Научная статья на тему 'ТИЛШУНОСЛИКДА ГАП ПРАГМАТИК МАЗМУНИ ВА УНИ КОНТЕКСТДА ЎЗГАРИШИ'

ТИЛШУНОСЛИКДА ГАП ПРАГМАТИК МАЗМУНИ ВА УНИ КОНТЕКСТДА ЎЗГАРИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
32
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
гап тузилиши / прагматик мазмун / нутқий фаолият / нутқий акт / семантика / лисоний бирлик / транспозиция / нутқий тузилмалар / тасниф.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — В Н. Холматова

Лисоний бирликларнинг прагматик жиҳатдан ўрганилиш анъанаси аслида Фердинанд де Соссюр давридан буён ҳукмрон бўлиб келаётган тил ва нутқ ҳодисаларининг диалектик яхлитлик ғоясига бориб тақалади.Ўтган аср тилшунослигида тадқиқотчилар асосан тил тизими ҳодисаларини, уларнинг систем-структур муносабатларини ўрганиш билан банд бўлдилар. Аммо назарий тилшуносликнинг тўлиқ шаклланиши учун нутқий фаолиятни ҳам тавсифлаш ва тасвирлаш зарурати туғилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТИЛШУНОСЛИКДА ГАП ПРАГМАТИК МАЗМУНИ ВА УНИ КОНТЕКСТДА ЎЗГАРИШИ»

ТИЛШУНОСЛИКДА ГАП ПРАГМАТИК МАЗМУНИ ВА

УНИ КОНТЕКСТДА УЗГАРИШИ

В.Н. Холматова1

Лисоний бирликларнинг прагматик жихатдан урганилиш анъанаси аслида Фердинанд де Соссюр давридан буён хукмрон булиб келаётган тил ва нут; ходисаларининг диалектик яхлитлик гоясига бориб та;алади.Утган аср тилшунослигида тад;и;отчилар асосан тил тизими ходисаларини,уларнинг систем-структур муносабатларини урганиш билан банд булдилар. Аммо назарий тилшуносликнинг тули; шаклланиши учун нут;ий фаолиятни хам тавсифлаш ва тасвирлаш зарурати тугилди.

Калит сузлар: гап тузилиши, прагматик мазмун, нут;ий фаолият, нут;ий акт, семантика, лисоний бирлик, транспозиция, нут;ий тузилмалар, тасниф.

Кириш. Айнан нут;ий фаолиятда тил бажарадиган вазифалар тули; намоён булиб, унинг хаётийлиги, мавжудлик шакли куриниш олади. Шу сабаб, психолингвистлар ва назариётчи олимлар нут;ий фаолиятни лисоний воситалардан фойдаланган холда бажариладиган ма;садли фаолият сифатида таърифлайдилар(Пищальникова 2017:122127). Маълумки "фаоллик" тушунчасини тилшуносликка биринчилардан булиб Вельгелем Гумбольдт тилшуносликка татби; этган эди. У машхур "тил фаоллик махсулоти(Е^оп) булмасдан, балки фаолликнинг узидир(Епе^а) деган гоясини изохлаётиб, ;уйдагиларни ёзган эди: "Бундай оладиган булсак, ушбу таъриф хар ;андай нут;ий фаолият учун муносибдир, лекин анигини олганда, барча нут;ий актлар мажмуаси тилни ташкил ;илади" (Гумбольдт 1984:70). Дарх,а;и;ат, муло;отга киришувчилар нут;ий фаолият жараёнида турли ма;садларни кузлаб харакатларни бажарадилар. Маълум ма;сад сари бажарилган нут;ий харакат асосида синтаксис сатхининг асосий бирлиги булган гап ётади хамда унинг воситасида фикр шаклланади, ифодаланади ва хабар ;илинади

Гап икки хил куринишга, биринчиси тил тизимидаги модел(;олип) куриниши булса, иккинчиси эса нут;ий фаоллашув шароитидаги куринишдир. Бу куринишдаги гап коммуникатив бирлик сифатида тилшуносликнинг прагматик ва коммуникатив йуналишлари тад;и; объектига айланади. Ушбу йуналишларда тил бирликлари, грамматик шаклларнинг кулланиш мулжали, ма;сади хамда уларнинг маълум муло;от вазиятлари, нут;ий акт тузилиши ва муло;от интенцияси богли; холда фаоллашув холатлари тавсифланади.

Коммуникатив тилшуносликнинг алохида йуналишда ривожланиши маъно(мазмун) категориясининг бошкача тал;ин олишини та;озо этди. Мазмун ходисаси эндиликда ма;садли, коммуникатив мулжал тушунчалари билан богли; холда тавсифлана бошланди. Нут;ий тузилмалар семантикаси нафа;ат гапнинг денотатив маъносини, балки унинг коммуникатив-прагматик мундарижасини хам ;амраб олади. Нут;ий акт назарияси таргиботчилари мазмунни сузловчи харакати,истаги билан богласалар, бош;алар учун прагматик мазмун ажратилишида тузилманинг тингловчи ёки адресатга таъсири мухимдир (Грайс2004:75-98). Назаримизда, прагматик мазмунни сузловчи ма;сади билан богли; равишда тал;ин ;илиш маъ;улро; куринади ва уз ишимизда худди шу ну;таи назарга амал ;иламиз.

Адабиётлар шархи. Нут;ий бирликлар прагматик мазмунини ани;лашда сузловчининг коммуникатив ма;садига ишора ;илувчи "иллокутив таъсир" тушунчасига мурожаат ;илиш одат тусига кирган. Нут;ий акт назариясининг тарафдорлари мазмунни сузловчининг тингловчига иллокутив таъсир утказиш хам уни кузланаётган ма;садни ;абул ;илиш ва жавоб бериш билан боглайдилар.

Айтиш жоизки, маънони адресатга таъсир утказиш харакати билан уйгунликда тал;ин ;илиш анъанаси генератив тилшунослик сохасида хам мухимлашган эди. Лекин генеративистлар асосий маънонинг узига ;аратиб, сузловчининг иштирокини унутган эдилар.

Маъно категориясини сузловчи билан боглашни илк бора Г.Грайс таклиф ;илган эди. Прагматик таълимотга "субъктив маъно" ёки "сузловчи маъноси" тушунчаларини киритган Г.Грайс "A means something by X" формуласини тавсифлаётиб, "бирор киши (А) бирор лисоний бирлик (Х) ни ;уллаётиб, маълум маънони назарда тутади" ;абилада изохлайди. Олимнинг наздида нут;ий тузилманинг субъектив маъноси сузловчининг

гХолматова Вазира Нарзуллаевна - Карши мухандислик-и;тисодиёт институти "Хорижий тиллар" кафедраси доценти, филология буйича фалсафа фанлари (Phd).

тингловчига таъсир утказиш йули билан аник; бир натижага эришиш истагидир(Сёрль 1986).

Куринадики, Х ифодалаётган маъно семантика доирасида урганилса, ушбу вазиятда сузловчи Х воситасида нимани билдиришни истаётганини прагматика урганади. Прагматика маънони нуткий вазиятга боглик холда тал;ин килади ёки бошкача айтганда, унинг предмети гапнинг кандай шароитда ва кай максадда талаффуз этилишидир.

Аммо коммуникатив максад гап мундарижасининг фа;ат бир томонини, анкроги -субъектив кисмини ташкил килади. Унинг объектив жихатлари эса тингловчининг билдирилаётган максадни идрок этилишига бориб такалади. Зотан, мулокот харакатини ижро этаётган сузловчи х,ар доим маълум бир натижани кузлайди. Шу сабаб, лисоний бирликларнинг кулланиши факат шу натижа сари йуналтирилади (Сёрль 1986:160).

Нуткий бир семантикаси факатгина лугавий ва прагматик маънони эмас, балки прагматик булакни хам камраб олганлиги боис, ушбу семантик структурани иккита кисм, яъни пропозиция(денотатив маъно) ва сузловчи коммуникатив максадини акс эттирувчи прагматик мазмундан иборат деб караш лозим. Ж.Сёрль гап структураси семантик жихатдан пропозиция курсатгичи (...) ва иллокутив вазифа курсатгичига эга эканлигии кайд килиб, буни F(p) формуласи(F-иллокуция; p-хукм) билан белгиланган эди(Сёрль 1986:156-157).

Мухокама. Маълум куринишдаги прагматик маъно купинча маълум турдаги гап моделларига хос булади ва бу моделлар таркибида у ёки бу турдаги курсаткичлар иштироки кузатилади. Шунинг билан биргаликда, прагматик маъно контекстга боглик холда юзага келиши хам мумкин. Чунончи, It is cold here пропозиция жихатидан хонанинг совук эканлигидан хабар берса-да, маълум вазиятда деразани ёпиш тугрисидаги илтимоснинг юмшатилган ифодасига айланиши мумкин.

Прагматик маъно тадкикининг кенг таркалган йуналишларидан бири унинг таснивий белгиларини аниклашдир. Тилшунослар гапларнинг прагматик таснифлаш борасида катор таклифларни киритганлар (масалан, каранг: Иванова, Бурлакова, Почепцов 1981;Чахоян 1979; Багданов 1988). Бундай таснифларнинг турли туманлиги ажратилаётган прагматик маънолар уртасидаги чегаранинг аник эмаслигидан гувохлик беради. Улар узаро якинлашиб биргина гап турли мазмун ифодалай олишини курсатади.

Ёндашувлар ва таснифлар турли куринишда эканлигига карамасдан, тадкикотчилар одатда учта асосий категориал прагматик мазмунни ажратишни маъкул курадилар. Масалан, О.Г. Почепцов бундай категориал мазмунни коммуникатив максад ибтидоси билан боглаб уч турдаги интенцияни фарклашни таклиф килади: а) тавсиф; б) ундаш; в) сураш (Почепцов Г. 1987:75). Ушбу тасниф гапларни коммуникатив турларга ажратиш анъанаси билан х,амох,англиги яккол куриниб турибди.

Гапнинг коммуникатив максади ва шаклий тузилишдаги фарк унинг турли прагматик мазмунига эга булишига олиб келади. Бирон бир иллокутив хэракатнинг бошка бир иллокутив акт воситасида ифодаланиши окибатида билвосита ёки иккиламчи нуткий актлар гурухи х,осил булади(Сафаров 2008:91). Ж.Сёрльнинг фикрича билвосита нуткий актлар талкини учун мух,ими нафакат сузловчининг бирорта гап воситасида унга хос булган мазмунни ифодалашинигина эмас, балки тингловчи ушбу мазмунни кандай англаб олишини х,ам изохлашдир. Бирок Сёрль куяётган масала анча мураккаб, унинг талкинича сузловчи билвосита нуткий актни талаффуз этаётиб, тингловчига айтилаётганидан купрок мазмундаги ахборотни етказади ва тингловчи унинг назарга тутилаётган кисмини ажратиш кобилиятига эга булиши керак (Сёрль 1986:196-197).

"Прагмалингвистика" асарининг муаллифи Ш.Сафаров ^ар кандай нуткий актнинг мазмунини англаш учун синтактик тузилмаларнинг бирламчи маъносини билиш шартлигини уктиради. Бинобарин, "^аламни олиб бера олмайсизми?" ёки "Аклли боласан-да Рафикжон" каби гапларнинг илтимос ва киноя мазмунидаги нуткий акт сифатида фаоллашувини билиш учун ушбу гапларнинг дастлабки маъноси олдиндан узлаштирилган булиши керак (Сафаров 2008:96). Формал прагматика тарафдорлари билвосита нуткий актлар мазмунини фарклаш учун лисоний уйин амалларига мурожаат килиш маслахатини бекорга бермаган булсалар керак. Жумладан швед олими Пар Сегердал The prices went up х,амда Can your open the door? тузилмаларидаги мазмуний узгаришларни аниклаш учун лисоний уйин катнашчилари турли амалларни бажариш лозимлигини кайд этган ва бундай "уйин" давомида даставвал тузилмалар булакларга ажратилиб, кейинги боскичда уларнинг бошка тузилмалар таркибида кулланиш хрлатлари ёдга олинади. Охирги боскич эса, барча кулланишларни узаро киёслашдан иборатдир. Бинобарин, The price went up "Нарх-наво кутарилиб кетди" таркибидаги went up бошка кулланишда физик ^аракатни ифодалайди: I went up the floor "Юкори каватга кутарилдим" (каранг: Сафаров 2008:97).

Баъзи тилшунослар иккиламчи маънони нуткий фаолият коидалари^^а^ Lakoff 1975:83-106) ёки тил нормаси билан боглаб ажратиш иштиёкида булсалар, бошкалари мулокот этикети, хурмат категорияси доирасида талкин килиш тарафдоридирлар.

Хулоса. Мулокотнинг функционал-семантик бирлиги сифатида караладиган нуткий тузилма нафакат лексик-грамматик, балки прагматик мазмунга хам эга. Прагматик мазмун нуткий тузилма мулокот жараёнида эгаллайдиган ходисадир, зеро унинг хосил булиши ва кулланиши айнан мулокот вазияти талабидир. Аслида порпозициянинг нуткий вокеланишида юзага келадиган прагматик мазмун сузловчининг узатилаётган ахборотга муносабатини курсатадиган кушимча модал маънолари билан бойийди. Нуткий тузилма прагматик мазмуни меъёрий коидаларга мос келиши билан биргаликда контекст билан шартланади.

Турли куринишдаги прагматик мазмун билан бир каторда, гаплар коммуникатив таснифига мос келадиган асосий прагматик маънолар, яъни дарак(тасдик), ундаш(буйрук) ва савол турлари уз кучини йукотмайди. Бундан ташкари иккиламчи прагматик маънолар каторига кирадиган тасдик, розилик/норозилик, инкор килиш, воз кечиш, эътироз билдириш, аниклаштириш, киноя, хакоратлаш кабилар хам ажратилади. Мазкур маънолар бирор бир алохида грамматик шаклдаги гапга хос булмасдан, балки бевосита ва билвосита ифодаланиши мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. -Т.: Узбекистон, 2008. -286с.

2. Гумбольдт В.фон. Избранные труды по языкознанию.-М.: Прогресс, 1984.

3. Соссюр де Ф. Труды по языкознанию.-М.: Прогресс, 1977.

4. Почепцов Г. Слушатель и его роль в актах речевого общения. -Калинин, 1987.

5. John R. Searle. Основные понятия речевых актов. -М.: Прогресс, 1986.

6. Grice H.P. Logic and Conversation.-М.: 2004.

7. Иванова И, Бурлакова В, Почепцов Г. Теоретическая грамматика современного английского языка.-М.: Высшая школа, 1981.

8. Богданов В.В. Прагматика и текст: семантика, прагматика и синтаксис. -Л.: ЛГУ, 1988.

9. Чахоян Л.П. Синтаксис диалогической речи современного английского языка. -М.: Высшая школа, 1979.

10. Gordon D., Lakoff G. Conversational postulates. New York: Academic press, 1975.

© В.Н. Холматова, 2023.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.