Научная статья на тему 'ДИАЛЕКТОЛОГИЯНИНГ АДАБИЙ ТИЛШУНОСЛИКДАГИ ЎРНИ'

ДИАЛЕКТОЛОГИЯНИНГ АДАБИЙ ТИЛШУНОСЛИКДАГИ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
91
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
диалектология / тил / тилшунослик / шева / фан / адабий тил. / dialectology / language / linguistics / dialect / subject / literary language

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Кулатова, Fазиза Джинисбековна

Ущбу мақолада тилшуносликнинг мухим соҳаси бўлган диалектологиянинг адабий тилшуносликдаги ўрни ва ўзига хос хусусиятлари хақида фикрлар баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF DIALECTOLOGY IN LITERARY LINGUISTICS

This article discusses the role and peculiarities of dialectology in literary linguistics, which is an important branch of linguistics.

Текст научной работы на тему «ДИАЛЕКТОЛОГИЯНИНГ АДАБИЙ ТИЛШУНОСЛИКДАГИ ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ДИАЛЕКТОЛОГИЯНИНГ АДАБИЙ ТИЛШУНОСЛИКДАГИ УРНИ

Ущбу мацолада тилшуносликнинг мухим соуаси булган диалектологиянинг адабий тилшуносликдаги урни ва узига хос хусусиятлари хацида фикрлар баён этилган.

Калит суз: диалектология, тил, тилшунослик, шева, фан, адабий тил.

This article discusses the role and peculiarities of dialectology in literary linguistics, which is an important branch of linguistics.

Keywords: dialectology, language, linguistics, dialect, subject, literary language.

В данной статье рассматриваются роль и особенности диалектологии в литературоведении, которое является важной отраслью языкознания.

Ключевые слова: диалектология, язык, языкознание, диалект, предмет, литературный язык.

КИРИШ

Диалектология грекча "диалектос" сузидан олинган булиб, бирор тилнинг мавжуд шева ва лахжаларини ургатади. Диалект - шева, логос - таълимот, яъни шева хакида таълимот демакдир. Дунёда мавжуд тилларнинг деярли барчаси узига хос ички шева ёки шевачалардан иборат. Туркий тилларнинг хар бири бир неча шева ва диалектлардан иборатлиги фанда маълум. Шевашунослик мутахассисларидан бири профессор Е.Д. Поливанов: «... туркий тилларнинг бирортаси хам шевалараро козок тили сингари бу кадар кескин фаркланмайди, демак,... бирорта туркий тил хам шу кадар специфик, диалектал хилма - хиллик хусусиятига эга эмасдир. Бу эса, табиий, адабий тил учун бирор диалектни асос килиб олиш масаласини нихоят даражада огирлаштиради», деган эди. Бунда албатта, фикримизча тилшуносликнинг алохида урни бор. Катъий айтиш мумкинки, тилшуносликнинг барча сохалари каби диалектологияни хам уз ичига олган жахон тилшунослиги фани хам шу кунги тараккиёт боскичига етиб келгунча узок тарихий тараккиёт даврини, «усиш» даврини босиб утди. У турли мактаблар, окимлар, таълимотлар таъсирида булди, олимлар томонидан лисоний ходисалар хакида айтилган

Кулатова Fa3roa Джинисбековна

Навоий давлат педагогика институти Козок тили ва адабиёти кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 3

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

фикрлар карама каршилигига, тил ходисалари хакида яратилган жуда куплаб манбаларга «гувох булди», шаклланди. Аниги, тилшунослик фани хам жахон фанлари тизимида узига хос ва узига мос доимий мустахкам урин эгаллади1. [1.9.]

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Козок лахжашунослик фани ер юзидаги козок миллатига мансуб ахолининг жонли сузлашув тилини текширади. Маконни урганиш нуктаи назардан диалектология икки хил булади:

1) тасвирий диалектология ёки диалектография;

2) тарихий диалектология.

Тасвирий диалектология ёки диалектография махаллий шева ва лахжаларга хос фонетик ва лексик, морфологик хусусиятларни кайд этади, ёзиб олади ва уларни картага туширади. Тарихий дилектология тилнинг диалектал хусусиятлари билан бирга, шу хусусиятларнинг келиб чикиши, ривожланиши, турли даврларда узгариш, кардош тиллар билан муносабати ва шу шеваларнинг ташкил топишида кардош ва кардош булмаган тилларнинг иштироки кабиларни урганади. Кейинги йилларда барча козок шеваларини ареал ва лингвогеографик усуллар билан урганиш хам тарихий максадларни кузда тутади. Диалектологиянинг шеваларни урганиши эса тил тарихи учун хам, халк, тарихи учун хам бой ва кимматли материаллар беради. Чунки, адабий тилда аллакачонлар йук булиб кетган ёки узгаришга учраган сузлар, айрим грамматик шакллар махаллий шеваларда сакланиб колганлиги табиий. Уларни топиб адабий тилга олиб кириш ёки уни бойитиш жуда мухимдир. Тилшуносликда диалектология тиллар тарихидаги айрим ноаник масалаларни ойдинлаштириш, хал килиш учун асосий манба беради.

Кадиимги ёзма ёдгорликлар тилнинг биз учун ноаник, (гумонли) булган айрим хусусиятларини хозирги турли шевалар материаллари ёрдамида аниклашимиз ва тулдиришимиз мумкин. Шеваларни урганиш адабий тилнинг фонетик, лексик - грамматик нормаларини белгилаш, орфография ва орфоэпиясини стабиллаштириш учун катта ёрдам беради. Шеваларни урганиш орккали утмишдаги уруг ва кабилаларнинг жойлашиш худудларини аниклаш, этнонимлар, топонимлар, гидронимлар, умуман онамастика (номлар) воситасида халк, тарихининг айрим мавхум томонларини ёритиш мумкин.

1 Р.Расулов. Умумий тилшунослик. Дарслик. Тошкент. 2010. 9 - бет.

171

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Шу жихатдан, диалектларни урганиш хам илмий, хам амалий ахамиятга эгадир.

Диалектология ( лахжашунослик) нинг урганиш макони: шева, диалект ва лахжа атамалари. Бу атамалар диалектология фанининг урганиш макони (объекти) хисобланади. Шева - бирор тил доирасидаги халк, жонли тилининг узига хос фонетик, лексик ва грамматик хусусиятларга эга булган энг кичик кисми хисобланади2. [2.5.] Масалан, Тошлок, шеваси, Карнок шеваси, Чимкент шеваси,Турк шеваси.

Диалект - тилшуносликка доир адабиётларда купинча лахжа маъносида, баъзан шева маъносида хам кулланади. Олимлар томонидан яратилган диалектологияга оид илмий ишларда шева, диалект ва лахжа атамаларини фаркламаслик, аралаштириб куллаш холлари хам учрайди. Диалект - халкаро атама булиб, умумлингвистик «диалект» маъносида ишлатиш лозим. Диалектология фани учун шева ва лахжа атамаларини куллаш етарлидир. Бирок, халкларнинг жонли тилини урганган олимлар бир катор шахар шевалари учун диалект атамасини ишлатганлар: Масалан, козок ва узбек халклари шеваларига хос булган Фаргона диалекти, Самарканд - Бухоро диалекти, Андижон диалекти, Кипчок диалекти, Чимкент диалекти ва бошкалар. Лахжа -арабча суздан олинган булиб, равиш, тарз, йусин каби маъноларни билдиради. Лингвистикада тилнинг бир неча шева ва диалектларини уз ичига олган, умумий хусусиятлари жихатдан ухшаш катта булаги, яъни шевалар йигиндисидир. Эски туркий тилларга доир адабиётларда лахжа (русча наречие) атамаси хозирги мустакил миллий тил маъносида хам ишлатилган. Масалан, туркий тилларнинг козок лахжаси - бу ибора хозирги козок миллий тили

" 3

маъносида кулланган3.

Диалектологиянинг асосий вазифасига эътибор каратадиган булсак, унинг кулами жуда кенг. Диалектология фанининг макони (объекти) махаллий шева диалекти ва лахжаси булиб, максади ва вазифалари куйидагилардан иборат:

- шева ва диалектларнинг фонетик, морфологик, синтактик ва лексик хусусиятларини хар томонлама тавсиф килиш;

- миллий тилнинг пайдо булиши ва тараккиётида шеваларнинг тутган урни ва шу миллий тилга асос булган шеваларни аниклаш;

2 Б.Туйчибоев, Б.Хасанов. Узбек диалектологияси. Тошкент. А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти.. 2004. 5 - бет.

3 .Туйчибоев, Б.Хасанов. Узбек диалектологияси. Тошкент. А.Кодирий номидаги Халк мероси нашриёти.. 2004. 6 - бет.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

- шеваларнинг узаро муносабатини, уларнинг адабий тил ва кардош тилларга булган муносабатларини белгилаш;

- ухшаш хусусиятларига кура шеваларнинг таркалиш чегарасини аниклаш;

- умумий ухшаш лингвистик хусусиятларини белгилаш асосида шеваларнинг маълум худуддаги таркалиш карталарини тузиш ва шеваларни тасниф килиш;

- урганилган шеваларни карталаштириш асосидаги лингвистик атласини тузиш ва бошкалар.

Тил шеваларининг асосий хусусиятларини яхши билиш укитувчилар, айникса она тили фани укитувчилари учун жуда зарур. Хрзирги кунда шева хусусиятлари адабий тил таъсирида жуда тез бирлашиб, текисланиб бораётганига кдрамай, бу хусусиятлар факат кишлокларда эмас, балки шахарларда хам маълум даражада сакланиб турибди. Шу сабабли укувчилар нуткида, айникса, бошлангич синф укувчилари ёзувида учрайдиган хатолар шева таъсирида содир булмокда. Шунинг учун укитувчилар, айникса, она тили укитувчиси адабий тил меъёрларини яхши билиши, бу меъёрларни укувчиларга ургатиши, уларнинг ёзма ва огзаки нутк маданиятини устириш устида тинимсиз машгулот олиб бориши зарур хамда укувчилар нуткида учрайдиган камчиликларни (шева таъсиридаги) тузатмок учун барча шеваларга хос хусусиятларни яхши билмоги керак. Масалан, козок тили шевасида шылапщын - леген, жам, юрлен, шылаушын, тас; кесе - самал, тиялай, тас аяц, шыны аяц, ацпыр, ацпар, кардон, жанан; курке - балазаш, балаган, шайла, шабра, кепе, алтаяк, цопын, лапас, жаппа4 [https://zharar.kz] каби шева хусусиятлари учраб туради. Укувчилар нутхида учрайдиган бундай хатоларни тузатиш учун укитувчи шу холатларнинг келиб чикиш сабабини билмоги керак.

ХУЛОСА

Шундай килиб, Республика олий укув юртларида филологик укитишнинг асосий вазифаси адабий тил нормаларини, шунингдек, адабий тилнинг шеваларга булган муносабатини хам ургатишдир. Бу вазифани хал килиш филологларнинг тилнинг тарихий ривожланиш конуниятларини яхши билиши билан богликдир. Филологлар бу маълумотлар билан диалектология фанини бойитади.

4 Диалектология туралы жалпы тусiнiк. https ://zharar.kz

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 3 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

OOH^A^AHH^rAH A^ABHET^AP

1. PacynoB P. YMyMHH TunmyHocnuK. ^apcnuK. TomKeHT. 2010. 9 - 6eT.

2. TyfiHHÖoeB E., XacaHOB E. Y3ÖeK gnaneKTonornacH. TomKeHT. A.KogupuH HOMHgarn XanK Mepocu HampueTu. 2004. 5 - 6eT.

3. TyfiHHÖoeB E., XacaHoB E. Y3ÖeK guaneKTonoruacu. TomKeHT. A.KogupuH HoMugaru XanK Mepocu HampueTH. 2004. 6 - 6eT.

4. ^uaneKTonorua Typanti ^annm TycuHuK. https://zharar.kz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.