Научная статья на тему 'DEVELOPMENT OF SPEECH IN INFANTS'

DEVELOPMENT OF SPEECH IN INFANTS Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
34
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПСИХОЛОГИЯ / РЕЧЬ / ОКРУЖАЮЩАЯ СРЕДА / ОКРУЖАЮШАЯ СРЕДА / БЕСЕДА / КОНТАКТ / ЛИЧНОСТЬ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ташходжаева П. Б.

Вэтой статье говорится об непосредственном контакте взрослого человека с новорожденным,так как окружающая среда влияет на развитие речи младенца.В книгах многих известных псилологов мира мы можем найти полезную информацию, которая связана с развитием речи ребенка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ РЕЧИ У МЛАДЕНЦЕВ

This article deals with the compulsory conversation between adults with infants. Surroinding people affect to the development of infants speech. In many prominent psychologists’ books we can see useful informations which connected with the development of infants speech.

Текст научной работы на тему «DEVELOPMENT OF SPEECH IN INFANTS»

УДК 15

ГУДАКДА МУЛОЦОТ КУЛАМИНИНГ КЕНГАЙИШИ ВА НУЩНИНГ ВУЖУДГАКЕЛИШИ

П.Б. Ташходжаева1

Аннотация

Вэтой статье говорится об непосредственном контакте взрослого человека с новорожденным,так как окружающая среда влияет на развитие речи младенца.В книгах многих известных псилологов мира мы можем найти полезную информацию, которая связана с развитием речи ребенка.

Ключевые слова: психология, новорождённый,речь, окружаюшая сре-да,беседа, контакт, личность.

Гудакнинг катталар билан узвий богликлиги мажбурий мулокотга киришишни такозо килади. Шахслараро алока урнатиш зарурати болада новербал, нутксиз мулокотнинг махсус шакли пайдо булишига олиб келади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, организмнинг ташки ва ички кузгатувчиларга жавоби "жонланиш"ни келтириб чикаради. Мулокотнинг энг оддий куринишлари кейинчалик бошка мураккаброк куринишларининг вужудга келишига пухта замин яратади.

Катта ёшли кишилар товушига таклид килиш, гудакни куршаб турган одамлар нуткини идрок килиши том маънодаги нутк фаолиятини таркиб топтиради. Мулокотнинг сунгги турлари гудак хаётининг иккинчи ярим йилида кузга ташланади. Унинг узини парваришлаётган, одамларга илик табассум, кувонч на шодлик туйгуси билан бокиши факат хуш кечинмаларидан эмас, балки ички механизмларини ифодаловчи, муайян даражада ташкил топган ижобий таъсирланишни акс этгирувчи мулокотдан хам иборатдир. Катта ёшли одамлардан таъсирланиш хис-туйгуси гудакнинг хаёти ва фаолиятида бир неча йуналишда карор топиб боради. Улардан биттаси кувонч ёки табассум туйгусида: катталарга бутун вужуди билан талпиниши, тикилиб туриши, харакатларини кузатиши, кулини узатиши, бошини кузгатувчи келган томонга буриши, узига хос товушлар чикариши ёки гугулашида яккол куринади. Таъсирланиш хис-туйгуси "жонланиш мажмуаси" билангина эмас, балки унинг алохида таркибий кисмлари (товуш, чехра ва хоказолар) таъсирида хам вужудга келади. Таъсирланиш туйгуси кейинчалик танловчанлик хусусиятини касб этиб, факат айрим (якин, тугишган) кишиларга нисбатан хосил булади.

Олдинги булимларда таъкидланганидек таъсирланиш туйгуси аввал умумий хусусиятга эга булади, кейинчалик (4-5 ойлик пайтларда) кишиларни таниш ва бегонага ажратиш билан якунланади. Яъни танишлар гудакда чукур ижобий кечинмалар хосил килса, бегоналар кувонч ва табассум хисларини бутунлай тухтатишга хам олиб келади. Таниш киши психик жараён сифатида боланинг психикасида алохида ахамият касб этади. Шу боисдан катта ёшдаги одамлар гудак учун дастлабки таниш жараённинг объектига айланадилар ва мулокот давомида ижобий таъсирланиш туйгусини пайдо килувчи кузгатувчи вазифасини утайдилар.

Инсонга каратилган таъсирланиш туйгуси вакт утиши билан турли жисмларга хам кучади. Катталар кулидаги масалан, уйинчок гудакда кувонч ва жонланиш хиссини уйготади, жисмларнинг бола нигохини узига жалб этиш ху-сусияти хам катталар ёрдамида руёбга чикади. Гудак ярим ёшида улар билан мулокотга киришиш жараёни икки хил хусусият касб этади. Аввал мулокот бир томонлама, факат таъсир утказиш билан чегараланса, энди тескари муносабат (гудакнинг уларга жавоби тарикасида) хам вужудга келади. Чунончи, бола кат-таларнинг кийимини торткилайди, уларга кичкиради, хатто, хикиллайди ва

1Ташходжаева Пашима Бокиевна - старший преподаватель кафедры языков, Ташкентская медицинская академия, Узбекистан.

хоказо. Мазкур психик холат боланинг катталар билан мулокоти ривожланиш-нинг юкорирок боскичига кутарилганидан далолат беради. Гудакнинг катта одамларга куядиган талаблари (гарчи катъий охангда, суз билан ифодаланмаса-да) бевосита ёрдамга мухтожлигини билдириш (масалан, кулини уйинчок кисиб олса, куйлаги илиниб колса, коптоги думалаб кетса, чарчаса ва бошка холлар руй берса, бошкаларни чакирувчи сигнал) вазифасини бажарса, кейинчалик шунчаки чакириш воситасига айланади ва бу хол мулокотга эхтиёждан, унинг нисбатан такчиллигидан келиб чикади. Шунингдек бола уйин фаолиятида кий-инчиликларга учраса, уйин ковушмаса хам мазкур чакирик воситасидан фойда-ланади.

Бола хаётининг иккинчи йилида катталар нуткини идрок килиши ва уни тушуниши жадал суръат билан усаверади. Чунки она ёки тарбиячи уни парва-ришлаш ва тарбиялаш жараёнида хар бир харакатни тушунчалар, суз бирикма-лари, атамалар билан бирга амалга оширади, харакат билан предметнинг узвий богликлигини ёритишга тиришади. Маълумки, хар кайси предмет ва вокеа уз номи билан ифодаланади, натижада бола учун онанинг ёки тарбиячининг (му-раббийнинг) нуткини тушуниш ва уни илгаб олиш бирмунча енгиллашади. Бу-ларнинг барчаси бола билан катта ёшли одамлар уртасида узлуксиз хамкорлик вужудга келишини такозо килади. Боланинг хамкорликдаги (ота-она, энага, му-раббий ёки тугишганлари иштирокидаги) уйин фаолияти хам, хис-туйгуга бе-рилиши хам нутк ва нутк фаолияти билан чамбарчас боглик булади.

Олима ГЛ.Розенгарт-Пупко боланинг нуткни тушуниши (идрок килиши) жараёнини урганиб, курув идроки ва предметларга куз югуртириш, уларнинг номларини тушуниш ривожланишига ёрдам беради, дея хулоса чикаради. Тадкикотчилардан З.И.Барабанова гудакнинг нуткни идрок килишини текши-риб, ундаги турли анализаторларнинг ролига бахо беради. Унинг маълумотла-рига караганда, кузгатувчи 10 марта намоён булишида курув анализаторлари-нинг йуналиши 86 фоиз болада сакланган, эшитув анализатори эса 60 фоиз си-налувчиларда йукола бошлаган. Кузгатувчининг 20 марта таъсир курсатиши натижасида курув анализаторининг таъсирланиш ориентировкаси 18 фоиз бо-лада сунган, эшитув анализатори худди шу пайтда умуман батамом суниб булган.

Д.Б.Эльконин хулосасига кура, нуткни тушуниш вужудга келишининг асо-сий шартлари куйидагилардан иборат: а) умумий холатдан жисмни ажрата олиш; б) нарсага диккат-эътиборини туплаш; в) фавкулодда холатга караб ан-гланадиган хис-туйгунинг мавжудлиги ва бошкалар.

Узгалар нуткини тушуниш курув идрокининг замирида вужудга келади. Болани узгалар нуткини тушунишга ургатишда катта одам бирор уйинчокдан таъсирланишни хосил киладиган кузгатувчини уйготади. Бунда узи жисм ва расмларга боланинг диккатини жалб этади ёки унинг кулидаги ёхуд стол устидаги объектларни курсатиб "Сурнай кани?", "Катта айикча кани?", "Копток кани, автомобил-чи?" каби саволлар билан мурожаат килади.

Катталарнинг бола билан машгулотларни бир неча марта такрорлаши натижасида талаффуз килинаётган суз билан предмет узвий богланади ва бу богланиш бир неча боскичда намоён булади. Даставвал катталарнинг саволи болада хеч кандай таъсирланиш туйгусини кузгатмайди, хатто, гудак уша предметга киё хам бокмайди. Иккинчи боскичда болада саволга нисбатан суст харакатланиш хосил булади ва у предмет турган томонга диккатини йуналти-ради. Нуткни идрок килишнинг учинчи боскичида гудак учун жисмнинг мохи-яти ва мазмуни мухим ахамият касб этмайди, балки берилаётган саволнинг ин-тонацияси, ритми, темпи, мантикий ургуси бош мезон, асосий туртки вазифасини бажаради. Узгалар нуткини тушунишнинг охирги боскичида гудак предмет-ни англатувчи суз билан предметни узаро боглаш имкониятига эга булади, натижада бошка жойлардан хам шу предметни топиш учун ижодий изланишга харакат килади. Нуткни идрок килиш ва тушунишнинг охирги босхичи гудакнинг 9-10 ойлигидан бошланади ва уни узгалар нуткини тушунишнинг илк шакли ва куриниши деб аталади.

Тадхихотчи Ф.И.Фрадкина катталарнинг гудакка каратилган нуткидан куйидаги таъсирланиш холатларини куриш мумкинлигини аниклаган: 1) номи

айтилган предметга жавоб тарикасида бурилиб караш (7-8 ойликда); 2) турмуш тажрибасида эгалланган харакатларни катталар эслатиши биланок бажаришга интилиш (7-8 ойликда); 3) катталарнинг нутк оркали курсатмаси буйича оддий топширикларни бажариш (9-10 ойликда); 4) нутк оркали курсатма буйича зарур предметни танлаб олиш (10-11 ойликда); 5) "Мумкин эмас" деган такикловчи суз таъсирида харакатини тухтатиш (12 ойликда) ва хоказо.

Гудакда узгалар нуткини идрок килиш ва унга жавоб беришга интилиш, хусусан кузгатувчига жавобан у ёки бу харакатни амалга ошириш мураккабла-шиб бораверади. Булар унинг аклий имкониятлари даражасига (тийраклигига, топкирлигига) бевосита боглик булиб, бола улардан таъсирланиш натижасида нарсаларга нигох ташлайди, уни ушлаб олиш учун кул чузади, унга эмаклаб бо-ради. Тушуниш вужудга келаётган жараёнда фавкулодда холатга хараб таъсирланишнинг узи хам мураккаблашиб боради. Дастлаб таъсирланиш бирор жисмга нисбатан пайдо булади, кейинчалик бирор жисмни бошка объектлар билан ёнма-ён турган жойидан танлаб олиш бирмунча кийинчилик билан кучади. Тушунишнинг ривожланиш боскичлари курув идроки билан нутк уртасидаги узига хос муносабат тарикасида намоён булади. Шунинг учун тушуниш, яъни нуткни идрок килиш гудакни ориентирлаш фаолияти негизида вужудга келиб, курув ориентири шаклида ифодаланади. Тушунишнинг узи хам курув ориентирининг усишида янги боскич, хисобланиб, харакатнинг суз билан бошкарув боскичига кучганлигини билдиради.

Д. Б.Элькониннинг фикрича, бир ёшгача бола психикаси усишининг узига хос хусусиятлари куйидагилардан иборат: 1) катталар нуткини тушуниш хамда дастлабки сузларни мустакил талаффуз килиш; 2) предметлар билан хилма-хил харакатларни уйгунлаштириб, иш-харакатини бажариш; 3) юришга уринишнинг руй бериши; 4) хатти-харакатни суз билан бошкара олиш; 5) суз билан гудакнинг идрок килиш фаолиятини бошкариш ва хоказолар.

Шундай килиб, бир ёшгача гудак эгаллаган энг кимматли хусусият пайдо булади ва у боладаги ижтимоий эхтиёжнинг вужудга келишида ва унинг шу эхтиёж оркали катта ёшдаги одамлар билан бевосита мулокотга киришида уз ифодасини топади. Шунинг учун жисмлар билан максадга мувофик хатти-харакатларни биргаликда амалга оширишда, билиш жараёнлари ва шакллари замирида мулокотга эхтиёж тугилади. Гудакнинг усиши катталар билан мулокотга киришиш натижасида руй беради.

Демак, уч ойлик гудак гапираётган одамни уз кузлари билан топиш имкониятига эга булади, чунки унда шу пайтгача товуш манбаини излаш укуви шаклланади. Шунга кура, бола товуш келган томонга караб, сузловчига муносабатини хис-туйгуга ураб ифодалай олади. Гудакнинг борган сари диккат билан атроф-мухит манзараларини ва хар хил овозларни эшитиш хамда куриш имконияти унинг умумий усишида алохида ахамият касб этади. Тажрибалар тахлилидан куринишича, куриш, эшитиш анализаторлари гудакнинг вокелик ва борлик билан, катталар билан узаро мулокотга киришиши натижасида такомиллашади. Гудакнинг уз кузлари оркали инсон ва жисмлар тугрисида муайян маълумот олиши турмуш тажрибаси ортиб бориши билан вужудга келади. Эшитиш анализаторлари ёрдамида товушларни идрок килиш овозларни фарклашдан иборат шартли рефлексларнинг табиатига купрок богликдир. Шу сабабли гудак инсон билан мусиканинг товушини ажрата билади, уларнинг кучсиз ва кучлилигини, ёкимли ва шовкинлилигини сезади. Унинг эшитиб тушуниши ва нуткни идрок килиши купинча шартли богланишларнинг сифати билан улчанади.

Инсон зотининг бир ёшгача даврини нуткгача давр деб аташ одат булиб колган. Бу давр мобайнида гудак бош мия ярим шарлари иккинчи сигналлар системаси фаолияти билан боглик анча ишларни амалга оширади. Нуткни тушуниб идрок килиш эса кун сайин усиб, такомиллашиб боради, унинг кулами кенгаяди.

Гудак икки ойлик булгунича гудурлашни урганади. Fудурланиш ижобий хисч-туйгу, баркарор кайфиятнинг максули сифатида бошланади. У аста-секин артикуляр аппаратнинг такомиллашуви натижасида товушларни узаро

фарклай бошлайди. Юкорида айтилганларнинг барчаси, бола амалга ошираёт-ган нутк фаолиятининг нишонаси тугилаётганини курсатади.

Гудак хаётининг биринчи ярим йилида турли хусусиятларга эга анализа-торлар ривожланиб, ориентирлаш реакцияси аникрок ифодалана бошлайди. Шартли рефлекслар кулами тобора кенгайиши натижасида вокеликка миссий муносабат такомиллашади. Гудак хаётининг иккинчи ярим йилида эса у катта-ларнинг имо-ишораларини тушуниб идрок кила бошлайди. Фаол нутк ало-матларининг вужудга келиши билан гудаклик даври тугайди ва илк болалик ёщ даври бошланади.

Адабиётлар:

1. Узбекистан Республикасининг "Таьлим тугрисида"ги К^онуни. 1997 й, август.

2. Турсунов И., Нишоналиев У. Педагогика курси. Т., 1997.

© П.Б. Ташходжаева, 2016

UDC 15

DEVELOPMENT OF SPEECH IN INFANTS P.B. Taskhodjayeva

Abstract. This article deals with the compulsory conversation between adults with infants. Surroinding people affect to the development of infants speech. In many prominent psychologists' books we can see useful informations which connected with the development of infants speech.

Keywords: psychology, infant, speech, environment, conversation, contact, person.

© P.B. Taskhodjayeva, 2016.

УДК 15

РАЗВИТИЕ РЕЧИ У МЛАДЕНЦЕВ П.Б. Ташходжаева

Аннотация.Вэтой статье говорится об непосредственном контакте взрослого человека с новорожденным,так как окружающая среда влияет на развитие речи младенца.В книгах многих известных псилологов мира мы можем найти полезную информацию, которая связана с развитием речи ребенка.

Ключевые слова: психология, новорождённый,речь, окружающая среда,беседа, контакт, личность.

© П.Б. Ташходжаева, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.