CC BY
5УДК: 902.7(575.32)
ФАЪOЛИЯТИ МУАССИСА^И ФАF^АHГЙ ВА FУШДИ X,УHАPX,OИ МАFДУМЙ ДАF ВМКБ ДАF ДАBFOHИ
ИСТИKЛOЛИЯТ
АБДУFАМOHOBА П. Д.
Институти таърих, бостоншиноси ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Xy^px^ маpдyмй падидаи чолиб ва мypаккабе даp фаpx,анги бисëpчабx,аи ^p як халку миллат аст, ки он аз сапедадами таъpих бо саpнавишти маpдyм гиpе^ хypдааст. Он падидаи гуногунпах,лу бyда, навъх,ои мyхталифpо фаpо мегиpад, ки пеpомyни ^p навъи он метавон дахдо китобpо тадвин намуд. Ин намyнаи x,y^p бо номи «Чакан», «Заpдyзй», «Гулдузй», «^олинбофй», «Ч,омадузй» "Ч,ypоббофй", "Токидузй", "Му^абоф^', "Кандакоpй" ва Fайpа^о шу^ат доpад, ки аз давpони кухдн то имpyз хдмчун тимсоли дониш ва шинохти чах,он бокй монда, таъpихи хеле кадима доpад.
Санъати амалии халкй ва навъх,ои гуногуни он даp ^ëra маpдyм чойгох,и хоса дошта, як падидаи мух,имми фаpx,анги миллии точикон мебошад. Бо вучуди он, ки имpyз даp ша^у нох,иях,ои чумх^й x,yнаpмандони чиpадаст машFyли эчоди асаpx,ои бадей хдстанд, вале мутаассифона инкишофи навъх,ои мухталифи xy^px^ миллй даp сатх,и паст каpоp доpанд. Пеpомyни санъати дастй андешах,о яксон
нестанд, хдтто, баpхе аз онх,о даp Чyмx,ypии Точикистон каpиб аз байн pафтаанд. Бинобаp ин, х,оло заpypати хдлли масоили маpбyт ба pyшди ин намуди санъат ба мтен омадааст. ^абл аз хдма маpдyмй, санъати
амалии халкй ба дастгиpии хдмачониба ниëз доpад. Ин аст, ки даp доиpаи икдомоти Асосгyзоpи сулх,у вахдати миллй-Пешвои миллат, Пpезиденти Чyмx,ypии Точикистон мyx,таpам Эмомалй Рах,мон соли 2018-pо «Соли pyшди сайëx,й ва x,yrnpx^ маpдyмй» эълон намуданд, ки то имpyз дахдо мактабх,ои x,yнаpмандон ташкил шуда, ба фаъолият OFOЗ бахшиданд.
Вокеан, месазад шyкp намуд, ки имpyз баpои гyстаpиши x,yrnpx^ маpдyмй аз чониби Хукумати Точикистон тамоми имкониятх,о фаpоx,ам оваpда шудааст, то маpдyми кишваp битавонанд аз меpоси пypFановати ачдоди шаpафманди хеш бах£а баpанд ва даp pоx,и такомули он камаp бибанданд.
Добили кайд аст, ки ба вижагих,ои либоси осиёимиёнагй дap Авpyпо хднуз дap acpx^ миёна таваччу^ зох^ гapдида, аввалин шахсоне, ки ба
таснифи либоси халкх,ои Осиёи Миёна марок зох,ир кардаанд, сайёх,он: Марко Поло, Гилом Рубрук, Клавихо Рюи Гонзалес буданд. Бо вучуди он, ки дар нигоштах,ои онх,о аксаран таснифи мухтасари сару либоси ин ё он хал; дарч гардидааст, аммо ин маълумот барои мухдккикин ахдммияти калон дорад. Чунончи, Марко Поло дар китоби хеш либоси мардуми кух,истони Помирро чунин тасниф намудааст: «Дар ин чо одамон камонварони олидарачаанд, бештар либосх,ои аз пусту пашми хдйвонот омодашударо, ки арзиши баланд доранд, ба бар мекунанд"[3, 12].
Дар садаи XVIII ва нимаи аввали садаи XIX сайё^он Ф. Ефремов, Ф. Назаров, Н. Неболсин дар бораи матоъх,ои махдллй, сару либос ва шугаи мардуми Осиёи Миёна маълумоти чолиби диккатро чамъ оварданд. Чунончи, дар нигоштах,ои Ф. Ефремов дар баробари таснифи либоси он давра рочеъ ба кирмакпарварй маълумот фарохдм омада, технологияи истех,соли нахи абрешим барои матоъх,ои шох,й маънидод гардидааст. Сайёх, мушох,идах,ояшро дар бораи вижагих,ои хоси сару либоси осиёимиёнагй, ки ба шаклгирии он мух,ити зист, иклим, дин таъсир гузоштаанд, баён месозад. Масалан, оид ба таррох,ии куртаи занона у чунин менигорад: "^абл аз хдма ба кулай будани курта ва сипас ба риояи одоб ахдмият дода мешавад". Барохдт будани либос, фарохии он, чинх,ои зиёд доштани он ба х,исоб гирифта шудааст, ки барои озодона нишастан монеъа пеш намеорад, хдракатро мавдуд намесозад, дар хдвои гарм ба нафаскашии бадан халал намерасонад [3,7].
Ч,уроббофй-яке аз х,унарх,ои кадимаи мардуми Бадахшон ба шумор меравад. Чуроббофй як намуди х,унари бофандагй буда, аз х,унари суннатии бонувони Бадахшон мебошад. Зеро он ба коркарди нахи пашмин марбут аст. Тавре, ки аз сарчашмах,ои таърихй бармеояд, чуроббофй дар охири садаи XIX дар Бадахшони Точикистон маъмул будааст [4,156].
Барои бофтани чуроб, х,унармандони бадахшонй асосан аз сихх,ои махсус истифода мебаранд ва чуробх,о бо тарзх,ои дусиха, сесиха ва чорсиха бофта мешаванд. Замони пеш онро аз химчаи чубх,ои сахт, бахусус дарахти туг тайёр мекарданд. Дар соки чуробх,о накшу нигорх,ои гуногун дида мешавад, ки бо номашон хело мувофиканд. Аслан, чуробро вобаста ба накшу нигораш номгузорй мекунанд.
Масалан, "Аждипайкар", "Аловгул", "Пари товус", "Синаи боз", "Чароггардонак", "Пайи пишак", "Гандумак", "Занчирак", "Камони Рустам", "Шамшодгул" "Абри сари ку^", "Чапу рост", "Лолагул", "Садбарг" ва гайра^о [6, 105]. Махсусан, гули "Аждар" ва "Алов" дар санъати чуроббофии мардуми точик накши мух,им мебозад. Чунки гули "Аждар ва "Алов" нишонаи ориёй мебошанд. Х,ам дар чуробх,ои пешина ва хдм х,озира тасвири ин ду накш васеъ ба назар мерасад [4, 157]. Дар замони муосир бонувони хонанишини Бадахшон, асосан ба колинбофй,
гулдузих,ои девоpй ва чypоббофй машFyланд. Ба акидаи М. Андpеев чypоббофй яке аз pyшдëфтатаpин xyнаpи волои маpдyми точик ба шyмоp меpавад [6, 104].
Ч,ои зикp аст, ки гаpчанде даp бозоpи ча^онй мах,сулоти исте^солии саноатй хеле pyшд ëфта бошад ^ам, вале талабот ба xyнаpи дастй, хусусан, чypобxои бадахшонй хеле здад аст.
Токидузй низ яке аз xy^px^ кадимаи маpдyми Бадахшон мебошад, ки ба духтан ва накшу нигоpи токй маpбyт аст. Токй-каллапуши суннатии точикон ва баъзе халкхои Осиëи Mиëна ба шyмоp меpавад, ки асосан ду шакл доpад: мyдавваp ва чоpкyнча. Онxоpо даp шимоли кишваp "тупй" ва даp водии X^^py Рашт, вилоятхои Хатлону Бадахшон "токй" меноманд [4, 159].
Myxpабофй - як навъи xyнаpи маpдyмй буда, ба сохтани махсулоти оpоишй ва мyxpагй маpбyт аст. Маснуоти мyxpабофиpо асосан аз мyxpаxои гуногуни pанга ва pиштавy тоpxои пластикй ва симxои махсус омода мекунанд. X,yнаpи мyxpавй бештаp даp деxотy навоxии Бадахшон маълум буда, дyхтаpон анвои маснуоти мyxpагиpо даp туйи аpyсивy чашщои миллй ва дигаp чоpабиниxо васеъ истифода мебаpанд. Даp шаxpy ноxияxои вилоят дyхтаpонy навpасон аз хypдсолй бо бофтани навъxои гуногуни маxсyлоти мyxpагй шавку pаFбат доpанд. Даp давpони истиклолият талабот ба ин намуди xyнаp афзудааст. Зеpо, занону дyхтаpон ва махсусан аpyсон, ба xамелxои мyxpавy гаpдандбанд, пешовез ва дигаp ашëи мyxpабофй таваччyxи здад доpанд. Аз чониби дигаp маxсyлоти мyxpабофиpо сайëxонy меxмонон xамчyн аpмyFOн хаpидоpй каpда, ба хоpич аз кишваp мебаpанд, ки ин омил низ ба pyшди xyнаpи мyxpабофй мусоидат менамояд [4,160].
Месазад гуфт, ки инкишофи xyнаpxои меъмоpй, кyлолгаpй, мисгаpй, заpгаpй, колинбофй ва кашидадузй ба pyшди наккошй низ мусоидат каpдааст. Намyнаxои нодиpи накшу нигоpе, ки бостоншиносон даp Бадахшон ва дигаp маxалxо даpëфтаанд, бозгуи фаpxанги бою pангини гузаштагон мебошад [6, 173].
Уст^ои бадахшонй, аз чумла наккошону кyлолгаpон, мисгаpонy заpдyзон ва колинбофону косибон даp офаpидаxояшон накшу нигоppо чун воситаи асосии оpоиши бадей коpбаст менамуданд. Хдо як накшу нигоp маънои хос дошта, аз чониби халк номгyзоpй мешуд ва аксаpи онxо нишони эътикоду боваpй ба ypфy одате буданд. Яъне xаp як накшу нигоp чанбаxои асотиpй, динй ва сдасй доpанд. Баpои мазмун пайдо каpдани накш ва pyшан шудани он тачpибаи садсолаxо коp медиxад.
Вобаста ба мавкеи чyFpофии минтака даp хонасозй, шаxpсозй ва меъмоpй Вилояти Myхтоpи Кyxистони Бадахшон хyсyсиятxои хоси хyдpо доpад. Хонаxои бадахшонй аз ч^ати меъмоpй низ вижагиxои хоси хyдpо
доранд, ки метавонанд дар таргиби сайёх,они хоричй ба Бадахшони Точикистон мусоидат намоянд. Масалан, дар гарби вилоят яке аз хонах,ои маъмул, ин хонах,ои панчсутуна мебошанд, ки дар онх,о рамзи ориёй ва исломй тачассум ёфтаанд. Дар шарки вилоят бошад, ки аслан мардуми киргизтабор сукунат мекунанд, дар юртах,о (боз-уй, киргиз-уй) икомат карда, таърихи беш аз хдзорсола доранд [7].
Бо максади эх,ё ва инкишофи х,унарх,ои мардумй дар маркази ВМКБ, марказ^ои фар^ангй бо номи "Э^ёи фар^ангй" ва "Де-Памирй" соли 2004 аз чониби сокинони шах,ри Хоруг Л. Мамадсултонова ва З. Бердова созмон дода шуданд. Ин бонувони ташаббускор мах,сули х,унари мардуми Бадахшонро дар намоишгохдои шах,рх,ои Душанбе, Алма-Ато ва Дубай ба намоиш гузоштаанд [2].
Дар рушди х,унарх,ои мардумй ^арори Хукумати Чумх,урии Точикистон аз 3 июни соли 2014, та^ти раками №375 "Дар бораи инкишоф додани колинбофй ва дигар х,унарх,ои мардумй дар Чумх,урии Точикистон" накши бориз гузошт. Дар банди якуми он гуфта шудааст, ки тибки моддаи 14-и Конститутсия Хукумати Чумх,урии Точикистон бо максади эх,ё ва рушди х,унарх,ои мардумй карор мекунад:
1. Макомоти ичроияи х,окимияти давлатии Вилояти Мухтори Кух,истони Бадахшон, вилоятх,о, шах,ри Душанбе, шах,рх,о ва нох,иях,ои тобеъи чум^урй дар хдмкорй бо Вазорати мех,нат, мух,очират ва шугли ах,олй, Вазорати саноат ва технологияи нав, Кумитаи сармоягузорй ва идоракунии амволи давлатй бо чалб намудани сох,ибкорони ватанй ва хоричй, инчунин бо чалби сармоягузорони хоричй дар солх,ои 2014-2016 тамоми чорах,оро чихдти ташкил намудани марказх,ои тълимй-истех,солй барои колинбофии дастй ва дигар намудх,ои х,унарх,ои мардумй андешанд [5].
2. Вазорати маориф ва илми Чумх,урии Точикистон дар барномах,ои таълимии солх,ои 2015-2016 ва 2016-2017 дар мактабх,ои тах,силоти миёнаи умумй таълими х,унарх,ои мардумиро дар дарсх,ои фанни технология пешбинй кунад.
3.Палатаи савдо ва саноати Чумх,урии Точикистон дар хдмкорй бо Вазорати саноат ва технологиями нав, макомотх,ои ичроияи х,окимияти давлатии Вилояти Мухтори Кух,истони Бадахшон, вилоятх,о, шах,ри Душанбе, шах,рх,о ва нох,иях,ои тобеъи чумх,урй бояд намоиши истех,соли мах,сулоти дастиро дар дохили кишвар на кам аз як бор дар як сол ва доир намудани намоишгохдои байналхалкй, на кам аз як маротиба дар як сол ва чорах,о барои ташкили содироти онх,оро андешанд.
4. Кумитаи телевизион ва радиои назди Хукумати Чумх,урии Точикистон барномах,ои алох,ида оиди х,унарх,ои мардумй ва х,унари х,унармандонро дар инкишофи саноати миллй, масъалаи шугли ах,олй,
баланд бардоштани дарачаи некуахволии мардум ва хисси ифтихори миллиро таргиб намуда, намоиши онхоро ташкил намоянд.
5. Вазоратхои дахлдор, идорахо, Макомоти ичроияи хокимияти давлатии Вилояти Мухтори Кухистони Бадахшон, вилоятхо, шахри Душанбе, шахрхо ва нохияхои тобеъи чумхурй дар хар як семоха ба Хукумати Чумхурии Точикистон хисобот оиди ичрои карори мазкур пешниход намоянд [5].
Бояд кайд кард, ки барои таъсиси чойхои нави корй хамасола аз тарафи Хукумати Чумхурии Точикистон лоихахои зиёде руи кор омада истодаанд. Дар худуди вилоят сол то сол теъдоди сохибкорон оид ба рушди хунархои мардумй зиёд шуда, бештари онхоро бонувон ташкил медиханд ва то ба имруз теъдоди тамоми сохибкорзанон дар ВМКБ 1475 нафарро ташкил медихад. Барои дастгирии занони сохибкор ва бо чойи кори доимй таъмин намудани занону чавондухтарони бекор аз соли 2006 сар карда, то ин дам аз тарафи Кумитаи кор бо занон ва оилаи назди Хукумати Чумхурии Точикистон грантхои Президентй чудо гардида истодаанд. Масалан, дар давоми 11 соли охир 64 нафар бонувон ба маблаги 1 миллиону 670 хазор сомонй сохиби грантхои Президентй гардиданд [1,1].
Бояд тазаккур дод, ки тачассуми хунархои миллй дар ороиши сару либос низ мушохида мешавад. Зеро либоси миллй рукни мухимми чахонбинй ва фарханги хар як халку миллат аст. Аксар вакт намояндаи хар миллатро махз бо хамин пироханаш мешиносанд. Вокеан, анъанахои миллй ва хифзу риояи он дар замони муосир басо мухим аст. Мутаассифона, аксар вакт мушохида мешавад, ки мардуми мо ба ин масоил кам таваччух менамоянд. Ба кадри арзишхои миллй нарасида, ба анъанахои халкхои дигар, бахусус дар либоспушии онхо таклид менамоянд. Ин аст, ки Асосгузори сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ба ин масъала таваччух зохир карда, таъкид намудаанд, ки дар шароити руз аз руз мураккабу печида гардидани вазъи чахони муосир падару модарон, рохбарону фаъолон, ахли маориф ва зиёиён вазифадоранд, ки ба тарбияи чавонон ва аз таъсири мафкураи бегона эмин нигох доштани онхо эътибори чиддй ва доимй диханд.
Вокеан хам, чунин андешахо дар замири мушохидаи хар як сокини Точикистон ба миён меояд. Аз ин ру, ба фикри мо, тарбияи хонаводагй дар ин бобат басо мухим аст. Таклиди кур-курона ба либоспушии бегона вактхои охир хеле муд шудааст. Агар волидайн ба ин масъала монеъ нагарданд, пас пеши рохи ин бегонапарастиро гирифтан хеле душвор мегардад. Албатта, вакти он расидааст, ки ба анъанахои миллй, аз чумла, ба тарзи либоспушии хеш диккати чиддй бидихем, то чахониён бидонанд,
ки мо миллати бофарханг буда, анъанаву суннатхои дерини худро моликем. Ч,ои зикр аст, ки либос танхо аз як порча матоъ иборат нест. Сухан пиромуни либос хамчун рукни фарханги миллй меравад, ки онро бояд хифз намуд. Зеро хамин чузъи фарханги миллй-либос, моро хдмчун намояндаи миллати точик муаррифй менамояд. Ин лахза мавзуи мазкур танхо ба хотири пайдоиши хувияти миллй матрац мегардад. Вокеан, агар дурусттар андеша намоем, ба бар кардани пирохани миллй хам ба хусни духтари точик хусн меафзояду ва хам барои саломатии онхо муфид аст.
Аз гуфтахои боло бармеояд, ки баъд аз ноил гардидан ба истикрори сулх ва ризоияти миллй санъати мардуми ВМКБ кадам ба кадам, зина ба зина ру ба инкишоф ниход. Бо рохбарии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ва сиёсати пайгиронаи у дар чодаи пешрафти хаёти ичтимой-иктисодй дар Точикистон, дар ВМКБ низ тахаввулоти назаррас дар инкишофи санъати касбй ва хунархои мардумй ба миён омаданд. Ба мушкилихои муваккатй нигох накарда, ахолии вилоят дар амалй намудани дастуру супоришхои Пешвои миллат камари химмат бастанд ва бахри рушду нумуи Точикистони азиз саъю кушиш доранд.
АДАБИЁТ
1. Гузориш оид ба фаъолияти грантхои Президентй дар каламрави вилоят аз соли 2007 то 2017 // Бойгонии Хукумати ВМКБ. - С.1.
2. Зайдуллоев, А. Максад - инкишофи санъати анъанавй // Бадахшан. - 2006. - 5
март.
3.Исаев, А. Б. Таджикский костюм в контексте народной художественной культуры: Дисс...канд. искусствоведения / Исаев Акбар Буховардинович. - М., 1992. - С.12.
4.Мероси фарханги гайримоддй дар Точикистон.-Душанбе, 2017. - С.156.
5.Постановление Правительства Республики Таджикистан от 3 июня 2014 года №375. О развитии ручного ковроткачества и д ругих народных промыслов в Республике Таджикистан [Манобеи электронй].-Низоми дастрасй: http://hl.mailru.su/mcachedq-Народные промысли в ГБАО.
6.Юнусова, Н. Народное искусство Памира /Н.Юнусова, Л.Н. Додхудоева. -Душанбе, 2009. - С.105.
7.The folk art of the Pamirs. - Dushanbe, 2009. - P.34-41.
ФАЪОЛИЯТИ МУАССИСА^ОИ ФАР^АНГЙ ВА РУШДИ ^УНАР^ОИ МАРДУМЙ ДАР ВМКБ ДАР ДАВРОНИ ИСТИЦЛОЛИЯТ
Дар макола масоили таъсисёбй ва фаъолияти марказхои фархангй дар ВМКБ дар даврони истиклолият, ки хадафи эхё ва рушди хунархои мардумиро пайгирй мекунанд ва дар ин замина таъсиси чойхои нави корй мавриди тахкику баррасй карор гирифтаанд. Дар он муаллиф, бахусус ба эхё ва рушди хунархои мардумй, аз кабили чуроббофй, токидузй, мухрабофй, хунархои меъморй, кулолгарй, мисгарй, заргарй, колинбофй ва кашидадузй дар вилоят таваччухи хоса зохир менамояд. Муаллиф дар макола, инчунин сахми бузурги Асосгузори
сулху вахдати миллй-Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон ва дастгирии хамачонибаи Хукумати чумхуриро чихати таъсисёбии муассисахои фархангй ва рушди хунархои мардумй дар ВМКБ дар даврони истиклолият инъикос намудааст.
Калидвожах,о: Муассисахои фархангй, хунархои мардумй, цуроббофй, тоцидузй, мухрабофй, меъмори, кулолгари, мисгари, заргари, цолинбофй, кашидадузи, либоси миллй.
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ КУЛЬТУРНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ И РАЗВИТИЕ НАРОДНЫХ РЕМЕСЕЛ В ГБАО В ГОДЫ НЕЗАВИСИМОСТИ
В статье рассматриваются вопросы о становлении и функционировании культурных центров в ГБАО в период независимости, которые создавались с целью возрождения и развития народных промыслов и создания новых рабочих мест. Автор уделяет особое внимание возрождению и развитию традиционных ремесел, таких как ювелирные изделия, ткачество, вышивка, архитектура, керамика, медь, украшения, ковроткачество и ткачество. Автор статьи также освещает большой вклад Основателя мира и национального единства-Лидера нации, Президента Республики Таджикистан Эмомали Рахмона и всестороннюю поддержку Правительства страны в создании культурных учреждений и развитии народного искусства в ГБАО в период независимости.
Ключевые слова: культурные учреждения, народные промыслы, ювелирные изделия, ткачество, архитектура, керамика, медь, украшения, ковроткачество, вышивка, национальный костюм.
ACTIVITIES OF CULTURAL INSTITUTIONS AND THE DEVELOPMENT OF
FOLK CRAFTS IN GBAO DURING THE YEARS OF INDEPENDEN
The article considers the creation and functioning of cultural centers in GBAO during the period of independence with the aim of reviving and developing crafts and creating new jobs. The author pays special attention to the revival and development of traditional crafts, such as jewelry, weaving, embroidery, architecture, ceramics, copper, jewelry, carpet weaving and weaving. The author of the article also highlights the great contribution of the Founder of the World - the Leader of the Nation, the President of the Republic of Tajikistan Emomali Rahmon and the comprehensive support of the country's government in creating cultural institutions and the development of folk art in GBAO during the period of independence.
Key words: cultural institutions, folk crafts, jewelry, weaving, architecture, ceramics, copper, jewelry, carpet weaving, embroidery, national costume.
Сведения об авторе: Абдурамонова П. Д. - соискатель отдела новейшей истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша АН РТ. Телефон: 507770432.
Information about the author: Abduramonova P. D.-Applicant, Department of Contemporary History, Institute of History, Archeology and Ethnography. A. Donish AN RT. Phone: 507770432.
