CC BY
10
УДК 636.22/.28:612.015.3:612.32
ДЭСТРУКТЫУНЫЯ ПЕРАУТВАРЭНН1 У СТРУКТУРНА-ФУНКЦЫЯНАЛЬНАЙ АРГАН1ЗАЦЫ1 1НТРАМУРАЛЬНЫХ НЕРВОВЫХ ГАНГЛ1ЯУ РУБЦА КАРОУ ПРЫ ПАРУШЭНН1 АБМЕНУ РЭЧЫВАУ
Г.А. ТУМ1ЛОВ1Ч
УА «Гродзенскi дзяржауны аграрны утверстэт», г. Гродна, Рэспублжа Беларусь, 230008
(Паступтаурэдакцыю 04.02.2020)
У артыкуле паказваецца значнасць ттрамуральнай нервовай астэмы у функцыянаванш шматкамернага страушка i развщщ адаптацыйна-кампенсаторных рэакцьи у аргашзме жывёл. Вывучэнне nатамарфалагiчных змяненняу штрамуральнага нервовага апарату рубца пры парушэнт абмену рэчывау дазволщь прадставщь механизм патамарфагенеза кетозу у высокапрадуктыуных кароу i набывае асаблiвую актуальнасць. У артыкуле разглядаецца пытаны структурна-функцыянальнай аргатзацыи ттрамуральных ганглiяу кароу з клШчнай формай кетозу вызначаны наступныя дэструктыуныя змены: гiпахрамiя нейраплазмы, храматол1з, гiдрапiчная дыстрафiя нейрафiбрылярнага апаратанейрацытау, з больш выразнай пралiфератыунай рэакцыяй глiяльных клетак, а пры субклШчнай форме кетозу адзначаецца вострае набраканне, карыяцытолiз, перыцэлюлярны ацёк, нейронафагiя, нумаратыуная атрафiя нейрацытау, з меньш выразнай пралiфератыуная рэакцыя глiяльных клетак.
Ключавыя слоем: карова, рубец, ттрамуральны нервовы апарат, нервовы ганглт, нервовая клетка, нервовыя валокны, аксон, дэндрыт, марфалогiя, марфаметрыя, адаптацыя, кетоз.
The article shows the importance of the intramural nervous system in the functioning of the multicameral stomach and the development of adaptive-compensatory reactions in animals. The study of pathomorphological changes in the intramural nerve apparatus of the rumen in metabolic disorders will allow us to present the mechanism of pathomorphogenesis of ketosis in highly productive cows and is of particular relevance. The article deals with the issues of structural and functional organization of the intramural ganglia of cows with acute ketosis.
The following destructive changes are defined: the hypochromia of neuroplasty, chromoly-sis, the hydropic dystrophy of the neurofibrillar apparatus of neurocytes with a clear prolifera-tive response of glial cells, and in the chronic form of ketosis, there is acute swelling, karyo-cytolysis, pericellular edema, neuronaphagia, and numeral atrophy of neurocytes, with less clear proliferative response of glial cells.
Key words: cow, rumen, intramural nerve apparatus, neural ganglion, nerve cell, nerve fiber, axon, dendrite, morphology, morphometry, adaptation, ketosis.
Уводзшы. Асноунай крынщай павелiчэння рэнтабельнасщ сель-скагаспадарчых прадпрыемствау РэспублЫ Беларусь з'яуляецца зн1жэнне выдаткау на вытворчасць жывёлагадоучай прадукцьп, у пры-
вaтнaсцi мaлaкa. Сyсвегнымi aнaлiгыкaмi aдзнaчaеццa пaвелiчэнне сyсвегнaгa попыту нa фоне aбмежaвaнaй прaпaновы нa мaлaко i мa-лочную прадукцыю як y блiзкiм, rax i y дaлёкiм зaмежжы. Пaкoлькi Рэспyблiкa Белaрyсь шзщыянуе сябе як сyсветны экспaрцёр мaлaкa i мaлoчнaй прaдyкцыi, Урад i Мiнiстэрствa сельскaй гaспaдaркi i xap-чaвaння Рэспyблiкi Белaрyсь стaвiць зaдaчы na дaлейшaмy зн1жэнню сaбекoштy вытвoрчaсцi мaлaкa. Асноуным нaпрaмкaм y знiжэннi вы-дaткay y вытвoрчaсцi мaлaкa кiрayнiцтвa бaчыць y пaвышэннi ^a.Ay^ тыугасщ жывёл, мaдэрнiзaцыi стaрыx i бyдayнiцтве нoвыx мaлoчныx кoмплексay, пaляпшэннi умоу yтрымaння, знiжэннi выдaткay нa гарм-ленне, электрaэнергiю i г. д. [2; 4; 10].
Перед зaaтэxнiчнaй i ветэрынaрнaй слyжбaмi гaспaдaрaк стaiць шмaтвектaрнaя зaдaчa, нaкiрaвaнaя нa an^e^a^m pa^iëray, умоу yтрымaння высoкaпрa1дyктыyныx жывёл, пaвышэння якaсцi гармоу, пaпярэджaнне узшкнення i лшвдацыю iснyючыx зaxвoрвaнняy зaрaз-гай i незaрaзнaй этыялогп. Для вырaшэння пaстayленыx зaдaч œa6-xoднa кoмплекснaя, нaвyкoвa-дaследчaя рaбoтa, якaя дaзвoлiць згайсщ кaмпрaмiс пaмiж фiзiялoгiяй жывёл i ix ^a^ra^^mi мaгчымaсцямi [2; 10; 11; 13; 14; 15].
У сyвязi з гэтым aктyaльнaй прaблемaй сyчaснaй ветэрынaрнaй мaрфaлoгii зaстaеццa вывучэнне мaрфaлaгiчныx aсaблiвaсцяy сгрaвa-вaльнaй астэмы, тaк як янa вaлoдaе рaзнaстaйнaсцю функцый, a га-лоугае - зaбяспечвaе бiяxiмiчнaе перayтвaрэнне i грaнспaрт пaжыyныx рэчывay, што нa думку вычоньк дaпaмoжa знaйсцi рaшэнне для дa-лейшaгa прa1дyктыyнaгa росту. Вызгачэнне мaрфaлaгiчныx aсaблiвaсцяy нервoвaй сiстэмы сельскaгaспaдaрчыx жывёл мaе вялiкaе знaчэнне для глыбогага рaзyмення функцыигальнык yзaемaaднoсiн розный сiстэм oргaнay, у тым тку оргагау стрaвaвaння [1, 3; б; 7; S; 9].
Асaблiвyю цiкaвaсць для мaрфoлaгay уяуляе рaзвiццё i aсaблiвaсцi будовы iнтрaмyрaльнaгa нервoвaгa aпaрaтy шмaткaмернaгa c^aym^, як1 з'яуляецвд выдaтным прыклaдaм эвaлюцыi оргагау стрaвaвaння у нaпрaмкy прыстaсaвaння дa перaвaрвaння грубый гармоу. Ha дадзены мoмaнт вывучэнне ^nanEay фyнкцыянaльныx aсaблiвaсцяy шмaткa-мергага сгрayнiкa, yзaемaaднoсiны aсoбныx яго кшер, нервoвaй рэгу-ляцыi ix функцый пa-рaнейшaмy aктyaльныя. Гэтa звязaнa з тым, што oргaнaм стрaвaвaння у рaзвiццi aдaптaцыйнa-кaмпенсaтoрныx рэaкцый у aргaнiзме жывёл aдведзенa вaжнa роля, a менaвiтa iнтрaмyрaльнaй нервoвaй сiстэме [3; 5-9; 12].
Высвятленне ролi iнтрамуральнай нервовай сютэмы у функцы-янаваннi страушкава-шшэчнага тракта дазволiць у поунай меры выка-рыстаць генетычны i прадуктыуны патэнцыял жывёл, што i можа з'явiцца рэзервам для павелiчэння прадуктыунага даугалецця жывёл, а таксама для больш мэтанаюраванага правядзення лячэбна-прафшактычных мерапрыемствау. Таму вывучэнне патамарфалапч-ных змяненняу штрамуральнага нервовага апарату рубца пры па-рушэннi абмену рэчывау дазволiць прадставщь механiзм патамарфаге-неза кетозу у высокапрадуктыуных кароу i набывае асаблiвую акту-альнасць [5; 6; 11; 12; 13].
Мэта даследаванняу - вызначыць дэструктыуныя змены структурна-функцыянальнай аргашзацьи iнтрамуральнага нервовага апарату рубца высокапрадуктыуных кароу пры кетозе.
Основная часть. Для правядзення марфалапчных даследаванняу нервовых структур рубца высокапрадуктыуных кароу матэрыял адбiрауся у наступных аддзелах рубца - пераддзверЧ, зводзе i сляпых выступах дарсальнага i вентральнага мяшкоу. Пры адборы матэрыялу iмкнулiся да макамальнай стандартызацып прэпаратыуных працэдур пры фжсацып, праводцы, залiваннi, падрыхтоуцы парафшавых i крыястатных зрэзау. Адбор проб рубца праводзш не пазней 1015 хвiлiн пасля ускрыцця брушной поласцi жывёл. Матэрыял папярэдне фжсавауся у 10-20 %-ым растворы нейтральнага фармалiну i вадкасцi АФА. Пры марфалапчных даследаваннях нервовай тканк1 на светааптычным узроУнi ужываюць вялую колькасць метадау афарбоування, многiя з яшх мадыфiкаваныя. Часцей за усё гэта вы-барчыя (электыуныя) метады, яшя выкарыстоуваюцца для выяулення аднаго або двух элементау. З пэунай мэтай ужываюць камбiнаваныя метады. Для гэтага выкарыстоУвалi метады iмпрэгнацыi азотнак1слым срэбрам па Бшшоускаму-Гросу у мадыфiкацыi Б. I. Лаурэнцьева i Расказавай. Для вывучэння складу макра- i мшраглл выкарыстоУвалi метады Кахаля i Бялецкага. Ацэнку бялоксiнтэзуючага апарату клетак праводзш па методыках Нiслю у мадыфжацш - па В. В. Малашку. Пры правядзеннi марфалагiчных даследаванняу агульнага плану ужывалi афарбоуку гематаксiлiн-эазiнам. Для апрацоуш дадзеных выкарыстана сiстэма мшраскапп з камп'ютарнай апрацоукай праграмай Altami studio, якая уключае мiкраскоп ЛАМА М1КМЕД-2, каляровую фотакамеру D. S. P. 78/73 SERIES.
У кароу з вострай формай кетозу у штрамуральных гангаях рубца вызначаны шэраг змяненняу у структурна-функцыянальнай
аргашзацш. Значная частка нейрацытау мела прыкметы перараздражнення да з'яулення у невялжай частк1 клетак незваротных структурных змяненняу з выяуленай глiяльнай рэакцыяй. Пры псталапчным даследаваннi з ужываннем гематаксшн-эазшавага метаду афарбоування устаноулена вострае набраканне нейрацытау. Таюя нейрацыты адрознiваюцца павялiчаным аб'ёмам, маюць круглявую або авальную форму, iх нейраплазма слаба успрымае фарбавальнiк. Ядры нейрацытау некальк1 набраклыя i займаюць цэнтральнае або эксцэнтрычнае размяшчэнне, павял!чаныя у памерах i ядзерк1 (мал. 1а).
На псталапчных прэпаратах, афарбаваных па метадзе Шсля, у перыкарыёне нейрацытау са значным набраканнем выяуляецца памяншэнне памерау i раунамернае распыленне базафiльнага рэчыва, дыфузнае слабое афарбоуванне нейраплазмы (гiпахрамiя), характэрнае для частковага храматолiза (мал. 1в). Выяулена таксама дыслакацыя ядра i ядзерка - эктапiя. Нейрафiбрылярны апарат таюх нейрацытау не мае iстотных змен, але часам адзначаецца нейтральная рэакцыя на афарбоуванне растворам азотнак1слага срэбра (аргiрафобiя).
Нервовыя адростш клетак пры iмпрэгнацыi без змен. У шэрагу нейрацытау iнтрамуральных ганглiяу назiраецца карыяцытолiз. На гематаксiлiн-эазiнавых прэпаратах нейраплазма ташх клетак мае вы-гляд слаба-ружовай гамагеннай масы з лiзiраваным ядром i ядзеркам. Вакол так1х клетак назiраецца павелiчэнне колькасцi i набраканне кле-так-сатэлiтау, а таксама частковае прашкненне iх у нейраплазму не-кратызаваных клетак. Павелiчэнне колькасцi мiжнейранальных гл!яцытау прасочвалася у выглядзе утварэння невялiкiх груп гл!яцы-тау. У фармiраваннi капсулы можна было вылучыць некальш варыян-тау павел!чэння колькасщ сатэлггау у гангл!ях: раунамернае па-вел!чэнне колькасщ гл!яльных клетак; павел!чэнне тяльных элемен-тау у месцы лакальнага храматал!за; утварэнне другога ! больш слаёу капсулы. Афарбоуванне па метадзе Шсля паказала, што базафтнае рэчыва змярцвелых нейрацытауу стане татальнага храматол!за. Ней-раф!брылярны апарат прадстаулены слаба !мпрэгшраванай крупчаста-глыбчатай масай. Нервовыя адростш пры !мпрэгнацын не выяуляюцца.
а - адзначаецца павелiчэнне аб'ёму нейрацытау, ядра нейрацытау некалью набрак-лыя i займаюць цэнтральнае або эксцэнтрычнае становiшча; б - назiраецца павелiчэнне цытаплазматычнай вадкасцi памiж целам i капсулай нейрацытау, паменшанае у аб'ёме цела i зрушэнне ядра; в - выяуляецца памяншэнне памерау i раунамернае распыленне базафшьнага рэчыва, дыфузнае слабое афарбоуванне нейраплазмы, характэрнае для частковага храматсшза; г - раунамерна размеркаванае базафшьнае рэчыва, высокая актыунасць ядра i ядзеркау у здаровых кароу. Узрост: а - 3 гады; в - 5 гадоу; б, г -4 гады. Фарбавальшк: а, б - гематаксшн-эазш; в, г - метад Нюля. Мжрафота. Altami studio. Пав.: а - 100, б, в, г - 400
Мал. 1. Марфалапчныя змены нейрацытау штрамуральных ганглiяу рубца кароу
У некаторых нейрацытах штрамуральных гангляу на адным узроуш з вострым набраканнем нейрацытау адзначаецца умерана вы-яуленая пдрашчная дыстраф1я, якая праяуляецца у двух формах: перыцэлюлярнага ацёку i вакуал1зацьн. Гэтыя змены выразна вы-яуляюцца на прэпаратах, афарбаваных гематаксшн-эазшам, i характа-
194
рызуюцца пры перыцэлюлярным ацёку павел!чэннем цытаплазматыч-най вадкасщ пам!ж целам ! капсулай нейрацытау. Пры гэтым наз!раец-ца паменшанае у аб'ёме цела, ткноз, базафшя ! перасоуванне ядра.
На псталапчных зрэзах, афарбаваных гематаксшн-эазшам, ва-куал!зацыя нейрацытау характарызуецца утварэннем у перыкарыёне светлых вакуоляу рознай вел!чыш, яшя адсоуваюць да перыферш ядро ! нейраплазму (мал. 1б). Па краях перыкарыёна застаюцца тоншя ней-раплазматычныя мастш, афарбаваныя эазшам. На прэпаратах, афарбаваных па метадзе Шсля, ташя нейрацыты уяуляюць карщну выяулена-га частковага або татальнага храматол!за (мал. 1в ! 1г).
Нейраф!брылярны апарат клетак, яшя падверглюя гвдрашчнай дыс-трафи, пры !мпрэгнацып срэбрам характарызуецца патаушчэннем ! склейваннем нейрафшаментау, з прычыны чаго змяняецца малюнак нейраф!брылярнай сетк у залежнасщ ад вел!чыш вакуоляу ! ступеш праяулення перыцэлюлярнага ацёку. Адростш нейрацытау, у яшх наз!раецца пдрашчная дыстраф!я, вытанчаюцца ! характарызуюцца зшкненнем дэндрытычных ламеляу (мал. 2а). Акрамя таго, сярод нейрацытау штрамуральных гангл!яу адзначана павышаная колькасць ткнаморфных нейрацытау. Яны зменшаны у аб'ёме, маюць вуглава-тыя контуры ! штэнауна афарбоуваюцца гематаксшн-эазшам. Ядра !х ткнатычныя, базафшьныя, ядзерш не выяуляюцца. Базафшьнае рэчы-ва у !х ушчыльняецца ! штэнауна афарбоуваецца па метадзе Нюля. Нейраф!брылярны апарат альбо захоувае знешне звычайную структуру, але нейраф!брылы вельм! бл!зка размешчаны адна каля адной, альбо склейваюцца пам!ж сабой ! не выяуляюцца. Нервовыя целы ! адростш ташх клетак часта прыкметна дэфармаваныя ! в^гтанчан^хя (мал. 2б).
Разам з нейрацыташ устаноулены марфалапчныя змены у злучальнатканкавай аснове гашляу. Адзначал набраканне ! развалак-ненне калагенавых ф!брыл, набраканне або ткноз ф!брабластау. У крывяносных сасудах стромы гангаяу адзначаецца набуханне эн-датэлш, а вакол !х выяулялюя у невялжай колькасщ л!мфацыты, плазмацыты ! пстыяцыты.
У кароу з храшчнай формай кетозу пры псталапчным даследаванш штрамуральных гантяу у нейрацытах выяулена вострае набраканне, карыяцытол!з, перыцэлюлярны ацёк, нейронафапя, нумаратыуная атраф!я (памяншэнне колькасщ нейрацытау). Акрамя гэтага, у нейрацытах штрамуральных гангаяу адзначаецца вакуал!зацыя клетак. У самых гангаях адзначаецца павышаная пал!морфнасць нейрацытау ! прал!фератыуная рэакцыя гаяльных клетак (мал. 2в).
У адзшкавых мякатных i большасщ бязмякатных валокнах штра-муральных гангл1яу рубца наз1раецца станчэнне i варыкознае пашырэнне. Часцей за усё дыстраф1чныя пераутварэнш нервовых ва-локнау адзначатсяу пераддзвер'1 рубца.
а - знiкненне дэндрытычных ламеляу, адасабленне дэндрытау ад цел клетак I тыпу Догеля у кароу з вострай формай кетозу; б - дэфармацыя цела нейрацыта за кошт ушчыльнення базафiльнага рэчыва i пераразмеркавання нейраплазмы у кароу з вострай формай кетозу; в - зшкненне ламелярнага апарату нейрацытау I i II тыпу Догеля з прыкметам нейронафагй i нумаратыунай атрафй; г - iнтрамуральны ганглш рубца здаровай каровы, прадстаулены у большасцi нейронамi I тыпу Догеля. Узрост: а, б -4 гады; в - 5 гадоу; г - 3 гады. Фарбавальшк - iмпрэгнацыя азотнак1слым срэбрам па метадзе Бшьшоускага - Грос. Мiкрафота. Altami studio. Пав.: а, б - 400; в, г - 280
Мал. 2. Марфалопя нейрацытау i штрамуральных ганглiяу рубца кароу
Змены нервовых валокнау суправаджалюя значнай аргентафшяй ! рэзкай варыкознасцю восевых цылшдрау да 1х фрагментацы! Нягледзя-чы на значныя змены восевых цылшдрау у шванаусшм сштыцыю нервовых валокнау не выяуляецца яюх-небудзь значных прыкмет дыстрафи.
У злучальнатканкавай аснове гашгаяу адзначаецца парушэнне марфалапчнай структуры (набраканне ! развалокненне) калагенавых валокнау, месцаш !х станчэнне ! зшкненне, таксама адзначаны ткноз або набраканне ф!брабластау. Эндатэл!яльныя клетш ! перыцыты дробных крывяносных сасудау (прэкатляры, кашляры ! посткатляры) набраклыя, з праяуленнем стазу крыв! ! парушэнням! транскатлярнага абмену рэчывау. Вакол некаторых крывяносных сасудау выяулены л!мфатычна-плазмацытарныя клетш у невялшай колькасщ.
Заключэнне. Таим чынам, у структурна-функцыянальнай аргаизацып !нтрамуральных гантаяу кароу з вострай формай кетозу вызначаны наступныя дэструктыуныя змены: ппахрашя нейраплазмы, храматолз, пдратчная дыстраф!я нейраф!брылярнага апарату нейрацытау з больш выразнай прал!фератыунай рэакцыяй гаяльных клетак, а пры хратчнай форме кетозу адзначаецца вострае набраканне, карыяцытотз, перыцэлю-лярны ацёк, нейронафапя, нумаратыуная атраф!я нейрацытау з меньш вы-разнай прал!фератыунай рэакцыяй гаяльных клетак.
Работа выканана пры падтрымцы БРФФД грант №Б19-017.
Л1ТАРАТУРА
1. Автономная нервная система / А. Д. Ноздрачёв [и др.]. - Киров: Кировская государственная медицинская академия, 2004. - 96 с.
2. Бекенёв, В. А. Продуктивное долголетие животных, способы его прогнозирования и продления (обзор) / В. А. Бекенёв // Сельскохозяйственная биология. Серия Биология животных, 2019. - Т.54, № 4. - С. 655-666.
3. Жеребцов, Н. А. Материалы по возрастной и видовой морфологии нервной системы животных / Н. А. Жеребцов // Профилактика и лечение незаразных болезней крупного рогатого скота: сб. науч. тр. - Казань, 1982. - С. 60-63.
4. Крылатых, Э. Н. Прогнозные оценки развития рынка молока и потребности бизнеса в информационном обеспечении инвестиционных решений / Э. Н. Крылатых, Е. Ю. Фролова // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий, 2019. - № 10. - С. 6-10.
5. Малашка, В. В. Пстах1мичная аргашзацыя нервовага апарату рубца кароу пры ацыдозе / В. В. Малашка, Г. А. Тумшов1ч, Дз. М. Харытошк // Сельское хозяйство-проблемы и перспективы: сб. науч. тр. - Гродно, 2019. - Т. 46. - С. 160-171.
6. Малашка, В. В. Ультраструктурныя змены нервовага апарату рубца высока-прадуктыуных кароу пры ацыдозе / В. В. Малашка, Г. А. Тумшов1ч // Животноводство и ветеринарная медицина. - 2019. - № 1 (32). - С. 39-45.
7. Ноздрачёв, А. Д. Нейронная пластичность энтеральной части метасимпати-ческой нервной системы в раннем постнатальном онтогенезе / А. Д. Ноздрачёв,
B. В. Малашко, О. С. Сотников // Доклады академии наук. - СПб., 1995. - Т. 340, № 6. -
C.832-834.
8. Перфильева, Н. П. К возрастной морфологии нейроцитов рубца крупного рогатого скота / Н. П. Перфильева // Новое в морфологии и биохимии домашних животных
в условиях крупных ферм: сб. науч. тр. / Московская вет. акад. им. К. И. Скрябина. -Москва, 1983 - С. 18-20.
9. Перфильева, Н. П. Некоторые возрастные изменения морфологии межмышечного нервного сплетения рубца крупного рогатого скота / Н. П. Перфильева // Актуальные проблемы ветеринарии в промышленном животноводстве: сб. науч. тр. / Московская вет. акад. им. К. И. Скрябина. - Москва, 1983. - С. 53-54.
10. Сенько, А. От чего зависит рентабельность молочно-товарных ферм? / А. Сенько // Белорусское сельское хозяйство, 2015. - № 12 (164). - С. 36-38.
11. Тумiловiч, Г. А. Структурна-функцыянальная аргашзацыя нервовага апарату рубца буйной рагатай жывёлы ва умовах штэнаунай эксплуатацьи / Г. А. Тумiловiч // Животноводство и ветеринарная медицина: ежеквартальный, научно-практический журнал. - 2019. - N° 3 (34). - С. 3-9.
12. Тумiловiч, Г. А. Структурна-функцыянальныя змены нервовага апарату рубца пры ацыдозе у кароу / Г. А. Тумiловiч // Молодежь и инновации - 2019: в 2 ч. Ч. 1. Материалы междунар. науч.-практ. конф. молодых учёных, Горки, 30-31 мая 2019 г. / УО БГСХА; редкол.: А. В. Колмыков [и др.]. - Горки, 2019. - С. 273-276.
13. Тумiловiч, Г. А. Цыталапчныя i ультраструктурныя асаблiвасцi аргашзацыи штрамуральнай нервовай сютэмы рубца кароу / Г. А. Тумiловiч, Дз. М. Харытошк // Актуальные проблемы интенсивного развития животноводства: материалы XXII Междунар. науч.-практ. конф., Горки, 22-24 мая 2019 г. / УО БГСХА; редкол.: А. И. Портной [и др.]. - Горки, 2019. - С. 217-223.
14. Харитоник, Д. Н. Гематологические, биохимические, иммунологические показатели крови при ацидозе и кетозе у высокопродуктивных коров / Д. Н. Харитоник, Г. А. Тумилович, О. И. Чернов // Аграрная наука - сельскому хозяйству: материалы XIV Междунар. науч.-практ. конф., Барнаул, 7-8 февраля 2019 г / Алтайский гос. аграр. ун-т; редкол.: Н. А. Ковпаков [и др.]. - Барнаул, 2019. - С. 376-377.
15. Шумилин, Ю. А. Лечебно-профилактические мероприятия при кетозе коров / Ю. А. Шумилин О. А. Ратных, С. Г. Зенов // Матер. междунар. науч.-практ. конф., по-свящ. 90-летию фак. вет. мед. и техн-и животноводства. - Воронеж; 2016. - С. 313-315.
