Научная статья на тему 'ДЕВИАНТ ХУЛҚ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА'

ДЕВИАНТ ХУЛҚ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
496
43
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
девиант / стигма / экзистенсионал / гуманистик / психодинамик / бихевиоризм / когнитив. / deviant / stigma / existential / humanistic / psychodynamic / behaviorism / cognitive.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Равшанбекова, Дилфуза Шерзод Қизи

Ушбу мақолада инсонда учрайдиган девиант (оғма) хулқ-атвор, унинг психологик механизмлари, ҳамда уларни ҳаракатга келтирувчи омиллар тўғрисида фикр юритилинган. Шунинг билан бирга, оғма хулқ-атворни вужудга келиши ҳақидаги турли хил қарашлар ва ёндашувлар, кўплаб психолог ва социолог олимларнинг фикр-мулоҳазалари ёритиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DEVIANT BEHAVIOR AS A SOCIAL PSYCHOLOGICAL PROBLEM

This article discusses deviant behavior in humans, its psychological mechanisms, as well as the factors that trigger them. At the same time, different views and approaches to the emergence of deviant behavior, the views of many psychologists and sociologists are highlighted.

Текст научной работы на тему «ДЕВИАНТ ХУЛҚ ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА»

ДЕВИАНТ ХУЛК - ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО

СИФАТИДА

Равшанбекова Дилфуза Шерзод цизи

dilfuzaravshanbekova@gmail. сот Узбекистон Халцаро Ислом Академияси 1-босцич магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада инсонда учрайдиган девиант (огма) хулц-атвор, унинг психологик механизмлари, уамда уларни уаракатга келтирувчи омиллар тугрисида фикр юритилинган. Шунинг билан бирга, огма хулц-атворни вужудга келиши уацидаги турли хил царашлар ва ёндашувлар, куплаб психолог ва социолог олимларнинг фикр-мулоуазалари ёритиб берилган.

Калит сузлар: девиант, стигма, экзистенсионал, гуманистик, психодинамик, бихевиоризм, когнитив.

Инсон хулк-атвори, психологик хусусиятлари билан боглик масала инсониятни кадим замонлардан буён кизиктириб келган. Бу сохада изланиш олиб борган куплаб олимлар инсоннинг тугилганидан бошлаб шаклланиши билан богли; барча ходисаларни урганишни тадкик килиш оркали унинг ута мураккаб жихатларини кашф этган. Инсон хулк-атворининг жамиятда белгиланган хаётий нормал мезонлардан огиши, бузилиши билан боглик муаммолар хам бундан мустасно эмас.

Огишган хулк (девиант, лот. Дивиатио - огиш) деб, кишининг килмишлари, фаолият тури одатий, умумеътироф этилган меъёрлардан фарк киладиган ёки у узи аъзоси булган жамият томонидан кабул килинган меъёрларга мос келмай, баркарор равишда уларнинг ижтимоий меъёрларидан огишида намоён буладиган ахлокка айтилади. Психологияда девиант хулк-атворнинг вужудга келиши хакида турли хил карашлар ва ёндашувлар мавжуд. Ёндашувларнинг турли-туманлиги шахс хулкини огишганлигини ташхис килиш, уни олдини олиш ва ижтимоий психологик ёрдам курсатиш давомида аникланган огма хулк-атвор билан боглик холатларни бартараф этиш каби амалий вазифаларни ечишда хам кузга ташланади.

Утказилган тадкикотлар шуни курсатдики, огишнинг мохиятини факат психологик омилларни тахлил килиш асосида тушунтириш мумкин эмас. Хрзирги вактда купчилик психологлар ва социологлар шахсий хусусиятлар ва унинг харакатларининг мотивлари, эхтимол, девиант хатти-харалатларнинг

барча турларига мухим таъсир курсатишини тан олишади. Социологлар мазкур жараённи тушунтиришда одамларни девиант деб хисоблайдиган ижтимоий ва маданий омилларни хисобга олади.

Инсонда учрайдиган девиант хатти-харакатларни тадкик килишда яна бир назария узига хос уринни эгаллайди. Бу стигма назариясидир. Стигма (грек тилида стигма - дог, тамга деган маънони англатади) - яъни, индивидни ёки хатто бутун ижтимоий гурухларни дискредитловчи (кимнингдир обрусига ва ишончига путур етказиш, унинг кадр-киммати ва обрусини камситишга каратилган касддан килинган харакатлар) ижтимоий белги хисобланади. Бу ёндашувнинг асосчилари америкалик социологлар Э.Лемерт ва Г.Беккерлар хисобланади. Бу назарияга кура, девиант хулк-атвор унинг эгаси томонидан шахсий фикрига кура жамиятда ушбу куринишдаги бошка аъзолар сингари хусусиятларга эгалиги куринишида кабул килинади. Инсонга девиант тамгаси (стигма) ёпиштириш амалга оширилади.

Соха мутахасиислари психология фанида девиант хулк-атвор тушунчаси француз олими Эмил Дюргеймнинг (1858-1917) машакккатли мехнати туфайли юзага келди деган фикрда якдилдирлар. Дюргеймни огиш назариясининг асосчиси дея таъриф берадилар.

Экзистенсионал психология билан чамбарчас боглик гуманистик назариялардан бири бу К.Роджерснинг (1902-1987) мижозга йуналтирилган психология назариясидир. Ушбу назарияда асосий урин "узлик" ва "узини фаоллаштириш" тушунчаларига ажратилган. Назарияга кура, меъёрида ривожланиши учун шахс уз фикрини ифода этиш тажрибасига эга булиши лозим. Аксинча, узи хакида ёлгон, нохак ёки нотугри тасаввурлар, карама-карши тажриба, узини жорий этиш талаби ва ташки бахолахдан кармлик уртасидаги ички можаро - буларнинг хаммаси муайян муаммоли хулк-атворни келтириб чикаради. Роджерс инсоннинг узи хакидаги хакикатга тугри келмайдиган, бузилган гоялари, карама-карши тажриба ва уз-узини англаш зарурати ва ташки бахоларга карамлик уртасидаги ички зиддият одамларнинг девиант хатти-харакатларининг асосий сабаблари деб хисоблаган. Шахсий ва хулк-атвор муаммоларини бартараф этиш учун К.Роджерс махсус шарт-шароитларни ташкил килиш оркали актуализация (уз-узини актуаллаштириш) жараёнини рагбатлантиришни таклиф килган. Айни шу назария асосида мутахассислар "Шахс ва хулк-атвор муаммоларини ечиш учун махсус шароитлар яратиб, фаоллашиш жараёнини куллаб кувватлаш зарурдир" деган фикрни берадилар. [4]

Психоанализдан келиб чикккан, психоаналитик ёндашувлар ва окимлар ичида инсоннинг хулк-атвори ва характерининг замонавий тушунчасига катта таъсир курсатган бир нечта назария мавжуд. Шахснинг хулк-атворидаги четланишларни асослаш учун Адлер назарияси энг фойдали булиб чиккан. Алфред Адлернинг (1878-1937) индивидуал психологияси огма хулк-атворда купгина шаклларнинг психологик сабабларини тушуниб англашга кумаклашади. Ушбу назарияда асосан норасолик комплекси ва унинг шахс психиксига таъсири ёритилинган. Унга кура, бузилган хулк-атвор холатида норасолик комплекси ноадекват хаётий йурикмалар ва ривожланмаган ижтимоий хиссиёт билан бирлашади. Аномал шахсда устувор хаёт йуналиши бу устуворликка эришишга интилишдир. Бу хиссиёт шу даражада ривожланганки, жамоа хиссиётининг пайдо булиши ва ривожланишига катта тусиклик килади. Бундай инсон одамларни узининг шахсий манфаатларига етиш воситаси сифатида кабул килади, жамиятга душман кучи сифатида карайди, бошкалар билан хамкорлик килишни хохламайди ва килмайди. Устуворлик гояси бошкаларни буйсундириш, камситиш ва дискредитация харакатларига ундайди. Натижада шахснинг хулк-атворини ва умуман хаёт йулини аникловчи, шахснинг мустахкам негатив кирралари шаклланади. Адлер девиант хулк-атворнинг турли шаклларининг бошка психологик сабабларини тавсифлайди. унинг карашларига кура, индивидуаллик ривожланишини белгиловчи асосий омил асосий хаётий максад булиб, уни умуман бошкалардан устунликка эришиш максади сифатида белгилаш мумкин. одатда, устунликка эришиш максадига эътибор бошка одамлар билан хамкорликка эътибор каратиш билан уйгун равишда бирлаштирилади. Шунга кура, одамнинг нотугри хатти-харакатининг сабаби нотугри хаётий муносабатларнинг мавжудлиги ёки ижтимоий хис-туйгуларнинг ривожланмаганлиги булиши мумкин. [3]

Бихевиоризм (хулк-атвор психологияси) - мустакил йуналиш сифатида ХХ асрнинг бошида ажралиб чикккан. Унинг асосланиши америкалик психологлар Э.Торндайк (1874-1958), Дж.Уоцон (1878-1958), Б.Скиннер (19041990) каби олимлар билан боглик. Бихевиорал назария - инсон хулк-атворининг принциплари ёки конунларини тажрибалар асосида шархлайдиган катта хажмли назария хисобланади. Ушбу назария хулк-атвор психологияси принципларини ва шартлаш конунларини аниклаш ва ундаги огма хулк турлари хакида фикр юритилинган. Бундан ташкари, мазкур назария стимул, реакцияга асослангандир. Дж.Уоцон фикрича, стимулларга орттирилмаган эмоционал жавобларнинг 3 тури мавжуд. Булар: куркиш (масалан, баланд овозга боланинг

тугма куркиши), жахл ва мухаббат. Б.Ф.Скиннер (1904-1990) хулк-атвор психологияси ривожланишига алохида хисса кушган, чунки у хулк-атворга унинг окибатлари катта таъсир утказишни аниклаган. Классик бихевиоризм намоёндалари шахснинг атроф-мухит билан узаро хамкорлик жараёни сифатида инсон хулк-атворининг асосий механизмлари ва принципларини такдим этдилар. Биринчидан, бу - негатив куллаб кувватлаш (бирор бир мухим нарсани йукотиш). Иккинчидан - эмоционал-негатив шартланиш (масалан, куркувга асосланган жазолаш).

Психологик консепсияларнинг тахлили туфайли биз яна бир бор шунга амин булдикки, биз урганаётган шахснинг огма хулк-атвори канчалик мураккаб ва хилма-хил. Огма хулк-атвор маънавий муаммолар натижасида булиши хам мумкин, у шу билан бирга ички шахсий низолар ва ноадекват психологик химоя билан хам, оилавий дисфунксия (фаолиятнинг бузилиши) натижаси билан хам боглик булиши мумкин. Шундай экан, огма хулк-атворнинг тавсифини куйидагиларда куришимиз мумкин:

- Маънавий муаммолар - хаёт мазмунининг йуклиги ёки йукотилиши, шаклланмаган маънавий кадриятлар, редуциялашган олий хиссиётлар (виждон, масъулият, хакконийлик) ички бушлик, узини курсата олишга тусиклик килиш;

- Шахснинг мотивацион кадриятлар тизимида узгаришлар - девиант кадриятлар, вазиятга караб эгосентрик йуналтириш, эхтиёжлар фрустрацияси, ички низолар, психологик мухофазанинг паст натижали механизмлари;

- Узини бошкариш муаммолари - максадлар куйиш ва уларни бажариш кобилиятининг бузилиши, ноадекват узини бахолаш, меъёрдан ортик ёки етарлича узини намоён килиш, паст рефлекция, стрессни эгаллаб олувчи паст натижали механизмлар, паст адаптив имкониятлар, шахснинг позитив захираларининг топилмаслиги;

- Эмоционал муаммолар - хавотирланиш, депрессия, негатив эмоциялар, эмоцияларни билдириш ва тушуниш кийинчиликлари;

- Когнитив бузилишлар - дисфунксионал фикрлар, фикрлаш стереотиплари, чегараланган билимлар, ноадекват ургатишлар, бидъатлар;

- Негатив хаёт тажрибаси - салбий одатлар ва куникмалар, девиант тажриба, ригид хулк-атвор стереотиплари, психик жарохатлар, зуравонлик тажрибаси.

Огма хулк-атвор вазиятида одатда санаб утилган муаммолардан бир нечтаси мавжуд булади. [5]

Тупланган психологик ва социологик маълумотларга Караганда, шахснинг огма хулк-атвори бу - ижтимоий хулк-атворнинг мураккаб шакли булиб, узаро боглик; омиллар, шартлар ва психологик сабабларнинг детерминлашган тизимидир. У хам индивидуал, хам ижтимоий борликнинг элементи сифатида харакат килади ва биз томондан жамият ривожланишининг маълум бир боскичида кабул килинган энг мухим меъёрлардан четга чикадиган, жамиятга зарар етказадиган ёки шахснинг баркарор хатти-харакати сифатида тушунилади.

REFERENCES

1. Хомич А.В.Психология девиантного поведение: Учебное пособиею -Ростов-на-Дону: Южно-Российский гуманитарный институт, 2006.

2. Змановская Е.В. Девиантология: Психология отклоняющегося поведения. Учеб. пособие для студ. высш. учеб.заведенийю - М.: Издательский центр «Академия», 2003.

3. Менделеевич В.Д. «Психология девиантного поведения». Учебное пособие для вузов. Речь. Санкт-петербург - 2005.

4. Назаров А. С. Psychological aspects of managerial decision making //Молодой ученый. - 2020. - №. 44. - С. 45-48.

5. Назаров А. С. Принятие управленческих решений как основная функция современного менеджера //Вопросы экономики и управления. - 2020. - №. 2. -С. 1-5.

6. Nazarov A. S. Psychological foundations of managerial decision-making //Молодой ученый. - 2021. - №. 3. - С. 46-48.

7. Назаров А. С. THE PSYCHOLOGY OF DECISION-MAKING STRATEGIES //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2021. - №. 1-7. - С. 79-82.

8. Назаров А. С. и др. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ РАЗРАБОТКИ И РЕАЛИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ //Актуальные научные исследования в современном мире. - 2021. - №. 2-9. - С. 31-35.

9. Назаров А. Scientific and methodological foundations of the influence of the social and psychological properties of the manager on managerial decisions //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 4/S. - С. 523-532.

10. Назаров А. Научно-методические основы влияния социальнопсихологических свойств руководителя на управленческие решения //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 4/S. - С. 523-532.

185

11. Назаров А. С., Митина О. В. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПРИНЯТИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ //Наука и мир. - 2020. - №. 12-1.

- С. 73-75.

12. Тойирова Л. И., Абдуганиева Д. А. ИННОВАЦИИ В ОБРАЗОВАНИИ: С УЧЕТОМ ВОЗРАСТНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ ОБУЧАЮЩИХСЯ //Перспективные этапы развития научных исследований: теория и практика. -

2019. - С. 21-23.

13. Khamidovna K. Z. Professional orientation of communicative competence of students.[Электронный ресурс] //Режим доступа: https://scientific-publication. com/images/PDF/2020/51/EUR0PEAN-SCIENCE-2-51 -II-A. pdf/(дата обращения: 23.09. 2020).

14. Касимова З. Х. ПРОЯВЛЕНИЯ МЕЖЛИЧНОСТНОЙ КОММУНИКАЦИИ В ЭПОХУ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ КУЛЬТУР //International scientific review. -

2020. - №. LXX.

15. Касимова З. Х. РАЗВИТИЕ ВАЖНЫХ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ КАЧЕСТВ В ЛИЧНОСТИ РУКОВОДИТЕЛЯ //International scientific review. - 2020. - №. LXXIV.

16. Касымова З. Х. ПОДГОТОВКА СПЕЦИАЛИСТА НОВОЙ ФОРМАЦИИ В ПРОЦЕССЕ ПРИМЕНЕНИЯ ИННОВАЦИОННЫХ СПОСОБОВ ОБУЧЕНИЯ //Научные школы. Молодежь в науке и культуре XXI в. - 2017. - С. 252-253.

17. Расулова Н. Т. ВАЖНОЕ ЗНАЧЕНИЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ЭТИКИ В ЛИЧНОСТИ УЧИТЕЛЯ //International scientific review. - 2020. - №. LXXIV.

18. Rasulova N. Psychological characteristics of surgeons in a state of occupational stress //Bridge to science: research works. - 2019. - С. 154.

19. Nilufar R., Jakhongir I. Psychological interpretation of managerial phenomenon in Islamic sources //Bridge to science: research works. - 2019. - С. 150-153.

20. Rustamovich A. M. The moral consciousness dynamics of students is the position in the process of high education //European journal of education and applied psychology. - 2016. - №. 1.

21. Arkamov M. R. THE ETHICAL AWARENESS BEHAVIOR OF STUDENTS DURING HIGHER EDUCATION (IN THE CONDITION OF UZBEKISTAN) //European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. - 2016.

- Т. 4. - №. 10.

22. Акрамов М. Р. ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ РАЗВИТИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ ПО ВА ЯСВИНУ //SCIENCE AND WORLD. - 2013. - С. 117.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.