CC BY
11farm construction in the Kulyab region. The history of collective and collective farm construction in the Kulyab region began mainly in the late 1920s - early 30s of the last century. Before the creation of the Kulyab region, that is, July 22, 1939, there were 647 collective farms, 478 artels and 109 Commonwealth Land Management (TOZ). The collective farms that were present in this province were very small and had very low incomes. In 1929, the first collective farm was created in the village of Aftovluk (Oftobliko) of the Kulyab district, and the first stata farm in Dangara was completed before the end of World War II. The author gives the necessary information abovemen-tionec questions about the difficult situation before the Great Patriotic War (1941-1945) in the former Kulyab region.
Key words: collectivization, MTS, collective farm, state farm, TOZ, region, Kulyab, village, war, cotton, cattle, labor.
Сведения об авторе: Исуфов Шердил Ватанович-докторант PhD кафедры история таджикского народа Кулябского государственного университета имени Абуабдулло Рудаки. Адрес: Кулябский государственный университет имени Абуабдулло Рудаки. 734065, г. Куляб, улица С. Сафарова,16. Тел:(+992) 931793610.
Information about the author: Isufov Sherdil Vatanovitch-PhD doctorant of the Department of History of the Tajik Kulyb State University named after Abuabdulloh Rudaki. Address: Kulob State University named after Abuabdulloh Rudaki. 734065, Kulob town , street S. Safarov 16. phone: (+992) 931793610.
УДК:62(575.32) (09)
ФАЪОЛИЯТИ КОРХОНА^ОИ САНОАТИИ ВИЛОЯТИ МУХТОРИ КУ^ИСТОНИ БАДАХШОН ДАР СОЛ^ОИ ЧДНГИ БУЗУРГИ ВАТАНИ
САФАРМАМАДОВА Н.
Донишгохи давлатии XopyF ба номи Моёншо Назаршоев
НАЧ,МУДДИНОВ Т.
Донишгохи давлатии омузгории Точикистон ба номи С. Айнй
Вазъи душвори чугрофй ва мавдудияти минтакавии Вилояти Мухтори Кух,истони Бадахшон боиси нисбат ба дигар вилоятх,ои Точикистон суст тараккй кардани саноат гардид. То соли 1935 дар вилоят ягон корхонаи саноатй вучуд надошт. Воситаи асосии хдмлу накл, ин аспу уштурх,ои боркаш буданд, ки аз 200 кг зиёд бор бурда наметавонистанд [12,53].
То кушодани рох,и мошингард дар вилоят асосан истех,солоти косиби рушд мекард. Сокинон ба коркарди пашм, пойафзоли чармй, коркарди чуб
ва кулолгарй машгул буданд. Инчунин кухканй ва коркарди канданихои фоиданок ба рох монда шуда, дар байни он мавкеи мухимро маснуоти охан ва махсулоти аз он тайёргардида ишгол менамуд.Занон ба тайёр намудани махсулоти пашмин шугл дошта,чуроб ва намад тайёр мекар-данд. Аз руи маълумоти Г.В. Дзагуров соли 1934 истехсоли чуроб аз 40 то 60 хазор чуфт расида буд, ки як нафар ба хисоби миёна аз 10 то 15 дона чуроб тайёр менамуд [9,71]. Бо воситаи дастгохи одии махаллй аз пашм па-лос, охангарон бошанд аз ашёи хом олотхои гуногуни мехнатй ба монанди каланд, дос, табар, корд, наъл ва гайра тайёр менамуданд.
Тараккиёти махсулоти саноатии вилоят асосан баъди ба истифода додани шохроххои Ош-Хоруг, Душанбе-Хоруг ва НБО «Хоруг» огоз ме-ёбад.
Бо дархости Х,укумати Ч,ШС Точикистон мохи июни соли 1931 каро-ри ШКХ ИЧ,ШС «Дар бораи сохтмони рохи наклиётии Ош-Хоруг» кабул гардид.Соли 1933 ин рох аввалин маротиба 13 адад мошин харакат наму-данд. Соли 1935 сохтмони рохи мазкур пурра ба анчом расид. Аммо ин рох то маркази чумхурй-шахри Душанбе пайваст нашуд.14-уми декабри соли 1939 Комитети Марказии Дизби коммунисти Точикистон ва Шурои Ко-миссарони Халк (ШКХ) Точикистон карори якчоя «Дар бораи сохтмони роххои нав дар Помир»-ро кабул намуд, ки бояд тибки он шахри Хоруг та-вассути рохи мошингард ба маркази чумх,урй пайваст мешуд.
28-уми феврали соли 1940 ШКХ ИЧ,ШС карори дигар «Дар бораи сохтмони рох дар Помир»-ро кабул намуд. Дар ин карор асосан ба сохт-мони шохрохи Помир-Сталинобод диккат дода шуд. Дар се мохи аввали соли 1940 барои сохтмони ин рох 8 миллион сум, 400 тонна маводи тар-канда, 500 метри кубй рег ва 250 тонна бензин чудо шуда буд. 12-уми октябри соли 1940 ин рох мавриди истифода карор гирифт. Зиёда аз 22 хазор нафар коргарону колхозчиёни вилоятх,ои Бадахшон ва Еарм дар сохтмони рохи мазкур фаъолона иштирок доштанд [12,53].
Муваффакияти асосй дар тараккиёти ВМКБ ин соли 1941 ба анчом расидани сохтмони НБО «Хоруг» буд. Карори Хукумати Точикистон доир ба сохтмони НБО «Хоруг» хануз мохи декабри соли 1936 ба тасвиб расид, аммо бо сабаби нарасидани масолехи сохтмонй он аз соли 1938 огоз ёфт. Соли 1938 давлат барои сохтмони НБО «Хоруг» 2 миллион сум чудо кард ва неругох, соли 1941 мавриди истифода карор гирифт. 16-уми январи соли 1941 ТочикТА хабар дод, ки агрегати аввали НБО «Хоруг» ба истифода дода шуд [8,375].
Дар соли аввали корй неругох пурра талаботи ахолии вилоятро конеъ гардонида наметавонист.Хайати комиссияи санчишй бо сарварии раиси вилоят Назаршо Додхудоев муайян намуд, ки бо сабаби кам будани оби канал, неругох наметавонад, мувофики талабот барк хосил намояд.
Соли 1943 а^етати 2-юм ва соли 1944 а^етати 3-юми НБО "ХоpyF" ба истифода дода шyданд, ки иктидоpи баpкистexсолкyнй 1,5 маpотиба зи-ëд гаpдид. Fайp аз ин, 9-уми янваpи соли 1941 каpоpи ШКХ Точикистон «Даp боpаи чоpабиниxо оид ба истexсоли маxсyлот аз ашëи хоми маxаллй» ба тасвиб pасид, ки даp асоси он аxолии маxаллй бояд аз ашëи pyзFоpи за-pypï таъмин каpда мeшyданд.Заpypати кабули каpоp даp он буд, ки ВМКБ бо баъзе намуди маxсyлоти худй хyдpо таъмин каpда тавонад.
Соxаи саноати вилоятpо соли 1941 10 коpхонаи нонпазй, 2 коpхонаи коpкаpди чу6, 2 сехи истexсоли хишт, 2 комбинати поли^афй, 2 сехи ду-зандагй, 2 сехи истexсоли пойафзол, 1 комбинати истexсоли гушт, 1 сехи коpкаpди моxй, инчунин сeхxои каннодй, пивобаpоpй, маxсyлоти Fайpи-спиpтй ва 4 сехи оxангаpй ташкил медоданд [8,375]. Новобаста аз он, ки даp мамлакат чанг OFOЗ гаpдид ва накшаи амалкунандаи хочагии кишлок мyшкилиxои навpо ба вучуд оваpда буд, аммо коpхонаxои саноатии вило-ят истexсоли маxсyлотpо ба 2 милллион сум pасонида буданд [12,53].
Соли 1942 коpхонаxои шаxpи ХоpyF фаъолияти хуб ба pоx монда, комбинати гушт даp як моx 28 сeнтнep маxсyлоти коpкаpдшyдаи гушт ис-тexсол мeкаpд [10]. Аз pyи маълумоти дастpасшyда соли 1942 даp коpхо-наxои шахpи ХоpyF даp як моx 50 xазоp дона хишт, 2000 дона наъл, 250 дона косаxои чубин, 100 дона аpоба, 450 кг настаpан ва 50 дона кошук тайëp каpда шудааст. Даp коpхонаи коpкаpди моxй 500 сeнтнep маxсyлоти моxй тайëp шуда буд, ки даp мукоиса ба соли 1941 263 œ^rep зиëдтаp мебошад. Соли 1942 даp Комбинати чаpми шаxpи ХоpyF ба накша гиpифта шуд, ки бояд 250 дона пусти чоpвои калони шохдоp ва 1400 дона пусти чоpвои майда коpкаpд каpда шавад. Инчунин, коpхонаxои вилоят ба чанговаpони Аpтиши Сypх низ ëpï мepасонданд. Танxо соли 1942 аз ВМКБ ба фpонт 3945 чуфт чypоб ва 2622 чуфт дастпушак фиpистода шудааст [13,224]. Даp назди Комбинати гушти шаxpи ХоpyF як навъи собун тайëp мешуд, ин махсулот пeштаp аз шахри Душанбе бо хаpочоти зиëд оваpда мешуд. Даp чунин шаpоити дyшвоp истexсоли собун даp pyшди саноати маxаллй муваффакияти калон буд ва соли 1942 коpхона даp 10 моx 5 тонна собун ис^^л намуд, ки он ба xаp моx 500 кг pост меомад.
Соли 1943 аз pyи маълумоти омоpии вилоят даp баъзе коpхонаxо ни-шондодxои пасти истexсолй ба назаp мepасиданд. Аз чумла, коpхонаxои вилоят накшаи фypyши молxоpо ичpо накаpда, 12% мол ба аpзиши 440 xазоp сум ба савдо наpафт, аз чумла аз Коpхонаи гушту шиp ба микдоpи 32 xазоp сум, сохахои саноати дузандагии ХоpyF 41 xазоp сум, хypоквоpии умумии вилоят 24 xазоp сум моли тайëp ба фypyш наpафтааст [5,В 34].
Вобаста ба ин даp баъзе коpхонаxо интизоми мexнат pиоя нашуда, ба pоxбаpияти вилоят лозим омадааст, ки ба мукобили вайpонкyнандагони низоми коpй мyбоpиза баpанд. Бо ин максад каpоpxои алохидаи Комитети хизбии вилоятй доиp ба пypзyр намудани назорати прокурорй, танзими ин-
тизоми меxнат ва муборизаи катъй ба мукобили вайронкунандагон ва чораандешй ба мукобили шахсоне, ки моликияти давлатиро худсарона ва бемаврид барои манфиати шахсии худ истифода мебаранд, кабул карда шу-данд.
Моxи апрели соли 1943 Хукумати вилоят роки чамъ намудани оxанпораро пеш гирифт, ки пеш аз хама дар ноxияxои Шугнон, Ишкошим, Рошткалъа ва шаxри Хоруг ба чамъоварии он сар намуданд. Дар нохияи Ишкошим 460 кг оxани сиëx ва 360 кг оxани ранга, дар шахри Хоруг 13956 кг оxани raëx, дар нохияи Шугнон 6900 кг оxани сиëx чамъоварй шуданд. Аз ин нишондод маълум гардид, ки бештари оxанпора дар шаxри Хоруг ва ноxияи Шугнон чамъ гардидааст [12,57].
Дар натичаи зиëд гардидани микдори корхонаxои истеxсолй теъдоди аxолии шаxри Хоруг низ зиëд гардид. Аз шумораи умумии аxолии шаxри Хоруг, ки 3547 нафарро ташкил медод, 202 нафар коргарони сохаи саноат, 174 нафар кормандони савдо ва 928 нафар кормандони соxаи маорифи халкро ташкил медоданд.Бокимонда дар дигар сеху мyассисаxои давлатии маxаллй фаъолият мекарданд.Дар солxои чанг беш аз 55 xазор нафар меxнаткашони чyмxyрй дар сохтмони канали калони Дисор ва шоxроxи Огалинобод-Уротеппа меxнат мекарданд. Аз чумла, 400 нафар коргари ВМКБ ба сохтмони канали калони Х,исор фиристода шуданд [11,166].
^ли 1943 дар назди корхонаxои вилоят вазифа гузошта шуда буд, ки ис^^ли намуди дигари маxсyлот ба роx монда шавад.Cолxои 1944-1945 дар корхонаи чарми вилоят 12000 адад пустин ва 1200 пусти киматбаxо ис-теxсол гардид. Вобаста ба ин кисми зиëди маxсyлот ба фронт фиристода шуда, корхонаxо вазифадор карда шуданд, ки дар навбати аввал маxсyлоте-ро ис^^л намоянд, ки барои Артиши Cyрх истифодаи он аввалиндарача бошад. Бо ин максад истеxсоли собун, маxсyлоти кулолй, наъл, катрон, кургошим ва дигар маxсyлоти барои чабxа зарурй ба роx монда шуд. Cолxои 1943-1944 истеxсоли собун ба 15 тонна расонида шуд. Дар корхо-наxои маxаллй барои фронт зиëда аз 4500 дона наъл сохта шуда буд. Инчу-нин барои беxтар ба роx мондани маxсyлоти либосворй сехxои дузандагй ба истифода дода шуданд, ки маxз вазифаи чунин сехxо тайëр намудани либос ба чанговарон буд. Дар xамин сехxо 1000 кyлоx, 450 гимнастëрка ва 400 шим тайëр шуда, ба фронт фиристода шуд.
Cехxои дузандагй ба гайр аз либосxои низомй, инчунин либосxои мил-лй тайëр мекарданд.Чунин сехxо дар муддати як сол 1600 адад перохани миллй ва 300 адад перохани аврупой ва дигар либосвории барои халк зару-риро истеxсол намуданд.
Илова ба ин, аxолии шаxри Хоруг ва кисми аxолии дигар ноxияxои вилоят солxои 1943-1944 дар фасли зимистон ба истеxсоли ангишт ва торф машгул буданд. Ис^^ли торф аз 700 тоннаи соли 1942 соли 1944 ба 800 тонна расонда шуд. Барои беxтар ба роx мондани иктисоджти вилоят кор-
хонаи наклжтии шаxpи Ош мавкеи мyxим дошт.Аз xамин шаxp ба вилоят ашëи хом ва дигаp молxо оваpда мeшyд.Солxои 1943-1944 даp автопаpки вилоят зиëда аз 140 адад мошин коpношоям гаpдиданд. Аз 400 адад мошини мавчудбуда соли 1944 тащо 283 мошин мавpиди истифода каpоp дошт. Соли 1942 даp коpхонаxои вилоят баpои талаботи фpонт 2000 чуфт музаи намадин тайëp шуд, ки соли 1944 микдоpи он ба 2500 чуфт pасонида шуд.
Соли 1945 иктисоджти Точикистон py ба таpаккиëт оваpда, диккати асосй ба pyшди саноати маxаллй дода шуда буд. Ба як ^TOp мyшкилиxо, яъне наpасидани ашëи хом ва баpк нигоx накаpда, иттифоки саноати вило-яти ВМБК истexсолотpо даp 15 муассисаи саноати сабук ва хypоквоpй ба pоx монда бyд.Fайp аз ин, даp саноат коpкаpди метал, чуб, пойафзол, pишта ба pоx монда шуда буд. Соли 1945 гаpдиши умумии молxои саноа-тии вилоят 1 млн 158 xазоp сyмpо ташкил медод, ки он баpобаpи 113% накша буд.
Ба шаpоити дyшвоpи саpзамини кyxистон нигоx накаpда, даp вилоят бо усули мexнати дастй канданиxои фоиданоки Бадахшон коpкаpд мешу-данд.Дамин таpик, даp водщои даpëxои МypFоб, Панч ва Баpтанг ис-тexсоли тилло ба pоx монда шуда, коpкаpди оxан бошад даp ноxияи Ванч pyшд ëфта буд.
Бо усули одй аз таpафи сокинони вилоят аз солxои пеш коpкаpди тилло ба pоx монда шуда буд. Аз чумла, соли 1934 мухаккики pyс Г.В. Дза-гypов кайд намудааст, ки даp вилоят бо усули дастй коpкаpди тилло, мис, сypб ва дигаp канданиxои фоиданок ба pоx монда шудааст [6,73]. Даp xамин давpа хокаи тилло ва намак даp Ранг^л, кваpтс даp Ванч ва Вахон, ангиштсанг даp МypFоб истехсол мешуд [12,53].
Муваффакияти асосй даp иктисодиëти вилоят ин ба истифода додани Коpхонаи коpкаpди тиллои хом даp мавзеи Ранг^л буд. Даp ин коpхона 362 нафаp коpгаp коp каpда, соли 1941 накшаи истexсоли хокаи тиллоpо 102% ичpо намуданд. Даp xамин сол коpхона 100 кг тиллоpо ба микдоpи 2 млн 937 xазоp сум истexсол намудааст [3,В6].
Моxи майи соли 1941 Kдpоpи ШКХ Точикистон «Даp боpаи ташкил ва ба истифода додани коpхонаи маxаллии асбести Бунй» кабул гаpдид, ки 20 км дypтаp аз шаxpи ХоpyF даp дехаи Бунй чой гиpифтааст.
Моxи октябpи соли 1942 ба Дукумати вилоят сyпоpиш дода шуд, ки баpои таъмини фpонт бо ашëи хом ба истexсоли пeзокваpтс OFOЗ намояд.
Дамин таpик, соли 1943 коpхонаи Лангаp пeзокваpтс истexсол rap-да, накшаpо 122% ичpо намуд [2,85]. Соли 1942 даp коpхонаи Вахон 2760 кг абpак (слюда) истexсол гаpдид. Соли 1943 коpхонаxои саноатии вилоят накшаи давлатиpо 86% ичpо намуданд. Ис^^ли намак даp Ранг^л то 1000 тонна pасид. Моxи апpeли соли 1945 бошад бо ^аpоpи Дукумати Точикистон 60 нафаp коpгаpон баpои коpкаpди истexсоли маъдани ноxияи Ванч сафаpбаp каpда шуданд.
Хулоса, бо мушкилидои солдои чангй нигод накарда, корхонадои саноатии вилоят садми худро дар рушд ва пешрафти иктисодии кишвар гузоштанд.
АДАБИЁТ
1. Абдусаломов И. Красная книга Таджикистана. - Душанбе, 1988. - С. 78.
2. ГА ГБАО.- Ф. 1.-Оп. 11. - Д. 63.-В.85,251,267.
3. ГА ГБАО.- Ф. 25.- Оп. 2. - Д. 14.-В.6.
4. ГА ГБАО.-Ф. 10.-0п. 24.-Д. 14.-В.67.
5. ГА ГБАО.-Ф. 4.- Оп. 1.-Д. 14.-В.34.
6. Иванников И. Б. Экономика Советского Бадахшана. - Душанбе, 1974. - С. 73.
7. Информлисток Pamir energy.-Нур дар Бадахшон.-№ 12.-Декабрь, 2009 г.
8. Ким М. П. Из истории индустриализации ТССР. - Душанбе, 1972. - С. 375.
9. Клеандров И. Экономика Советского Горного Бадахшана.-Душанбе, 1974.-С. 71.
10. Наслдоро наслдо ёрй дидад //Рузномаи вилоятии «Бадахшон».-№6 (10279).
11. Негматов Д. Fафуров Б. Вокеанигори таърихи Ч,анги Бузурги Ватанй // Б. Еафуров ва рушди таърихнигории миллй- Душанбе, 2009. - С. 166
12. Саидасанов Ю.Ш. Горно-Бадахшанская автономная область Республики Таджикистан в годы Великой Отечественной Войны. Диссертация кандидата исторических наук. Душанбе, 2011. С. 53.
13. Сечкина Л.П. Таджикистан в годы Великой Отечественной войны. - Сталинабад, 1960.-С. 224.
ФАЪОЛИЯТИ КОРХОНА^ОИ САНОАТИИ ВИЛОЯТИ МУХТОРИ КУ^ИСТОНИ БАДАХШОН ДАР СОЛ^ОИ ЧАНГИ БУЗУРГИ ВАТАНИ
Дар ин ма;ола оид ба вазъи фаъолияти корхонахои саноатии ВМКБ дар давраи Ч,анги Бузурги Ватанй сухан меравад.Муаллифон ба ин назаранд, ки гар-чанде ки дар вилоят корхонахои калони саноатй мавчуд набуданд, аммо корхонахои хурди саноатй фаъолият намуда, ба пешравии назаррас ноил гардида бу-данд. Сол то сол истехсоли махсулот зиёд гардид. Дар баробари муваффа;иятхо норасоихо, аз ;абили нарасидани мутахассисони касбии соха чой доштанд. Муа-ллифон ;айд менамоянд, ки мехнаткашон ва саноатчиёни вилоят тавонистанд сахми худро дар галаба аз болои фашистон гузоранд.
Калидвожа^о: Тоцикистон, ВМКБ, Цанги Бузурги Ватанй, саноат, корхо-на, истеусолот.
ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ ГОРНО-БАДАХШАНСКОЙ АВТОНОМНОЙ ОБЛАСТИ В ГОДЫ ВЕЛИКОЙ ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЫ
В статье рассмотриваются вопросы состояния промышленных предприятий ГБАО в годы Великой Отечественной войны. В области, несмотря на отсутствие больших предприятий, в сфере промышленности в рассматриваемый период были достигнуты заметные успехи. Из года в год увеличивалось производство. Но вместе с тем имелись недостатки. Например, в области не хватало высококва-
лифицированных специалистов в сфере промышленности. Авторы отмечают, что, несмотря на это, труженики и промышленные предприятия ГБАО внесли свой вклад в победу над фашистами.
Ключевые слова: Таджикистан, Бадахшан, Великая Отечественная война, промышленность, предприятие, производство.
ACTIVITY OF THE INDUSTRIAL ENTERPRISES OF THE MOUNTAIN-BADAKHSHAN AUTONOMOUS AREA DURING THE GREAT PATRIOTIC WAR
The article talks about the state of industrial enterprises in GBAO during the Great Patriotic War. In the region, in spite of the absence of large enterprises, in the industry in the period under review, noticeable success was achieved. From year to year increased production. But success together and had flaws. For example, there were not enough highly qualified specialists in the field of industrial field. The authors note that, in spite of this, the workers and industrial enterprises of Badakhshan contributed to the victories over the fascists.
Key words: Tajikistan, Badakhshan, the Great Patriotic War, industry, enterprise, production.
Сведения об авторах: Сафармамадова Нукра-аспирантка кафедры истории таджикского народа Хорогского государственного университета им. Моёншо Назаршоева. Наджмуддинов Толибшо-старший преподаватель кафедры всеобщей истории Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. Телефон: (+992) 985624423 E.mail tolib.t@mail.ru
Safarmamadova Nukra-graduate student departments of the history of the Tajik people of Khorog State University of name Moensho Nazarshoev.
Najmuddinov Tolibsho-Senior Lecturer, Department of General History, Tajik State Pedagogical University. S. Aini. Телефон: (+992) 98-5624423 E.mail tolib.t@mail.ru
УДК:37(575.3) (09)
РУШДИ МАОРИФИ НОДИЯИ КУБОДИЁН ДАР СОЛДОИ 30-40-УМИ АСРИ ХХ
ЗУБАЙДУЛЛОЕВ С. Х.
Донишгох,и давлатии омузгории Точикистон ба номи Садриддин Айнй
Инкилоби маданй яке аз масъалах,ои асосии сохтмони сотсиализм ба х,исоб мерафт ва амалисозии он, махсусан барои хал;х,ои аз феодализм ба сотсиализм кадам мегузошта, аз чумла барои мардуми Точикистон вазифаи аввалиндарача мах,суб меёфт. Бинобар ин, х,укумат ва ташкилотх,ои х,избии Точикистон инкилоби маданиро аз бархдм додани
