Научная статья на тему 'ДИАЛОГНИНГ ПСИХОЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ'

ДИАЛОГНИНГ ПСИХОЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
5
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — С Қурбонова

Дунё тилшунослигида интонация экспериментал тадқиқотлар воситасида таҳлили қилиниши шарт деган фикрнинг мустаҳкам жойлашиб қолганлиги айнан талаффуз билан боғлиқ изланишларни назарий тадқиқотлар доирасидан узоқлаштириб қўяди. Фақат баъзи ўринлардагина, масалан, гапнинг ифода мақсадига кўра бўлинишида, шунда ҳам тўлақонли бўлмаган ҳолда, кўрсатиб ўтилади. Ваҳоланки, у нафақат нутқ бирлиги, балки тил бирлиги бўлишга ҳам тўла ҳақли бўлган катталикдир. Агар қиёс ўринли бўлса, у мусиқий ноталар ёзувидаги асосий ва бўш чизиқларга ўхшайди. Тил бирликлари гап, лексема, морфема у ёқда турсин, ҳатто фонематик бирлик ҳам ҳавода муаллақ осилиб тура олмайди, унинг жойлашиш полотноси эса интонация бўлади. Айнан шу асосда нутқда ифодаланган “а” товушининг нутқда фонеманинг айтилиш шакли сифатида ёки сўроқ юкламаси, балки илтимос маъносидаги модал сўз вазифасида қўлланганлиги ажратилади. Бу муҳим вазифани интонация бажаради. Аммо формал кўринишга эга бўлмаганлиги сабаб худди умумий фон ранги каби тасвирга сингиб кетади, сезилмай қолади. Лекин бу билан уни тил материали учун аҳамиятсиз, маъно-мазмунга эга бўлмаган қисмга чиқариб қўйиш нотўғри бўлади. Дискурс таълимоти асосидаги таҳлиллар бунга катта эътибор қаратади. “Тил диалогдагина ўзининг ҳақиқий борлиғини намоён қилади”. Диалогик нутқ мулоқотнинг энг кенг тарқалган тури ҳисобланади. Асосан жамият кишилари ўртасида юзма-юз кечадиган икки кишининг суҳбати диалог дейилади. Диалогларда томонларнинг шахсий, ижтимоий ва психик ҳолатлари ҳамда бу белгилар асосидаги бир-бирларига муносабатлари аниқ кўриниб туради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИАЛОГНИНГ ПСИХОЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛИ»

ДИАЛОГНИНГ ПСИХОЛИНГВИСТИК ТА^ЛИЛИ

С.^урбонова

ф.ф.б.ф.д., доцент ФарДУ мустакил тадкикотчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.11079740

Дунё тилшунослигида интонация экспериментал тадкикотлар воситасида тахлили килиниши шарт деган фикрнинг мустахкам жойлашиб колганлиги айнан талаффуз билан богли; изланишларни назарий тадкикотлар доирасидан узоклаштириб куяди. Факат баъзи уринлардагина, масалан, гапнинг ифода максадига кура булинишида, шунда хам тулаконли булмаган холда, курсатиб утилади. Вахоланки, у нафакат нутк бирлиги, балки тил бирлиги булишга хам тула хакли булган катталикдир. Агар киёс уринли булса, у мусикий ноталар ёзувидаги асосий ва буш чизикларга ухшайди. Тил бирликлари гап, лексема, морфема у ёкда турсин, хатто фонематик бирлик хам хавода муаллак осилиб тура олмайди, унинг жойлашиш полотноси эса интонация булади. Айнан шу асосда нуткда ифодаланган "а" товушининг нуткда фонеманинг айтилиш шакли сифатида ёки сурок юкламаси, балки илтимос маъносидаги модал суз вазифасида кулланганлиги ажратилади. Бу мухим вазифани интонация бажаради. Аммо формал куринишга эга булмаганлиги сабаб худди умумий фон ранги каби тасвирга сингиб кетади, сезилмай колади. Лекин бу билан уни тил материали учун ахамиятсиз, маъно-мазмунга эга булмаган кисмга чикариб куйиш нотугри булади. Дискурс таълимоти асосидаги тахлиллар бунга катта эътибор каратади. "Тил диалогдагина узининг хакикий борлигини намоён килади". Диалогик нутк мулокотнинг энг кенг таркалган тури хисобланади. Асосан жамият кишилари уртасида юзма-юз кечадиган икки кишининг сухбати диалог дейилади. Диалогларда томонларнинг шахсий, ижтимоий ва психик холатлари хамда бу белгилар асосидаги бир-бирларига муносабатлари аник куриниб туради.

Диалогик нутк масалаларини тадкик этган олима Л.Раупова мулокот килувчиларнинг хусусиятига кура мулокотнинг уч куриниши фаркланишини кайд этади. Булар: а) инсон ва инсон мулокоти; б) инсон ва инсон булмаганлар мулокоти; в) инсон булмаганлар мулокоти.

Бу таснифда мулокотнинг кенг маънода камраб олишга харакат килинган. Биз тадкикотимизда унинг энг асосий шакли хисобланган инсон ва инсон мулокотининг психолингвистик жихатларини тахлилга тортганмиз.

Мулокот жараёни фикрлар алмашинувидан таркиб топар экан, унда диалогик нуткнинг урни нихоятда мухим. Диалог нутк тахлилида гаплар эмас, балки бутун бир матн тахлилини назарда тутиш уринли. "Диалогик матн икки шахснинг мавзуий ва мантикий бир бутунликни ташкил этадиган, бири иккинчисини тулдириб, аниклаб, изохлаб келадиган гаплар йигиндисидан ташкил топган бир бутун нуткий бирликдир" деб таъриф беради М.Саидхонов.

Олимнинг диалогик нутк хакида келтирган таърифида нутк жараёнида узаро сухбатнинг икки шахс уртасида бир бутунликни хосил килиши фикри тугри эканин таъкидлаган холда унинг матнми ёки нутк бирлиги экани аникланмай колганлигини куришимиз мумкин. Бизнингча, диалогик нутк бу нуткий жараённинг бир куриниши булиб, унда бирдан ортик предметлар уртасида маълум фикр алмашинуви амалга ошади. Унинг энг куп таркалган шакли кишилар уртасида кузатилиб, баъзи холатларда эса юкорида таъкидланганидек, кишилардан ташкари жонли ва жонсиз нарсалар уртасида хам кузатилади, аммо хар кандай диалогда бирор бир тил эгасининг иштироки талаб килиниб,

айникса, жонсиз нарсалар уртасидаги мулокот субъектив характерга эга булади. Биз тадкикотимизда юкорида таъкидлаб утганимиздек, кишилар уртасидаги диалогик нут; тахлилига эътибор каратамиз.

Тилнинг энг мухим функцияси коммуникативлик экан, у диалогларда узини яккол намоён этади. Диалог бу одатда, бир тилда сузлашувчилар уртасидаги коммуникация куринишлари хисобланади. Тил айнан шу муносабатнинг вужудга келиши ва фойдаланувчиларга хизмат килишини таъминлашна назарда тутади.

Диалогларда баъзан сурок гапга сурок гап билан жавоб бериш билан хам мулокот килинади.

Сурок гаплар диалогларда очик тахдидни хам ифодалайди. Агар маълумот олиш вазифасидан ташкари мазмунни ифодалаганда, сурок гаплар одатда, мулокот жараёнидаги доминант томон тилидан айтилади ва куп холларда бирор маълумотни билиб олиш учун эмас, норозилик, мажбурлаш, кахр, газаб ва тахдиднинг юкори даражасини ифода этади. Масалан,

- Бек ака, сог-саломат бориб келдингизми сафарларга? - деди ^осилбойвачча Асадбекни цучоцлаб. Димогига ёмон уидурилдию нафаси цайтиб "улиши чин шекилли?" деб уйлади.

- Узинг цалайсан? Ишларинг юришяптими?-деди Асадбек совуцроц оуангда.

- Соянгизда юрибмиз-да, ака.

- Шунацами? Мен акангманми? Хонгирей-чи? Тогангми ё аммангнинг эрими?

- Гапни щм цийворасиз-да, акахон. (Шайтанат, 2-китоб, 369-бет)

Мисолда мулокот иштирокчилари уртасидаги сухбат давомида узбек тилида

саломлашишнинг давоми сифатида ишлатилувчи Соянгизда юрибмиз-да, ака жумласидан фойдаланилган, сухбатдош уз хамсухбатининг ака тарзидаги мурожаатидан фойдаланиб, унга булган эътирози, тахдиди ва унинг килмишларидан хабардорлиги ва норозилигини ифода этган. Бунда унинг нуткида кетма-кет келтирилган туртта сурок гап колипидаги бешта хукм (Шунацами? Мен акангманми? Хонгирей-чи? Тогангми ё аммангнинг эрими?) сузловчининг нихоятда аламзадалик холатини, газабини курсатади. Унинг онг системаси бир ёки икки савол билан дилидаги алам ва учни етказиб бера олмаслигини хисобга олган сузловчи уни учинчи ва туртинчи сурок гаплар билан тулдиради. Бу сурок гаплар мазмуний кетма-кетликка эга булиб, уларда шиддат тобора ортиб боради. Сурок гаплар мазмуни тобора ортиб боришига эътибор каратадиган булсак, биринчи гап Шунацами? тарзида тасдик ёки инкорга булган шубхани ифода этиб, киска тузилишлилигидан ташкари характерли сифатга эга эмас, аммо унинг кейинги гапларга дебоча булиб келиши ва киска - битта суздан таркиб топганлиги уни психологик томондан тулик таъсир кучига эга булишини таъминлашга хизмат килган. Иккинчи гап Мен акангманми? тарзида шаклланган. Гапда узбек тили грамматик коидаларининг ноодатий кулланилиши, яъни I шахс кишилик олмошининг гапда иштирок этиб, икки бош булакли гап хосил килиши оркали, таъкид кучайтирилган. Бунда сузловчи узининг акаси эканлиги хакида сураши соф сурокни эмас, балки тингловчига булган тахдидни, хужумни ифода этади. Одатда, узбек тилида I ва II шахс олмошлари формал кулланилмайди, феъл ёки богламанинг шахс-сон курсаткичи оркали (акангман, укамсан, келдим, цаердасан, келяпсанми каби) бу грамматик мазмун англашилаверади. Бу уринда олмош(мен)нинг формал кулланилиши сузловчининг тингловчига узини кайта эсга олдириш ва урнини сездириб куйишга хизмат килади. Учинчи гап оркали мавзу узгартирилган, бу гап, уз навбатида, биринчи ва иккинчи гап учун

изох вазифасини хам бажарган; Хонгирей-чи? тарзидаги савол оркали сузловчи аввал айтган эътирозларига изох беради, яъни мазмун кульминацион нуктасига етади. Кетма-кет ёгдирилган саволларнинг асл сабаби шу гап оркали ойдинлашади. Туртинчи гап психолингвистик жихатдан ута ахамиятли булиб, сузловчининг тингловчи устидан мутлак голиблиги, унинг гапини бемалол кеса олиши, бунга хакки ва асослари борлиги ва очик хакоратини хам англатади. Узбек тилида эркаклар уртасидаги мулокотда аммангнинг (энангнинг) эри бирикмаси кулланилиши вульгар характерга эга. Сузловчи нуткида бу жумланинг ишлатилиши тингловчига нисбатан очик холатда кулланган хужум - зарба саналади. Мулокотнинг иккинчи иштирокчиси томонидан бу хужум зарбасига нисбатан Гапни уам цийворасиз-да, акахон тарзида жавоб кайтарилиши унинг паст келгани, "зарба"ни утказиб юборгани ва уз айбини тан олгани хисобланади. Аммо жавоб берганлигининг узи хам унинг сухбатдошининг жахлини чикарганлигидан куркмаётганини, уни етарлича бахоламаётганини курсатади. Диалогик нутк аслида фикрлар тукнашуви, кураши саналади. Бунда тил бирликлари фоносемантик буёклар билан туйинтирилади. Унда овоз ва оханг талаффуз актидан кура мураккаброк булган иллокутив хамда перлокутив акт турларини хам намоён этади. Бунда курашда хамлага утган сузловчи нуткида тахдид ва шиддат, "курашда ён берган" сузловчи нуткида эса босиклик, ётиклик хамда мулойимлик ишлатилади.

Шундай килиб, агар бу диалог, мулокот жараёни харакатсиз асбоб-ускуналарга кувват берилгани, ишга туширилгани каби тасаввур этилса, бу куроллар - лингвистик бирликлар кувватни инсон, унинг онги, уй-кечинма, тушунчаларидан олади. Бунда хар бир фикр ифодаси учун кулланилаётган тил бирлиги уз умрининг давомийлигини, яшовчанлигини таъминлайди. Яъни инсоннинг бой тасаввури ва чексиз уй-фикрларини ифода этиш оркали тил хам янги-янги марралар томон силжиб, ривожланиб боради. Демак, тил жамият оркали ривожланади ва уз навбатида, жамият ривожланиши учун хизмат килади. Бунда психолингвистик бирликларнинг кичкинагина, лекин ута мухим урни бор. Яъни онгда мавжуд концепт ёки тушунчани тил бирликлари оркали мос холда ифода шаклига угириб олишда ва унинг назарда тутилгани тарзида тушунилишини таъминлаш максади фойдаланувчига хар доим тил воситаларининг ижтимоий мазмунини урганиб, мунтазам равишда жамият психологиясини узлаштириб боришни такозо этади. Бу уринда лингвистик бирликларнинг психолингвистик бирликлар билан муносабати бенихоя ортади.

REFERENCES

1. Раупова Л. Диалогик нуткнинг дискурсив талкини (полипредикатив бирликлар мисолида) - Тошкент: Фан, 2011. 6-бет.

2. Уша манба. 118-бет.

3. Саидхонов М. Диалогик нуткнинг коммуникатив тахлили // Узбек тили ва адабиёти. 2004, 2-сон, 71-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.