Научная статья на тему '“ДЕВОНИ ЛУҒОТИТ ТУРК”ДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ЛЕКСЕМАЛАРИГА ЛИНГВОМАДАНИЙ НУҚТАИ НАЗАРДАН ЁНДАШУВ'

“ДЕВОНИ ЛУҒОТИТ ТУРК”ДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ЛЕКСЕМАЛАРИГА ЛИНГВОМАДАНИЙ НУҚТАИ НАЗАРДАН ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
87
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДЕВОНИ ЛУғОТИТ ТУРК / ТУРКИЙ ХАЛқЛАР / ЛЕКСЕМА / ЛИНГВОМАДАНИЙ / ХАЛқ ОғЗАКИ ИЖОДИ / ТУРКОЛОГИЯ / ЖИСМОНИЙ ТАРБИЙ ВА СПОРТ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Musaev I.S.

Ушбу мақолада “Девони луғотит турк” асаридаги жисмоний тарбия ва спорт лексемаларига лингвомаданий ёндашувларнинг назарий жиҳатлари ёритиб ўтилган. Хусусан, унда жисмоний тарбиянинг кураш, чопиш, сакраш, чавондозлик, ўйин, тепиш, тепки, тўп, тўр, қилич ёки шахматга оид масалалар ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUISTIC AND CULTURAL APPROACH TO PHYSICAL CULTURE AND SPORTS LEXEMES IN “DEVONI LUGOTIT TURK”

This article discusses the theoretical aspects of linguoculturological approaches to physical culture and sports lexemes in the book "Devoni Lugotit Turk". In particular, it deals with physical education issues related to wrestling, running, jumping, riding, playing, kicking, ball, net, sword or chess.

Текст научной работы на тему «“ДЕВОНИ ЛУҒОТИТ ТУРК”ДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА СПОРТ ЛЕКСЕМАЛАРИГА ЛИНГВОМАДАНИЙ НУҚТАИ НАЗАРДАН ЁНДАШУВ»

УДК 81

Musaev I.S.

O'zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport universiteti O'zbek tili va adabiyoti kafedrasi o'qituvchisi

"ДЕВОНИ ЛУГОТИТ ТУРК"ДАГИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ВА

СПОРТ ЛЕКСЕМАЛАРИГА ЛИНГВОМАДАНИЙ НУЦТАИ

НАЗАРДАН ЁНДАШУВ

Аннотация: Ушбу мацолада "Девони лузотит турк" асаридаги жисмоний тарбия ва спорт лексемаларига лингвомаданий ёндашувларнинг назарий жщатлари ёритиб утилган. Хусусан, унда жисмоний тарбиянинг кураш, чопиш, сакраш, чавондозлик, уйин, тепиш, тепки, туп, тур, цилич ёки шахматга оид масалалар уацида фикр юритилган.

Таянч суз ва иборалар: Девони луготит турк, туркий халцлар, лексема, лингвомаданий, халц огзаки ижоди, туркология, жисмоний тарбий ва спорт.

Musaev I.S. lecturer

department of uzbek language and literature Uzbek State University of Physical Culture and Sports

LINGUISTIC AND CULTURAL APPROACH TO PHYSICAL CULTURE AND SPORTS LEXEMES IN "DEVONI LUGOTIT TURK"

Abstarct: This article discusses the theoretical aspects of linguoculturological approaches to physical culture and sports lexemes in the book "Devoni Lugotit Turk". In particular, it deals with physical education issues related to wrestling, running, jumping, riding, playing, kicking, ball, net, sword or chess.

Key words and phrases: Devoni lugotit turk, lexeme, lingvomadania, folklore, works, genres, physical education and sports.

Туркий халклар маданияти ва давлатчилик анъанасининг халкаро майдондаги урни ва шу халкнинг маданий меросини тадкик этиш, миллий гурур хдмда кадриятларни англаш зарурати бугунги глобаллашув жараёнида миллий узликни англаш мохдятини мукаммал тушунтириш, маданий манбаларимизнинг жахрн тамаддуни ривожидаги муносиб урнини далиллаш, кейинги давр туркий ва гайри туркий сулолалари давлатчилигига кучли таъсир этган халкларимиз меросини урганишни такозо этмокда. Му^тарам Президентимиз Шавкат Мирзиёев томонидан аждодларимиздан мерос булиб колган турли моддий-маънавий

ёдгорликларни тадкик этиш ишларини куллаб-кувватлаш, теран илдизи кадим мозийга бориб такаладиган узбек тилининг мавкеини юкори даражага олиб чикиш максадида улкан ишлар амалга оширилмокда. Жумладан, Президентимизнинг 2021 йил 11-12 ноябрь кунлари Туркий тилли давлатлар хамкорлик кенгашининг Туркиядаги саммитидаги иштироки ва нутки хам соха ривожи учун катта ахамиятга эгадир. Колаверса, Республикамизда туркология сохаси буйича амалга оширилаётган ташаббуслар ва изланишларга кенг йул очилиб, хар томонлама куллаб-кувватланмокда. Зеро, мамлакатимиз микёсида "халкимизнинг кадимий тарихи ва бой маданиятини тиклаш, буюк алломаларимиз, азиз-авлиёларимизнинг илмий, диний ва маънавий меросини хар томонлама чукур урганиш ва таргиб этиш, мукаддас кадамжоларини обод килиш, ёш авлодни уларнинг эзгу анъаналари рухида тарбиялаш буйича улкан ишлар амалга оширилди ва изчил давом эттирилмокда"4. Халкимиз томонидан яратилган ва асрлар мобайнида куз корачигидай саклаб келинган миллий кадриятларни хар томонлама, холисона ва кенг куламли тадкик этиш имкони тугилган шу кунларда жисмоний тарбия ва сохасидаги ёшларини Махмуд Кошгарийнинг "Девони луготит турк" асаридаги лексемаларга лингвомаданий нуктаи назардан таълим-тарбия жараёнларида ёндашуви мухим ахамиятга эга.

Турк тилидаги руник ёзувларидан жисмоний тарбия ва спортга оид масалалар буйича куриш терминологиянинг бой анъанаси борлиги маълум. Туркийлар тарихининг турли даврларига оид куплаб асарларда ижтимоий -маданий, жисмоний ва спорт мавзулар буйича тадкикотлар, материаллар мавжуд. Шунингдек, "Девону луготи-т-турк"да жисмоний тарбия ва спорт соха лексикаси буйича мухим маълумотлар акс этган. "Девони луготит турк"даги жисмоний мехнат, ижтимоий-маданий хаёт билан боглик лексемаларни таълим жараёнига тадкик этиш, талабаларда асарда кулланилган халк донишмандлиги, халкнинг диний ва абстракт тушунчалари, инсонлар уртасидаги мулокот одоби, халк маданий мероси ва ижодкорлиги билан боглик жисмоний тарбия ва спорт лексемаларининг кулланилиш холатини очиб бериш бугунги кунда нафакат соха талабалари учун купчилик ёшлар учун хам тилимизнинг келиб чикиш тарихи билан боглик лексемалардир.

Маданиятнинг мухим хазинаси булган хаётий вокеалардан мисоллар келтириш оркали тил ва маданиятни тушунтириб берди, бу билан хам туркий маданият ва эътикодларни арабларга танитди, хам диккатни тортди ва сузларнинг яхши тушунилишини таъминлади. Ушбу асар илк филологик тадкикот ва туркий сузлар этимологияси келтирилган биринчи киёсий лугатдир. Айни пайтда бу асарни факат лугат деб хисоблаш

4 Узбекистон Республикаси Президента Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПК-2995-сонли "Кадимий ёзма манбаларни саклаш, тадкик ва таргиб килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори // "Халк сузи". - Тошкент, 2017, 25 май.

нотугри, унда Марказий Осиё халкларининг халк огзаки ижоди намуналарига хос куплаб ноёб маълумотларни кузатамиз. "Девони лугатит турк" асарини яратиш учун Махмуд Кошгарий туркий кабилалар яшайдиган куплаб шахарлар ва кишлокларни кезиб чиккан. 14 йиллик (тахминан 1057 йилдан 1071 йилгача) сафари давомида кенг куламли тарихий материалларни туплаб, 6800 дан зиёд туркий сузни гурухлаштирди, (110 худуд, кул ва дарё, 40 элат ва кабила номлари), туркий тилда изохлар келтирди. Китобдан 242 та шеър, 262 та макол ва матал урин олган. Хдйратланарлиси шундаки, у куллаган 875 та суз, 60 та макол ва матал бирон-бир узгаришсиз замонавий туркий тилимизга кириб келган.

Махмуд Кошгарийнинг "Девони луготит турк" асари туркий термин ва атамаларнинг бизгача етиб келиши, ёшларни тил тарихи буйича маълумотларга эга килишда катта тарихий вазифани бажарган. Масалан, асардан овчилик мавзусидаги парчаларни олиб курайлик:

Чагри бериб цушлату,

Тойган изиб тишлату,

Тилки, тунгиз тошлату

Ардан била уклалим

Мазмуни: (Йигитларга) чагру (ов куши) бериб куш овлайлик, ов итини (кушларнинг) изидан солиб тишлатайлик. Тулки, тунгиз(ларни) тош билан урайлик, ютукларимиз билан мактанайлик. Яна:

Йигитлариг ишлату,

Йигач яниш иргату.

Кулан кийик авлату

Базрам цилиб айналим.

Мазмуни: Йигитларни ишлатайлик, Дарахт(лар)дан мева(ларни) коктирайлик, кулон кийик овлатайлик, (сунг) байрам килиб овунайлик.

Мана шу каби тарихий-илмий-бадиий манбалар оркали биргина жисмоний тарбия ва спортга оид кураш, чопиш, сакраш, чавондозлик, ёй, узиш, уйин, тепиш, тепки, туп, тур, чавгон, канот, килич, кема ёки шахматга оид шатранж, шохмот / шахмат, шох / шах, фарзин, рух, фил, от/асп, пиёда / сипох, мот, пот / пат, дона, ок кора, катак, канот, юриш, кишт, хужум сингари куплаб спорт атамалари бизгача етиб келган. Бу хол ижтимоий хаётнинг барча сохаларига тегишли.

Туркийлар ижтимоий-маданий хаётининг энг мухим хазиналаридан бири булган бу асар комусий лугат хисобланади. Крлаверса, асарни ёзишдан максад турк тилининг араб тили каби бой эканлигини курсатиш ва турклар хукмронлик килган жойларда турк тилини урганмокчи булганлар, талабаларга ёрдам беришдир. Бинобарин, китоб ёзилаётган даврда туркий тилда мавжуд сузлар хам туркий жумлаларда куллаш, хам комусий маълумотлар бериш оркали араб тилида изохланади. "Девони луготит турк" ушбу тушунтириш булимлари, уз гувохлари билан турк

маданияти, тарихи, географияси, этнологияси, мифологияси, халк огзаки ижоди, тили ва адабиёти хакида маълумот берувчи энциклопедияга айланди. Асар адабий намуналарга урин бериш жихатидан адабий антология хусусиятига эга булди. Шунингдек, "турк маданиятига оид куплаб материаллар мавжуд булганлиги учун бу асар туркологияга асос солганлиги эътироф этилди"5.

Туркий тилнинг Шаркдаги тиллар орасида кадимдан мавкеини белгиловчи бу далил, албатта эътиборга лойик. Эътиборга лойик томони шундаки, шаркдаги бошка тилларга нисбатан туркий кавмларга ва уларнинг тилларига алохида диккат каратилган. Бунинг боиси, туркий тилнинг кенг худудга таркалгани эди. Шунинг учун хам бундай эътиборли тилда бадиий асарлар, йилномалар яратилмаслиги мумкин эмас. Таълим-тарбия жараёнида талабаларга ижтимоий-маданий, жисмоний сифатлар билан боглик булган кадимги туркий тилнинг холати, тараккиёти тугрисида "Девони луготит турк" асл манба сифатида кенг ишончли ва тулаконли маълумотларни беради.

Хулоса килиб айтганда, "Девони лугатит турк" уз давр тили хакидаги билимларни камраб олган. Олим мавхум тушунчаларни жонлантириш учун аргументлардан фойдаланган, ифодасига куч кушган. Суз маъноларини яхширок тушунтириш, баъзи грамматик коидаларни ургатиш, укувчилар эътиборини товуш уйгунлиги ва ритм туйгуси билан тулдириш хамда эсда колиш осон булиши учун туртлик ва жуфтликлардан фойдаланган. Узбек тили тарихига оид комусий ва филологик лугатлар ва уларда изохланган лексема (суз) ва фразеологик бирликларнинг маъно-мазмунида маълум маъно фарклиликларининг вужудга келишига йул очади. Колаверса, тилда ва унинг сатхларида юз берадиган неологизация, архаизация, суз узлаштириш, тил бирликларининг актуализацияси ва деактуализацияси, лексикадаги перифериал сузларнинг фаоллашиши каби табиий жараёнлар "кечаги" сузнинг маъноларини "бугунги" тил жамоаси томонидан бошкача талкин ва кабул килинишига йул очади. Ёзма матнлар, лугатлар, комусий асарлар - булар аслида лингвомаданий жихатдан концептуал тизимлар ва миллий тилнинг концептосфераларини узида мужассам этган манбалардир. Улар хам семиотик тизим булмиш тил бирликларини уларнинг концептуал алокалари фонида акс эттиради. Махмуд Кошгарийнинг "Девону лугати-т-турк" асари ана шундай асарлар жумласидан булиб, у тилимизнинг энг кадимий лингвомаданий манзарасини кайта жонлантиришда мухим манба булиб хизмат килади.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 24 майдаги ПК-2995-сонли "Кадимий ёзма манбаларни саклаш, тадкик ва

5 M. §akir Ülküta§ir, Büyük Türk Dilcisi Kä§garli Mahmut, Türk Dil Kurumu Yayinlan, 2. baski, Ankara, 1972, б. 37.

таргиб килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори // "Халк сузи" - Тошкент, 2017, 25 май

2. M. §akir Ülküta§ir, Büyük Türk Dilcisi Ka§garli Mahmut, Türk Dil Kurumu Yayinlari, 2. baski, Ankara, 1972, б. 37.

3. С. Муталлибов Девону луготит турк, 1-3 ж., Т., 1960-63.

4. Г.Абдурахмонов тахрири остида. Девони луготит турк. Индекс-лугат. Т.: Фан, 1966.

5. Musaev, I.S. (2021). Ways to achieve quality and efficiency through the organization of the pedagogical process on the subject" use of the uzbek language in the field". Экономика и социум, (7), 94-98.

6. Imamnazarov, E. D., & Parpiyev, O. T. (2021). Teaching educational technologies in pedagogical activities. Экономика и социум, (6-1), 94-96.

7. Парпиев О. Т. Использование игровых форм при подготовке студентов к педагогической деятельности //Молодой ученый. - 2020. - №. 24. - С. 424426.

8. Abduxamidovna M. D., Abdurahmonovich A. B. Analysis of the results of psychological and pedagogical research of labor migrants and their families //Middle European Scientific Bulletin. - 2021. - Т. 12. - С. 440-443.

9. Musaev I.S. Nutq ustida ishlash bola hayotining dastlabki davridan boshlanadi // "Milliy tarbiya va zamon" Respublika ilmiy-amaliy anjumani. 2020. 98-102 betlar.

10. Abdurakhmonovich, A. B. (2020). Factors influencing the formation of professional thinking in pupils. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 8(2).

11. Musaev I.S. Tog'ay Murod asarlarida milliy-qadimiy xalq o'yini olish-kurash sport atamasi haqida // "Jismoniy tarbiya va sport sohasiga oid yangi so'z va atamalarning qo'llanishi: nazariy va amaliyot" Respublika ilmiy-amaliy anjumani. 2020. 113-114 betlar.

12. T.Boltayeva, I.S.Musayev, M.O.Rakhimova Literary success-a product of combination with confirmation and denial. Journal of American Studies, 84 (2021), 4, 1816-1825.

13. Akbarov B. A. Pedagogical system of formation of professional thinking in secondary school students.: Author. dis.... DcS. - 2020.

14. Akbarov, B. A. (2019). Forming Pupils' Professional Thinking Model. Eastern European Scientific Journal, (1).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.