудан «муя, нола кардан», шикарфидан «лагжидан», фаргардан "огуштан, сириштан" ва м. индо аз кабили дамин гуна феълдо ба шумор меоянд.
Нуктаи дигар ба корбурди бархе шаклдои феъл тааллук дорад. Маълум аст, ки дар тули дурударози корбурди ин гуна аносири лугавй дар роддои ташаккули шакли масдарии ондо тадаввулоти чашмрасе зудур намуд. Дар даврони пешазмелодй масдар одатан аз реша бо ёрии пасванди -tanaiy сохта мешуд. Минбаъд ба мучиби тадаввулот дар сохтори чунин масдардо ондо ба гунаи тахфифёфта бокй монданд. Ин аст, ки raiktanaiy ба гунаи ихтисоргардидаи рехтан, viraiktanaiy -гурехтан, graptanaiy -гирифтан, srutanaiy-сурудан, xsnutanaiy -шунидан, sauktanaiy-сухтан, xupsatanaiy -хуфтан, bartanaiy -бурдан, nipistanaiy -навиштан ва м. индо ба гардиш ворид шуданд. Аммо дар радифи чунин шакли анъанавии масдарсозй дар даврони миёнаи инкишофи забон усули нави бунёди феълдо ба вучуд омад, ки дар зудури ондо асоси замони дозираи феълдо ва пасванддои id, -ad, -ist накши сазовор доштанд (16, 108). Аз байни ин гуна пасванддо дар чунин вазифа -id фаъол буда, дуи дигар камтар ширкат дошт: varzid, niyosid («шунид»), tazid, vazid, ëstàdan, nihad, tarsid, danist.
A3 gaBpoHH cocohh to HMpy3 gacTae a3 nyHHH $etix,0 x,aM gap maKjH aHtaHaBH, x,aM 6a ryHau MHH6atg 3yx,ypKapga 6a Kop MepaBaHg, Baie ryHau aHtaHaBHH uggae a3 Macgapx,0 6a x,yKMH ^apoMymn pa^TaHg. Hh acT, kh ohx,o gap Ha3apu aBBai 6apou xoHaHgau HMpy3a HomHHOc BOHaMyg MemaBaHg. Oetix,oe nyH caxmaH «KamugaH, Ba3H KapgaH» (hk maKjK can^udan), paxmaH «O3ypga mygaH, guiTaHr ramTaH» (ryHae a3 pan^udan), 6axman (maKje a3 6axuudan), nummaH "3a6oHpo 6a nroe MonugaH 6apon xypgaHH oh" (marae a3 necudaH), yaxman "6epyH KamugaH, 6epyH OBapgaH" (maKjin gurapu yan^udan), Mexman / Muxman (ryHau gurapu Me3udan) Ba gax,x,0H gurap MeTaBOHaHg mhcoih nyHHH a^toi 6omaHg.
Bat3eu nyHHH $etix,0 gap ry3amTa 6apo6apu rapgumu $atoi gomTaHamoH rox,o xycycuara cepMatHOH 30x,up KapgaaHg. MacaiaH, $etiH Mywman HKe a3 maKix,0H Monudan 6a myMop pa^Ta, gap x,aMHH maKiam A6yucx,0KH ATtHMa ohpo 6a MatH0x,0H 3ani HcTH^oga HaMygaacT:
1.MonHgaH:
Marap MOiaM 6a no™ gyH6a gacre,
Fapa3 a3 MymTaHH naHroiaM hh acT.
2.CHpnmTaH, xaMHp KapgaH:
A^cyc 6ap oh gyH6au napBop, kh 6urgoxT,
B-a3 paBraHH oh mo gy-ce naHroi 6uMymTeM. (ArtHMa-6, 252)
flap ocopu HueroH 60 epuu nacBaHgu -ud Ha TaHx,o a3 acocu 3aMOHH x,03Hpau $eti, 6aiKH a3 ucMy cu$aTx,0 hh3 $etix,oe coxTa MemygaHg, kh ohx,o caMTx,ou MyxTaiu^H ^apaKaTy x,oiaTpo H^oga MeKapgaHg. MatiyM MemaBag, kh 3aM0HH 3yx,ypu nyHHH maKix,0 ax,gu CocoHueH 6a myMop pa^Ta, ca6a6u 6a rapgum pox, e^TaHamoH 6a ByKyu Tax,aBByi0TH coxTopn gap 3a6oH Map6yT acT. ^tHe gap hh gaBpoH, kh 3a6oH a3 coxTopu Ta^iuiH (^ieKTHBH) 6a TapKu6n (aHaiHTHKH) py OBapg, 6apou H^ogau Kyiiu T06umx,0H MatHOHH KaiHMa, umyHHH maKix,0H rpaMMaTHKH 3apypaTH HBa3 HaMygaHH B0cHTax,0H aHaiHTHKue rapgug, kh gap gaBpoHH nemuH 60 maKix,0H a36aHHpa$Tau ^ieKTHBH 6aeH Kapga MemygaHg. A36acKH 3a6oH, a3 hk Tapa$, a3 B0cuTax,0H ^ieKTHBHH gaBpoHH 6octoh MaxpyM rapgug Ba, a3 ^ohh6h gurap, maKix,ou aHaiHTHKHH 6atgn x,oio gap Map^uiau TamaKKyie6H 6yg, io3hm OMag, kh 6apou KOHet KapgaHH Taia6oTH 3a6oH gap H^ogau nyHHH Ba3H$ax,0 maKix,0H $etiH TaBaccyTH 6a nacBaHgu -ud x,aMpox,KyHHH ucMy cu$aTx,0 coxTa maBaHg (4, 25). Hh acT, kh gap ocopu HueroH $etix,oe, a3 Ka6uiH nypudaH "nyp mygaH, aH6omTa mygaH" (a3 CH^ara nyp), ma6oyudan "$ocug mygaH, 30et mygaH" (a3 BO^au ma6oy), mypwudan "Typm mygaH" (a3 KaiHMau mypui) 3yx,yp HaMygaHg (6, 84, 102,105).
flap TatpuxH 3a6oHH to^hkh ^oguca^oe hh3 6a Mymo^uga MepacaHg, kh uggae a3 BO^a^OH Kyx,aH nac a3 MyggaTe ^aMnyH yHcypu iyraBHH MycTaKHi gap aiox,ugarH ucTH^oga HaMemaBaHg, aMMO oh^o gap TapKu6u hh e oh KaiHMau coxTa e MypaKKa6u 3a6oHH aga6n e ryumn Ma^$y3 MeMOHaHg Ba cypaTH aciuu oh^o 6apou xoHaHga nHHx,0H MeMOHag. Ba ^ancu gaiei hh ^o 3HKp KapgaHH BO^ugu iyraBHH ^u6 e ^6 6aMaBpug acT, kh gap ocopu HueroH gap H^ogau MatHO^OH: 1. rupe6oH; 2. Kucau noeHTap a3 rupe6oH gyxTamyga, 6araiKuca ucTH^oga Merapgug (19, ^.2, 769, 779). Baie HMpy3 ^u6 e ^6 TaHx,o gap TapKu6u KaiHMau coxTau y.e6aK 6a MatHOH "Kuca" gap ryurnxou ^aHy6uu to^hkh no6ap^o MOHgaacT (14, 162). My^aKKHKOH A. H,ypaeB, P.^. HeMeHOBa Ba MypBaTOB gap 6opau KaiHMac03HH nacBaHgu -aK Myio^H3a poHga, gap KaTopu BO^a^OH mymaK, 6yeaK 603 KaiHMau ^6aKpo hh3 3HKp Kapga OBapgaaHg, kh «gap ia^^a^OH
мазкур дастае аз вожадое ба назар мерасанд, ки дар таркиби ондо пасванди -ак дида мешавад; чунин вожадо бидуни пасванди -ак дар ладчадои номбурда дамчун калимаи мустакил ба кор намераванд» (3, 80).
Чунин додиса на тандо дар доираи вожадои мансуб ба диссадои номй ривоч дорад, балки ба калимадои ифодакунандаи амалу долат низ хос аст. Агар таркиби лугавии забони ниёгон аз назари тадлил гузаронида шавад, равшан ходад гардид, ки феълдои фаровони адли илму адаби гузашта истифодакарда бо мурури замон ба таври алодидагй аз гардиш мондаанд, аммо ондо дамчун чузъи калимаи мураккаб ё таркибдо мадфуз мондаанд. Ин гуна калимадо бунёди сирф эронй дошта, дар осори даврони пешазмелодй ва нахустасрдои миёна ба дайси унсури лугавии фаъол гардиш доштанд. Феъли охистан "бархостан, баланд шудан" аз чумлаи чунин вожадост, ки асоси замони дозираи он-охез минбаъд дар таркиби растохез «бархостани мурдагон; рузи киёмат ва мадшар» мадфуз мондааст. Сарчашмаи асоси замони дозираи охистан a-haiza-и эронии бостон ва асоси замони гузаштааш идома аз a- hista- буда, огозашон аз решаи haiz-«такон хурдан, чунбидан, бархостан» аст (6, 2).
Оцастан (аз эронии бостон * a-yasta-, аз решаи yat- «дар чои худ карор додан, чой додан») аз феълдои дигаре аст, ки ниёгон онро дар ифодаи маънои "коштани дарахт, нишондани нидол" мавриди истифода карор додаанд, аммо он муддате чанд дар таркиби калимаи мураккаби навоцаст («токистоне, ки дарахтдои онро аз нав нишонда бошанд») гардиш карда, баъдан матрук гардид.
Ба силсилаи ин гуна унсурдои лугавй метавон даддо феъли дигар, амсоли ожадан / озадан / озандан "сурох кардан; фуру куфтан" ( асоси замони дозирааш дар таркиби вожаи тирожан, тироцин «ба тири бисёр сурохшуда, ба тири бисёр задашуда»), ошифтан / ошефтан "бардам задан, парешон кардан" (асоси замони дозирааш дар танурошеб «абзори оташи танурро болокунанда») ва м. индо метавонанд мансуб бошанд.
Ин гуна феълдо ба чуз он ки минбаъд имкони дамчун вожаи алодида истифода-шавияшонро аз даст дода, ба сифати як диссаи калимадои мураккаби мансуб ба диссадои номй истифода шудаанд, инчунин ба дайси чузъи номии феълдои таркибии номй низ метавонанд мавриди истифода карор дошта бошанд. Бохтан аз чумлаи дамин гуна феълдост. М. Хдсандуст бохтанро ба маънои "бозй кардан" зикр намуда, дар хусуси маънои "маглуб шудан"-ро ифодакунии он хомуширо ихтиёр кардааст (22, ч.1, 350), Я. Мансурй ду маънои бохтан: 1.бозй кардан, машгул шудан, саргарм шудан; 2.аз даст додани пул ё моле дар кимор ва монанди он зикр кардааст (6, 55), М. Муин ба панч маъно: 1.зиён кардан дар кимор, бохтани чизе ба гарав; 2.талаф кардани тамом ё диссае аз моли худ; 3.бозй кардан, машгул шудан; 4.варзидан, ишк бохтан; 5. чарх додан истифода гардидани феъли мавриди тадлилро ёдовар шудааст (11, ч.1, 434).
Ба гумони мо, дар таърихи забони точики дар катори ду шакли феъли тазаккур-ёфта: бохтан ва бозидан инчунин гунаи бойидан низ шояд истифода гардида, баъдан аз шакли сеюми он-бойидан тандо диссаи -бой дамчун чузъи номии феъли таркибии бой додан бокй монда бошад. Дар ин маврид назари дигареро метавон тахмин кард, ки тибки он вожаи бой (додан) бо калимадои bháyate, bibheti "тарсидан", bhitás-и диндии кадим ба маънои "тарсу", bayente-и авестой ба маънои "тарсонидан, ба дарос андохтан" робита дорад. М. Фасмер иртиботи феъли русии боятьсяро бо унсурдои лугавии фавк ишора мекунад (21, т.1, 204). Пас метавонад, ки бой (додан) бо феъли зикршудаи русй низ пайванде дошта бошад.
Феъли таранцидан, ки ниёгон онро ба маънодои: 1.сахт дардам кашида шудан, фушурда шудан; 2.чин пайдо кардан ба кор бурдаанд (19, ч.2, 328), низ аз чумлаи унсурдои лугавие аст, ки гузаштаи басо кудан дошта, бо ^trang-и эронии бостон ва drang-и авестой ба маънои «мустадкам кардан, устувор кардан, бастан, часпонидан» иртибот дорад (18, 38). Ин феъл низ доло дамчун чузъи номии феъли таркибии таранг кардан дар ифодаи маънодои: 1. сахт кашидан, ба сахт кашида шудан водоштан»; 2. бо исрор чизеро аз касе талаб кардан; миёнро таранг бастан, камарро сахт кашида бастан (20, ч.2, 312) гардиши фаъол дорад.
Бархе аз феълдои эрониасли кудан минбаъд асоси иддае аз исмдо гардида, пас аз чанд муддати корбурд аз ондо бо иловаи пасванддои алодидаи феълй такроран вожадои ифодакунандаи амалу долат сохта шудаанд. Ин чо чун намуна метавон аз як феъли бостон- jantanaiy "задан, куштан" ёдовар шуд, ки сарчашмааш jan- «задан, маглуб намудан; куфтан; куштан» аст (24, т.4, 141; 22, ч.2, 965) ва он худ идомаи ^ghan-и ориёй ва *gwhen-(9)- *gwhon- и забони фарзии диндуаврупоист. Вожаи мавриди тадлил дар аксари забондои диндуаврупоии имруза ба шаклдои вижа ва маънодои хосса ба кор меравад (21, т.1, 419). Калимаи зикргардида бо феъли zan- алока дошта, шакли масдарияш дар забони порсии миёна zatan- аст (16, т.3, 136). Бо решаи jan- ё gan-чузъи заур-и вожаи позаур / подзаур низ робита дорад. Бахшдои позаур / подзаурро метавон ба таври зайл шард дод: форсии миёна padzahr, эронии бостон pati-jaSra-, аз pati- (пешванд), jaSra- (< jn-Sra- > форсй заур), аз решаи gan- «задан, куштан» (22, ч.2, 590).
Х,иссае аз чунин унсурдои лугавй агарчи "умр"-и тулонй дошта, сарчашмаашон ба эронии бостон ё даврони ориёй мерасанд, ба забондои мухталифи эронии кудан ё миёна ворид гардида, нишонадои овозии он забондоро кабул кардаанд ва бо дамин гуна киёфаи овозй ба забони точикй род ёфтаанд (4, 26). Аз мушодидадо бармеояд, ки асоси замони дозираи бештари чунин вожадо дар осори ниёгон бо нишонадои овозии забондои шаркиэронй (сугдй), кисми дигар бо киёфаи хос ба забондои шимолй-гарбиэронй (портй) мавриди истифода карор гирифтаанд. Чунончи, андахсидан "панод гирифтан, панод чустан" (сарчашмааш ^ham-taxsa-и эронии бостон буда, аз пешванди *ham- ва асоси замони дозираи-taxsa- аст ва решааш tak- «давидан, тохтан» мадсуб мешавад (6, 46-47). Ё асоси замони дозираи феъли басецидан, ки маънои "кордоро ороста ва мудайё кардан, тадорук кардан, дозир кардан"-ро дорад, *patsec (*pts'yc)-H сугдй буда, он худ идомаи *pati-sacaya-и эронии бостон аст (6, 64-65).
Х,амин тавр, ба силсилаи ин гуна аносири лугавй метавон боз афъолеро чун афжулидан "барангехтан, тадриз кардан" (иктибос аз забондои шаркиэронй), алфагдан "андухтан, чамъ кардан" (мансуб ба забони сугдй аст), паюсидан / пайусидан "чашм доштан, умед доштан" (аз paSbds-и портй ба маънои «тамоюл доштан, мушток будан»), чопидан "горат кардан" (аз cP-и сугдй ба маънои «дуздидан, рабудан»), хуфидан "сурфа кардан" (зодиран, бо yw'P «сурфа кардан»-и сугдй пайванд дорад), гаршидан "хашмнок шудан, кадролуд гардидан", (зодиран, бо yrys "тадрик кардан, барангехтан"-и сугдй робита дорад) мансуб донист.
Баъзан аз чунин забондои хеш ба забони форсй-точикии даврони асримиёнагй ду калимаи дамгуни решаи мухталифдошта интикол ёфтаанд. Масалан, бархе аз адли илму адаби гузашта дар осори худ ду феъли дамшакли оругданро ба кор бурдаанд, ки яке маънои «дарис шудан» ва дувумй«ошуфтан, ба хашм рафтан, хашмгин шудан»-ро дорад. Сарчашмаи дар ду вожа *a-ruyde «дарис, озвар» буда, дар эронии бостон низ аз
нигоди нишони овозй шабеди дамдигар буданд (*a-ruxtaka-, мураккаб аз *a ва *ruxtaka-), вале решаи оругдан-1 rauk- «дуст доштан, хуш омадан, писандидан», вале решаи оругдан-2 raug- «шикастан, ба дам рехтан» буд (6, 4-5).
Дар фардангномадои кудан бархе аз аносири лугавие мавриди истифода карор гирифтаанд, ки ондоро доло дар забони форсии муосир пайдо намудан душвор аст, вале дар радифи шакли адабй дар забони зиндаи точикй низ аз чумлаи луготи фаъол ба шумор мераванд. Вожидан, ки маънои «баёни долат кардан, чигунагии саломатй кардан, гуфтан, сухан кардан"-ро дорад, мисоли ин гуна феълдо мадсуб мешавад: Шайх Булдасан, Шайх Бусаидро гуфт: "Сухан бивож, маро нисидате бикун ("Асрор-ут-тавдид"). Асоси замони дозираи ин феълро лугатнигорон вож /воц "бигу" дисобидаанд (2, 14, 20357).
Баъзе фардангнигорон мавриди истифода карор надоштани унсури лугавии вожаро дар осори кадими назму насри форсй ишора карда, таъкид намудаанд, ки "дар даврони мутааххир сохта шуда ва ривоч ёфтааст" (22, ч.4, 2844).
Аммо бояд ёдовар шуд, ки калимаи тазаккурёфта сарнавишти кудан дошта, идомаи vaca-и эронии бостон аст (2, ч.14, 20397) ва аз решаи vak «гуфтан, сухан гуфтан» сарчашма гирифтааст. Минбаъд дар осори ниёгон бо киёфаи овозии хос ба забондои шимолигарбии эронй (портй) корбаст шуда, имруз низ ба гунадои вижа дар чанде аз забондои муосири эронй, монанди курдй, толишй дучор меояд (22, ч.4, 2844).
Лозим ба тазаккур аст, ки феъли вожидан агарчи дар байни точикон ба дамон гунаи аслй дучор намеояд, вале дамчун чузъи феъли таркибии номй ба гунаи вицй-вицй (вицй-вицй кардан "сергапй кардан") дар гардиш карор дорад.
Чунон ки ишора гардид, дар таърихи забони точикй бо сабабдои айниву зеднй ба истилод "феълдои дубадра" зудур карданд. Такдири баъдии дар кадоми ин гуна феълдо ба тарзи гуногун чараён гирифт: иддае аз ондо дар дар ду шакл, диссаи дигар дар яке аз мувозидо пойдор монда, варианти дигар дар забони адабй матрук шуд, дар дастаи сеюм яке аз шаклдо дар забони гуфтугуй, вале дар ду гуна дар лафзи гуишии мардум мадфуз монданд. Чун "мушт-намунаи хирвор" ин чо ёдовар гардидан аз яке чунин феълдо: мистан, миштан михтан ва мезидан бамаврид аст, ки дар осори ниёгон, ба хусус Хусравй, Анварй, Пури Бадои Ч,омй истифода гардидаанд (2, ч.13, 19424-19425). Аз байни чунин гунадо шакли мезидан хоси забони гуфтугуй гардида (19, ч.1, 790), вале варианти миштан дар шаклдои миштан / мъштан дар гуиши чанубй (7, 451), мештан / миштан дар ладчадои чанубй-шаркй (Ванч) ба таври фаровон истифода мегардад (5, ч.1, 248, 251).
Намояндагони гуиши чанубй феъли мазкурро ба ду маъно мавриди истифода карор додаанд: 1.мезидан, шошидан, пешоб кардан: Пагайй хестай, ки да чо-ш миштай-ъда йа чо изор-ш-а афтов кааст; 2.мац.сухани тадкирй: Мъштъм да ами кор-ът.
Мунгидан ё мангидан аз феълдои дигаре аст, ки бо вучуди дар осори ниёгон ба таври фаъол ба кор рафтанаш имруз хоси гуишдои алодидаи точикй шудааст. Ромпурй феъли мангиданро чунин эзод додааст: «Оуиста зери лаб сухан гуфтан» (13, ч.2, 310). М.Муин низ дар «Фарданги форсй» мангиданро «одиста ва зери лаб сухан гуфтан» эзод дода, шарди бокии онро ба феъли ланцидан давола кардааст (11, ч.4, 4409). Тадлили корбурди баъдии мунгидан ё мангидан нишон медидад, ки дар даврони баъдии инкишофи забони точикй, аз чумла имруз ин водиди лугавй дар баъзе
лахчахои точикй хамчун чузъи номии феъли таркиби номии минг-минг кардан боки мондааст.
Дар баъзе лахчахои шимолии то^икй вохиди лугавии манка ба маънои "каси забонаш лакнат дошта, нафари шахси суханаш бо душворй фахмшаванда" дучор меояд, ки он, ба эхтимоли кавй, бо мунгидан ва мунга робита дорад. Дар забони точикй ходисаи ба якдигар табдилёбии хамсадохои г ба к к ба к бисёр дида мешавад: деугон-деукон, лойкау- лойка... Аз ин ру, метавон хулоса кард, ки манка шакли арабишуда ё туркишудаи манга ё мунга аст.
Ба ин тарик, дар натичаи тахлил ва киёсу мукобалаи луготи чунин фархангномахо бо сайри таърихии дастаи калони унсурхои лугавй шинос шуда, рохи пурпечухами инкишофи онхоро ба таври равшан дар худ дарк мекунад, сабабхои имтиёз пайдо намудани як шаклро аз болои гунахои дигар чустучу менамояд.
Дар бархе фархангномахои гузашта адади бештари чунин аносири лугавй, дар хиссаи дигар теъдоди ками онхо ва дар дастаи сеюм шумори басо нодирашон махфуз мондаанд, ки онхо мухофизи бехамтои маънавиёти халки точик ба шумор омада, аз ин чихат барои хонандаи имруза хамчун хазинаи гании лугатомузй хидмат мекунанд.
Нихоят, вакте ки кас бо ин гуна луготи комусхои кухан ошной пайдо мекунад ва онро бо таркиби лугавии забони хозираи точикй киёс менамояд, аз бурду бохти забони точикй дар тули садсолахо ба хубй огохй пайдо карда, дар сурати вучуд доштани камбудихо дар ин самти забономузй бахри неруманд кардани забони худ мекушад.
Фе^ристи осори тщкркц ва сарчашма^о
1.Боцири М. Таърихи забони форси. -Теурон: Нашри Катра, 1375, - 207 с.
2.Деухудо А. Лугатнома. Теурон, 1373. Цилди 4, -С.4623-6170; цилди 13, -С.185187-20138; цилди 14, - С.20139-21149.
3.Джураев Г., Неменова Р.Л., Мурватов Дж. и др. Южные говоры таджикского языка. Том 1. -Душанбе: Дониш, 2013. -370 с.
4.Каримов А.Масдаруои дубаураи забони тоцики // Мактаби совети. 1973, №5. -С.22-27.
5. Косими М. ва дигарон. Фаруанги масодири забонуо ва гуишуои эронии Тоцикистон. Цилди 1. Душанбе, 1376. - 270 с.
6. Мансури Я., %асанзода Ц.Баррасии решашинохтии афъол дар забони форси.Зери назари Баумани Саркороти. -Теурон: интишороти Фаруангистон, 1387. - 367 с.
7. Мансури М., Цураев А., Бердиев Б.Фаруанги гуишуои цанубии забони тоцики. -Душанбе: Пажууишгоуи фаруанги форси-тоцикии Сафорати Цумуурии Исломии Эрон дар Тоцикистон, 2012. - 946 с.
8.Мацидов Забони адабии муосири тоцик. Цилди 1. Лугатшиноси. - Душанбе: Деваштич, 2007. - 254 с.
9. Мацидов Х Сеури сухани форсии тоцики (мацолауои мунтахаб). -Душанбе: Матбааи ЦДММ "Дацици ", 2014. - 351 с.
10.Муин М. Авомили фасоди лугат //Лугатнома.Муцаддима. Зери назари М. Муин ва С. Ц.Сайиди. Теурон, 1373. -С.33-35.
11.Муин М. Фаруанги форси. -Теурон: Муассисаи интишороти "Амири Кабир", 1375. Цилди 1, -С. 1-1472; цилди 4, -С.4241-5277.
12. Мууаммадуусайни Бурбон. Бурбоны цотеъ. -Душанбе: Адиб. Цияди 1, 1993, 416 с.; цияди 2, 2004, 424 с.; цыяды 3, 2014. - 398 с. Тауияи матн, муяуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров.
13.Мууаммад Гиёсуддин. Гыёс-уя-яугот. -Душанбе: Адиб. Цыяды 1, 480 с.; цыяды 2, 416 с. Тауияи матн бо пешгуфтор, муяуацот, тавзеуот ва феуристи А. Нуров.
14.Неменова Р.Л., Цураев Г.Шеваи цанубии забони тоцикй (фонетика, яексика). Цыяды 1. -Душанбе: Дониш, 1980. - 328 с.
15.Пури Цаводй.Х,икмати дыни ва тацаддуси забони форси //Буй цон. Мацояауое дар бораи шеъри ирфонии форсй. - Теурон: Интишороти маркази донишгоуй. Чопи аввая, 1372. -С.1-37.
16.Расторгуева В.С., Моячанова Е.К. Среднеперсидский язык / Основы иранского языкознания. Среднеиранскиеязыки. -М.: Наука, 1981.-С.6-146.
17. Расторгуева В. С. Эдеяьман Дж.И. Этымояогыческый сяоварь иранских языков. -М.:Издатеяьская фирма «Восточная яит-ра», РАН, Том 1, 2000. - 326 с.; том 2, 2003, - 501 с.; том 3, 2007. - 492 с.
18.Саймиддинов Д.Пажууишуои забоншиносй. - Душанбе, 2013. - 207 с.
19. Фаруанги забони тоцикй. -М.: Советская энсикяопедия. Цияди 1, 951 с.; цияди 2, 949 с. Дар зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Х,ошим, Н.А. Маъсумй.
20. Фаруанги тафсирии забони тоцикй. - Душанбе, 2008. Цияди 1, 949 с.; цияди 2, 944 с. Зери таурири С. Назарзода, А. Сангинов, С. Каримов, М. Х. Суятон.
21.Фасмер М. Этымояогыческый сяоварь русского языка. Т.1, - М.: Прогресс, 1986. - 573 с.
22.^асандуст М. Фаруанги решашинохтии забони форсй. -Теурон: Нашри осор. Цияди 1, -С.1-586; цияди 2, -С.587—1410; цияди 4, -С.2081-2955.
23. Шукуров М. Х,ар сухан цоеву уар нукта мацоме дорад. -Душанбе: Ирфон, 1985, 364 с.
24. Эдеяьман Дж.И. Этымояогыческый сяоварь иранских языков. -М.: Издатеяьская фирма «Восточная яит-ра», РАН, Том 4, 2011. - 415 с.; том 5, 2015. -565 с.
Reference Literature:
1. Bokiri M. The History of the Persian Language. - Tehran: Drop, 1375 hijra. - 207pp.
2. Dehhudo A. Dictionary. Tehran, 1373 hijra. V.4. - pp. 4623-6170; B, 13. - pp. 185-187 -20138; V. 14. - PP. 20139 - 21149.
3. Djurayev G., Nemenova R. L., Murmatov Dj. et alia. Southern Vernaculars of the Tajik Language. V. 1. - Dushanbe: Knowledge, 2013. - 370pp.
4. Karimov A. Double Infinitives of the Tajik Language // Maktabi Soveti (Soviet School), 1973, N5. - PP. 22-27/
5. Kosimi M. et alia. The Dictionary of Infinitives of Iranian Languages and Vernaculars of the Tajik Language. V. 1. Tehran, 1367 hijra. - 270 pp.
6. Mansuri Ya., Hasanzoda Dj. Researches on Etimology of Verbs in the Persian Language. Under the editorship of Bakhman Sarkoroti. Tehran: publishing-house of "Farhanghiston" Academy, 1367 hijra. - 367 pp.
7. Mansurov M. Djurayev A., Berdiyev B. The Dictionary of Southern Vernaculars of the Tajik Language. - Dushanbe: Researching Institute on Tajik Culture under the Iranian Embassy in Tajikistan. 2012. - 946pp.
8. Madjidov Kh. Modern Tajik Literary Language. V.1. Dictionary. Dushanbe: Devashtich, 2007. - 254pp.
9. Madjidov Kh. Magic of a Tajik-Persian Word (selected articles). - Dushanbe: "Dakiki" Assoc. Ltd, 2014. - 351 pp.
10. Muin M. Word Spoiled by Commom Parlance // Dictionary. Preface. Under the editorship of M. Muin and S. Dj. Sayidi. - Tehran, 1373 hijra. - PP. 33-35.
11. Muin M. Persian Dictionary. - Tehran: The Great Emir, 1375 hijra. V.1. - pp. 1-1472; V. 4.
- PP. 4241 - 5277.
12. Mukhammadkhusayni, Burhon. Burhon the Resolute. - Dushanbe: Man-of-Letters. V.1, 1993.
- 416 pp.; V.2, 2004. - 424 pp.; V.3, 2014. - 398 pp. Preparation of the texts of appendices, commentaries and indices by A. Nurov.
13. Mukhammad Hiyosuddin. "Ghiyas-ul-Lugot" (Ghiyos' dictionary). - Dushanbe: Man-of-Letters. V.1. - 480 pp.; V.2. - 416 pp. Preface, Appendix, Commentaries, Indices by A. Nurov
14.Nemenova R. L., Djurayev H. Southern Vernaculars of the Tajik Language (phonetics, lexis). V.1. - Dushanbe: Knowledge, 1980. - 328pp.
15. Djavodi Puri. Religious Wisdom and Sanctity of the Persian Language // Soul Aroma. Articles on Persian Mystical Poetry. Tehran: University Center publishing-house. The first edition. 1372 hijra. - PP. 1-37
16. Rastorguyeva V. S., Molchanova Ye. K. Middle Persian Language // Foundations of Iranian Linguistics. Middle Iranian Languages. - M. : Science, 1981. - PP. 6-146.
17. Rastorguyeva V.S., Edelman Dj. I. Etimological Dictionary of Iranian Languages. - M. : "Oriental Literature" publishing firm, Russian Academy of Sciences. V.1, 2000. - 326 pp; V.2, 2003. - 501 pp.; V.3, 2007. - 492pp.
18. Saymiddinov D. Linguistic Explorations. - Dushanbe, 2013. - 207pp.
19. Tajik Language Dictionary. - M.: Soviet Encyclopedia. - Dushanbe, 2008. V.1. - 949 pp.; V.2. - 949 pp. Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V.A. Kapranov, R. Khoshim, N.A. Masumi
20. Interpretation Dictionary of the Tajik Language. Dushanbe, 2008. V.1. - 949 pp; V.2. - 944 pp. Under the editorship of S Nazarzoda, A. Sanghimov, S. Karimov, M. H. Sulton.
21. Fasmer M. Etymological Dictionary of the Russian Language. V.1. - M. : Progress, 1986. -573 pp.
22. Hasandust M. Etymological Dictionary of the Persian Language. - Tehran: Edition of Different Compositions. V.1. - pp. 1-158; V.2. - pp 578 - 1410; V.4. - PP. 2081 - 2955
23. Shukurov M. Certain Time and Certain Place for everything. - Dushanbe: Cognition, 1985. -364 pp.
24. Edelman Dj. I. Etymological Dictionary of Iranian Languages. - M. : "Oriental Literature" publishing firm, RAS, V.4, 2011. - 415 pp.; V.5, 2015. - 565 pp.
