CC BY
0□ывжаы
INTERNA'nONALJOURNAL OF LANGUAGE, LITERATURE AND CULTURE RESEARCHES МЕЖДУНАРОДНЫЙ ЖУРНАЛ JIИ II I ВИСТИЧ EC KU X. ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИХ И КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ
E-1SSN: 2667-4262
Atif/Citation: Yaman, H. (2024). Derleme sözlügü baglaminda anadolu agizlarinda duygu füllen. Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültür Arcqtirmalan Dergisi (UDEKAD), 7 (3), 610-628. DOI: https://doi.org/10.37999/udekad.1519541
Hanife YAMAN"
DERLEME SÖZLÜGÜ BAGLAMINDA ANADOLU AGIZLARINDA DUYGU FÜLLERi
ÖZET
Duygular, di§ dünyada ya§anan olaylann, durumlann ve nesnelerin insanin ig dünyasina nasil tesir ettigi hakkinda bilgi vermektedir. Bireylerin olaylara, durumlara ve nesnelere kar§i geli§tirdikleri olumlu-olumsuz bu duygularin dilde nasil ifade edildigini belirlemek, anlamak ve degerlendirmek önemlidir. Bu gergevede, dil ara§tirmalarinda duygu belirten fiiller, mental fiiller ba§ligi altinda incelenmektedir. Mental fiiller, insan zihninin anlama, bilme, duygu, duyu ve dü§ünme gibi eylemlerini igeren bir fiil kategorisidir. Alan yazininda mental fiiller ve alt türleri üzerine gok sayida gali§ma yapilmi§tir. Ancak mental fiiller konusunun Türk dilinin söz varliginin önemli kaynaklarindan biri olan Anadolu Agizlari temelinde ele alindigi gali§malar yok denecek kadar azdir. Bu gali§mada, Derleme Sözlügü'nde yer alan duygu fiillerinin anlam özelliklerine göre tasnif edilmesi ve degerlendirilmesi amaglanmaktadir. Buna göre duygu fiilleri, korku, §a§kinlik, ku§ku/§üphe, öfke/kizginlik, seving, sevgi, kibir, darginlik/küslük, aksi mizag, utang, nefret, arzu/istek fiiller olmak üzere on dört ba§lik altinda gruplandirilmiijtir. Sonug olarak, Anadolu agizlarinda tespit edilen duygu fiillerinin, Türk toplumunun duygu dünyasindaki degi§imi ve ge§itiiligini ortaya koydugu görülmektedir.
Anahtar kelimeler: Anadolu Agizlari, Derleme Sözlügü, duygu fiilleri, mental fiiller, Türkge.
EMOTION VERBS IN ANATOLIAN DIALECTS IN THE CONTEXT OF COMPILATION DICTIONARY_
ABSTRACT
Emotions provide information about how events, situations, and objects in the external world affect the inner world of human beings. It is important to determine, understand, and evaluate how these positive and negative emotions that individuals develop against events, situations, and objects are expressed in language. In this framework, verbs expressing emotions are analyzed under the title of mental verbs in language studies. Mental verbs are a category of verbs that include actions of the human mind such as understanding, thinking, knowing, feeling, and sensation. In the literature, many studies on mental verbs and their subtypes have been conducted. However, there are almost no studies on mental verbs based on Anatolian dialects, which is one of the important sources of Turkish language vocabulary. In this study, it is aimed to classify and evaluate the emotion verbs in the Compilation Dictionary according to their semantic features. The verbs of emotion are grouped under fourteen headings: fear, surprise, doubt/doubt, anger/anger, joy, love, arrogance,
resentment/resentment, temperament, shame, hatred, desire/wish. As a result, it is seen that the emotion verbs identified in Anatolian dialects reveal the change and diversity in the emotional world of Turkish society.
Keywords: Anatolian Dialects, Compilation Dictionary, emotion verbs, mental verbs, Turkish.
* Dr. Ögr. Üyesi, Tokat Gaziosmanpa§a Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyati Bölümü, Tokat/TÜRKiYE. E-posta: [email protected] / Asst. Prof. Dr., Tokat Gaziosmanpa§a University, Faculty of Letters and Science, Department of Turkish Language and Literature, Tokat/TÜRKiYE. E-mail: [email protected]
Makale Bilgisi (Article Info): Arajtirma makalesi / Research Article, Makale Gelij Tarihi (Received): 20.07.2024, Makale Kabul Tarihi (Accepted): 24.09.2024
Giri§
Dil, insanlarin duygularini, dü§üncelerini ifade etmesini ve birbiriyle anla§masini saglayan bir ara9tir. Bunun yaninda Aksan dilin, "Tamamen bireylere has imgelerin, umutlarin, acilarin, aslinda insan ruhundaki tüm etkinliklerin ba§kalarina aktarilmasina olanak sagladiginf (2017, s. 11) belirterek bili§sel ve ruhsal süre9lerle olan ili§kisine atifta bulunmaktadir. Dil ve dü§ünce arasindaki bu ili§ki, dil bilgisinde temel kategorilerden biri olan fiilleri ortaya 9ikarmaktadir. Alan yazininda, fiil teriminin tanimlamasi yapilirken fiillerin genellikle, "i§/olu§, kili§, durum ve hareket' (Vardar, 2002, Korkmaz, 2007) bildiren birimler oldugu üzerinde durulmaktadir. Fiil tasniflerinde ise fiillerin genellikle yapi a9isindan incelendigi ve buna göre kategorilendirildigi görülmektedir. Türk9ede fiiller, "Ta§idiklari kimi özelliklere bagli olarak semantik, leksik siniflandirmalara tabi olabilecegi gibi, kilini§, gati, igerik vb. yönlerden" (Yildiz, 2016, s. 47) de siniflandirilabilir. Bu durum, fiil siniflandirmalarinda mental/zihin fiilleri olarak adlandirilan bir kategoriyi ortaya 9ikarmaktadir. Mentalfiil, zihinsel durum ve aktiviteleri bildiren veya ifade eden fiilleri i9eren bir terimdir. Zihinsel durum ve aktiviteleri etiketleyen mental fiil kavrami olduk9a geni§ ve karma§ik bir yapidadir. Nitekim alan yazininda mental fiillerin tanimi ve siniflandirmasinda farkli görü§lerin olmasi bu durumu taniklamaktadir.
Mental fiiller, esasen bir dil bilgisi terimi olarak nitelendirilse de psikoloji, nöroloji, egitim bilimleri gibi farkli disiplinlerin 9ali§ma alanidir. Disiplinler arasi bir kavram olmasi, konunun anla§ilmasini ve incelenmesini de gü9le§tirmektedir. Türk9ede mental fiil kavraminin özellikleriyle tarihi ve 9agda§ Türk dillerine ait kaynaklardaki durumu gibi konularin farkli baki§ a9ilariyla incelendigi 9ok sayida 9ali§ma mevcuttur.
Fiilleri, etkinlik fiilleri, ileti§im fiilleri, zihinsel fiiller, nedensel fiiller, basit olu§um fiilleri, varolu§ veya ili§ki fiilleri ve görünü§ fiilleri olmak üzere yedi temel anlamsal alana ayiran Biber vd.'nda mental fiiller, "insanlarin deneyimledigi gok ge§itli faaliyetleri ve durumlari ifade eder; fiziksel eylem igermezler ve bu eylemler igin mutlaka irade zorunlu degildir (2007, s. 361-363)" §eklinde a9iklanmaktadir. Croft'ta (1993, s. 55) mental fiillerin psikolojik durum fiilleri olarak da bilindigi vurgulanmakta ve mental fiiller algilama (peception), idrak (Cognition) ve duygu (emotion) fiilleri olmak üzere ü9 ba§likta ele alindigi görülmektedir. Halliday'de (2004, s. 208) mental tümceler algilama türlerine göre, algisal (perceptive), duygusal (emotive), bili§sel (cognitive) ve istek/niyet bildiren (desiderative) §eklinde siniflandirilmaktadir. Viberg'de (1994, s. 204) bili§ ve algi gibi alanlari kapsayan mental fiillerin, ki§inin öznel olarak deneyimleyebildigi ancak ba§kalarinda dogrudan gözlemlenemeyen 9e§itli türdeki psikolojik süre9leri tanimladigi vurgulanmakta ve mental fiiller üst dilsel, sözlü ileti§im, algi, bili§, arzu ve diger mental fiiller olmak üzere alti ba§lik altinda degerlendirilmektedir.
Türk dilinde mental fiiller üzerine yapilan ilk 9ali§malardan biri olan Erdem'de (2004, s.942) Türkmen Türk9esindeki mental fiiller algilama, etki ve idrak fiilleri olmak üzere ü9 grupta incelenmi§tir. Mental fiillerin ruh dil biliminin inceleme alani i9erisinde oldugunu vurgulayan Yaylagül'de (2005, s. 24) mental fiiller, "Algi, tanima, animsama, anlama, ileri idrak ve degerlendirme etkinliklerini gösteren" birimler olarak nitelenmektedir. Bu 9ali§ma, mental fiiller üzerine yapilan sonraki 9ali§malara kaynaklik etmesi bakimindan önemlidir. £ali§mada, Runik harfli metinlerden hareketle mental fiiller, duyu fiilleri, duygu fiilleri, ani ve uslamlama fiilleri, agiklama fiilleri olarak dört gruba ayrilmaktadir (Yaylagül, 2005). §ahin'de (2012) öncelikle mental fiil terimiyle ilgili a9iklama verilmekte ve zihin, idrak terimlerinin de 9ali§mada
kullanildigi vurgulanmaktadir. Çaliçmada, Türkmen Türkçesinde belirlenen külliyattan hareketle tespit edilen mental fiiller, idrak, duygu ve algilama fiilleri olmak üzere ^ baçlikta incelenmiçtir. Bilgin Aksoy'da (2021) mental fiiller, Azerbaycan TCrkçesi baglaminda incelenmi§ ve degerlendirilmiçtir. Çaliçmada, mental fiiller iki acamada incelenmiçtir. ilk acamada dilsel malzemeden hareketle mental fiiller algi fiilleri, bili§ fiilleri ve duygu fiilleri olmak üzere ^ ana baçlik altinda degerlendirilmi§, ikinci acamada ise mental fiiller, durum dil bilgisinden yararlanarak söz diziminde belirledikleri durumlar açisindan incelenmiçtir (Bilgin Aksoy, 2021). Seçkin'de (2019) mental fiiller, Türk dilinin ilk dönemi olan Eski Tûrkçe'den hareketle incelenmi§, mental fiillerin tanimi, kapsami ve literatürü gibi geni§ bir yelpazede bilgi verilmi§ ve algi, duygu, idrak ve irade fiilleri olmak üzere dört baçlikta ele alinmiçtir. Yildiz'da (2016) mental fiiller, Eski Uygur TCrkçesi metin külliyatindan hareketle belirlenmiç ve degerlendirilmiçtir. Çaliçmada, mental fiiller üzerine oldukça detayli bilgi verilmiç ve fiiller temelde bili§, psikolojik durum ve algi fiilleri olmak üzere ^ baçlik altinda incelenmi§ ve bu baçliklara çok sayida alt baçlik da eklenmiçtir (Yildiz, 2016). Özeren ve Alan'da (2018) mental fiiller, Kirgiz TCrkçesi temelinde incelenmi§ ve bili§ fiilleri, psikolojik durum fiilleri ve algilama fiilleri olmak üzere ^ temel ba§lik altinda ele alinmiçtir. Hirik'in çaliçmasi (2018), TCrkçede fiillerin tanimi, siniflandirilmasiyla mental fiillerin ortaya çikiçi ve tasnifi üzerine yapilmiç kapsamli bir eserdir. Eserde, mental fiiller, girdi basamagi, içlem basamagi ve çikti basamagi fiilleri olmak üzere ^ ana baçlik altinda toplanmiçtir (Hirik, 2018, s. IV). Mental fiillerin tasniflerine bakildiginda belirli bir ölçüde ortakligin bulundugunu söylemek mümkündür. Ancak incelenen dilsel malzemenin semantik özelliklerine göre çeçitlendigi, bu durumun da yapilan tasnifler üzerinde etkili oldugu söylenebilir.
Fiiller, Anadolu agizlarinda farkli kullanimlariyla dikkat çekmektedir. Agizlarda yer alan fiiller, ö^ünlü dilde kullanimi olan, kullanimdan dü§mü§ veya ödünçlenen özelliklerle varligini sürdürülebilmektedir. Anadolu agizlarinda fiillerin genellikle gramer özellikleri üzerinde duruldugu (Üstüner, 2000; Çiloglu, 2008; Ay, 2009) bu fiillerin anlam yönüne çok fazla deginilmedigi görülmektedir. Anadolu agizlarinin özelliklerinin ortaya konulmasi, yazi dilinde artik rastlanilmayan, diger Türk dillerinde de çok az kullanilan ya da kullanimdan dü§mü§ olan dil unsurlariyla ilgili olmasi sayesinde tarihî metinlerin aydinlatilmasinda ve yorumlanmasinda önem arz etmektedir. Seçkin, Anadolu agizlarini Saussure'ün dil-söz iliçkisi baglaminda ele almakta ve Türkiye TCrkçesini "dil", agizlari ise "söz" olarak nitelendirmektedir (2022, s. 336). Buna göre, söz olarak belirtilen agizlarin özellikleri ve söz varligi ögelerinin belirlenmesi, toplumu oluçturan bireylerin kavramlaçtirma, algilama ve adlandirma biçimleri ve farkliliklarinin ortaya konulmasina yardimci olacaktir. Bu baglamda, dil bilgisinde önemli bir yere sahip olan fiiller, agizlarda da oldukça geni§ bir söz varligi sunmaktadir.
Mental fiillerle ilgili tarihî ve çagdaç Türk lehçeleri baglaminda çok sayida çaliçma vardir. Ancak Anadolu agizlari baglaminda mental fiillerin incelendigi çaliçmalarin sayisi oldukça azdir. Bu çaliçmalardan biri olan Seçkin'de (2022) Derleme Sözlügü'nden hareketle "dü^ünmek" anlamini veren idrak fiilleri taranmi§, otuz yedi madde ba§i altinda incelenmi§ ve degerlendirilmiçtir. Çelik'te (2022), Dîvânu Lugäti't-Türk'te geçen temel duygu fiillerinin Anadolu agizlarindaki durumuyla bu duygu fiillerinin zamanla ugradigi ses, §ekil ve anlam degiçikliklerinin ortaya konuldugu görülmektedir.
1. Duygu Fiilleri
Tûrkçe Sözlük'te duygu sözcügü, "Belirli nesne, olay veya bireylerin insanin iç dünyasinda uyandirdigi izlenimT (2009, s. 729) §eklinde açiklanmi§tir. Duygu kavrami felsefe, psikoloji, tip, dil bilimi gibi farkli disiplinler için bir anlam ifade etmekte ve bu dogrultuda tanimlanabilmektedir. insanin zihin ve iç dünyasinda geli§en bu durumu, Seçkin, "Algilanan verilerin kiçinin zihninde yarattigi degiçim, yine zihinde farkli ruh durumlari oluçturmakta ve ki§i söz konusu bu ruh durumu degiçikliklerini sadece zihninde mental olarak yaçayabildigi gibi fiziksel olarak di§a vurabilmekte" (2019, s. 39) §eklinde tanimlamaktadir. Zihinsel bir olgu olarak degerlendirilen ve farkli niteliklere sahip olan duygular, mental/zihin/bili§ kavramlariyla kar§ilanabilmektedir.
Geleneksel dil bilgisinde, zihinsel etkinlikleri ifade eden fiiller, mental fiiller olarak adlandirilmi§ ve incelenmi§tir. Mental fiillerin bir alt grubu olarak degerlendirilen duygu fiillerim ilter, "Algilanan verilerin kiçide uyandirdigi etki ve kiçinin bu etkiye verdigipsikolojik ve fizyolojik tepkiler duygulari oluçturur. Bu duygularin kelimelerle fiil formatindaki ifadesi de duygu fiillerini oluçturur. Sevin-, üzül-, endiçelen-, merak et-, §a§ir-, kork- gibi fiiller duygu fiillerine örnektif (2019, s. 17) §eklinde açiklamaktadir.
Dil, insanin dü§ünen ve iletiçim kuran bir varlik olmasinda en önemli vasitalardan biridir. Dil biliminde dilin, duygu ve dü§ünce kavramlariyla iliçkisi ruh dil bilimi adi verilen bir alt disiplini olu§turmaktadir. iletiçim sürecinde duygu fiilleri, "Konuçucu (gönderici), baglamin geregine uygun biçimde, duygu durumunu yansitan kelimeleri kullanma egilimi gösterir. Söz varliginda önemli bir yeri olan duygu fiilleri, karmaçik biliçsel sûreçlerle algiladigimiz duyumlarin dildeki karçiligidir." (Fakirullahoglu, 2022, s. 992) olarak tanimlanmiçtir.
Duygu fiilleri, mental fiillerin bir alt baçligi olarak ele alinsa da duygu fiilleri üzerine yapilan müstakil çaliçmalarin sayisinin fazla oldugu görülmektedir. Yabanci alan yazininda duygu fiilleri ve siniflandirmalari üzerine çok sayida çaliçma yapilmiçtir. Duygu fiillerinin tasnifinde, özellikle fiillerin anlam özellikleriyle durum grameri açisindan incelendigi ve buna göre kategorilendirildigi belirlenmi§tir.
ingilizcedeki fiillerin anlam özelliklerine göre tasnif edilip durum grameri açisindan degerlendirildigi Levin'de (1993) duygu fiilleri, ruhsal durum fiilleri (hayranlik, §a§kinlik ve cezbetme, yalvarma) ve arzulama fiilleri (istek ve hasret) baçliklari altinda verilmi§tir.
Dil ögrenimi ve ögretimi açisindan Niiranen'in hazirladigi deneysel çaliçmada (2008), duygu fiilleri mental fiillerin bir alt baçligi olarak incelenmi§tir. Çaliçmada, psikolojik fiiller, duygu fiilleri ve bili§ fiilleri olarak iki ana baçlik altinda degerlendirilmekte ve duygu fiilleri ile bili§ fiillerinin ortak ve ayri özelliklere sahip oldugu vurgulanmaktadir (Niiranen, 2008, s. 174).
Psikolojik fiillerin tematik roller açisindan incelendigi ve birbirinin yansimasi olarak görüldügü Van Voorst'ta (1992) psikolojik fiillerde deneyimci rol ve konu rolü olmak üzere iki semantik rolün benimsendigi tespit edilmiçtir.
ibe'de (2004) ruh durum eylemlerinin, söz dizimi konumlari ve anlam rolleri açisindan gösterdikleri durumlar itibariyle, fiil siniflandirmalarinda ayricalikli oldugu vurgulanmaktadir. Ruh durum eylemleri, "Bu eylemlerin çogu, deneyimleyeni özne, konuyu ise nesne konumuyla örtü§türür. Kûçûk bir grup ruh durumu eylemi ise, evrensel bir biçimde, Deneyimleyeni nesne, Konuyu özne konumuyla örtü§türür." (ibe, 2004, s. 36) olarak açiklanmakta ve kendi içerisinde dört baçlikta tasnif edilmektedir.
TCrkçede duygu fiilleriyle ilgili çaliçmalarda, duygu fiillerinin, tarihî veya çagdaç dönem eserlerindeki durumu, durum gramerine göre ortaya koyduklari özellikler ve anlam özellikleri gibi farkli baçliklar altinda incelendigi görülmektedir.
§irin User'de (2009, s. 351-354) duygularla ilgili fiiller duygu, zihin fiilleri olarak adlandirilmi§ ve bu fiiller, "buqad- sikilmak, sakin- endiçelenmek, kaygilanmak, sebin- sevinmek, teg- hasetlenmek, kiskanmak, tor- çok sikinti veya aci çekmek" gibi örneklerle taniklanmiçtir.
§ahin'de (2012) Türkmen Türkçesinde mental fiiller incelenmiç ve mental fiiller içerisinde degerlendirilen duygu fiilleri 16 baçlik içinde degerlendirilmiçtir.
Seçkin'de (2019) Eski TCrkçede mental fiillerin alt dali olarak ele alindigi duygu fiillerinin "...mental etkinlikteki algi, idrak ve irade açamalariyla da sürekli bir etkileçim içerisinde'' oldugu savunulmaktadir. Çaliçmada, duygu filleri için yapilan olumlu ve olumsuz gibi siniflandirmalarin çagriçimlara bagli ve öznel oldugu belirtilerek bir duygunun içerisinde barindirdigi zihinsel görüntüye göre yalin ve bileçik olarak nitelendirilmesinin daha dogru olacagi savunulmaktadir (Seçkin, 2019, s. 52). Ancak çaliçmada, duygu fiillerinin tasnifine yer verilmedigi görülmektedir.
Yaylagül'de (2010) duygu fiilleri anlam özelliklerine ve durum gramerine göre tasnif edilmiçtir. Çaliçmada, Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri anlam özelliklerine göre "1) bütünsel davraniç tepki fiilleri, 2) olumlu duygu fiilleri, 3) olumsuz duygu fiilleri" olarak tasnif edilir (Yaylagül, 2010, s. 102). Yaylagül, durum gramerine göre duygu fiillerini ise "1) Tek istemli fiiller, 2) Biri seçimli biri zorunlu olmak üzere iki istemli fiiller, 3) Iki istemli fiiller (deneyimci-uyarici), 4) Iki istemli fiiller (uyarici-deneyimci), 5) Deneyimcinin parçasi söylenerek bütününün kastedildigi, fiilin tek bu istemiyle kayna§mi§ durumda oldugu fiillef ' (2010, s. 102) olmak üzere be§ baçlikta siniflandirmiçtir.
Yildiz'da (2016) mental fiiller baçligi altinda duygu fiilleri psikolojik durum fiilleri olarak adlandirilmiçtir. Metin merkezli bu çaliçmada fiiller, temelde anlik tepki bildiren psikolojik durum fiilleri ve sûreç içinde geliçen psikolojik durum fiilleri olarak ele alinmiç ve anlam özelliklerine göre toplamda 398 duygu fiili incelenmiçtir.
Duygu fiillerinin müstakil bir ba§lik olarak seçildigi ilter'de (2019) metin merkezli bir çaliçma yürütülmü§ ve duygu fiilleri dogrudan ele alinmiçtir. Çaliçmada, Karahanli TCrkçesinde duygu fiilleri birincil (temel) duygu filleri ve ikincil duygu fiilleri olmak üzere iki temel baçlikta incelenerek duygu fiillerinin metaforik kullanimlarina yer verilmiçtir (ilter, 2019, s. 2).
Soydan'da (2018) Tarama Sözlügü'nün ilk ^ cildinde yer alan duygu fiilleri tespit edilmi§ ve bunlar "Üzüntü, §a§kinlik, nefret ve öfke, memnuniyetsizlik, memnuniyet, korkma-ürkme-çekinme, kûçûmseme, kibirlenme ve övünme, coçku ve heyecan, sevgi, tela§ ve endive, utanma ve çekinme bildiren fiiller" §eklinde tasnif edilmiçtir. Bu çaliçmada duygu fiilleri, belirlenen tasnife göre yapi ve tür açisindan degerlendirilmiçtir.
Kilinç'ta (2024) Irk Bitig'de yer alan duygu fiilleri tespit edilmiçtir. Çaliçmada, duygu fiilleri "Ayin-, bu§u§lug bol-, kehren-, kol-, kork, mengile-, öbkele, ögir-, ögir- sebin-, ötün-, seb-, tapla-, tile-, ürk-, ürküt-, yalbar-, yaqra-" (Kilinç, 2024, s. 449) olarak belirlenerek bu fiiller anlam özellikleriyle duygu degerlerine göre olumlu ve olumsuz duygu fiilleri olmak üzere iki ana grupta incelenmiçtir.
Fakirullahoglu'nda (2021) 221 duygu fiili, semantik açidan siniflandirilmi§ ve bu fiillerin köken bilgisi açisindan incelemesi yapilmiçtir.
Fakirullahoglu'nda (2022) Kazak TCrkçesi'nde duygu fiilleri sözlük baglaminda tespit edilen 139 duygu fiili anlamsal açidan tasnif edilmi§ ve bu fillerin etimolojileri hakkinda bilgi verilmiçtir. Belirlenen duygu fiillerinin Eski TCrkçe'deki kullanimlariyla kar§ila§tirmalar yapilmi§, tarihî srn"eçte geçirdigi anlamsal ve yapisal degiçimler belirlenmeye çali§ilmi§tir (2022, s. 994).
2. Derleme Sözlügünde Duygu Fiilleri
Doküman analizine dayanan, elde edilen verilerin e§ zamanli yöntemle incelendigi bu çaliçmada, Anadolu agizlarinin söz varligini ortaya koyan kaynaklardan biri olan Türkiye 'de Halk Agzindan Derleme Sözlügü'nden hareketle duygu fiilleri taranmi§ ve tasnif edilmiçtir. Ancak taramada, elde edilen verilerin hacminden dolayi çaliçmanin dilsel malzemesi sinirli tutulmuçtur. Derleme Sözlügü'nde duygulari ifade eden çok sayida fiil tespit edilmiçtir. Tespit edilen duygu fiillerinin siniflandirilmasinda, Yildiz'in (2016) psikolojik duygu fiillerinin, duygunun olu§ma zamanina bagli olarak anlik tepki bildiren ve sûreç içinde geliçen olarak iki grupta inceledigi tasnif temel alinmiçtir. Buna göre, tespit edilen dil unsurlari; anlik tepki bildiren psikolojik durum fiilleri (korku, §a§kinlik, öfke/kizginlik, utanç) olarak belirlenmiçtir. Sûreç içinde geliçen psikolojik durum fiilleri ise kendi içerisinde olumlu, olumsuz ve nötr olma özelliklerine göre gruplandirilmiçtir.
Derleme Sözlügü'nde (1993) duygu fiilleri, anlam özellikleri ve duygu degerlerine göre tespit edilmiç, toplamda 207 madde ba§i belirlenmiçtir. Bu fiiller, semantik özelliklerine göre kategorilendirilmiç ve incelenmiçtir.
2.1.Anlik Tepki Bildiren Psikolojik Durum Fiilleri
Bu fiiller, bir olay veya durum karçisinda bireyin istemli veya istemsiz olarak verdigi psikolojik ve davraniçsal tepkileri içermektedir. Derleme Sözlügü'nde anlik tepki bildiren psikolojik durum fiilleri kendi içerisinde korku, çaçkinlik, öfke/kizginlik ve utanç durumlarini içeren fiillerdir. Anlik tepki bildiren fiiller, bireyin bir durum gerçekleçir gerçekleçmez, bilerek ya da istem di§i verdigi psikolojik tepkileri karçilayan fiillerdir.
2.1.1. Korku Fiilleri
TCrkçe Sözlük'te korku duygusu, "1. Bir tehlike veya tehlike dü§üncesi karçisinda duyulan kaygi, üzüntü., 3. isim, ruh bilimi Gerçek veya beklenen bir tehlike ile yogun bir aci karçisinda uyanan ve coçku, beniz sararmasi, agiz kurumasi, solunum ve kalp atiçi hizlanmasi vb. belirtileri olan veya daha karmaçik fizyolojik degiçmelerle kendini gösteren duygu." (2009, s. 1217) olarak açiklanmaktadir.
Derleme Sözlügü'nde anlik tepki bildiren ve olumsuz psikolojik duygu degerine sahip olan korkmak ve ürkmek "çekinmek, dehçete dü§mek, irkilmek' fiilleriyle birlikte verilmiçtir. Bunun yaninda, bu duygu durumunun derecesini bildiren çalinmak "çok korkmak." ile duygunun gerçekleçme çekliyle ilgili farkliliklara gönderimde bulunulan orkinmek "birdenbire korkmak, ürkmek." gibi fiiller de tespit edilmiçtir. Açagida siralanan fiillerden her biri farkli duygu durumunu karçilasa da biliçsel süreçte oluçumlarinin ortak olmasi ayni dizilimde yer almalarini saglamaktadir. Ölçünlü dilde korkmak ve ürkmek fiillerinin agizlardaki söyle§iyle kullanimi olan orkinmek ve korkalamak fiilleri dikkat çekmektedir. Korku duygusunu yansitmak için agizlarda,
basit fiillerin yani sira duman atmak, utlu olmak gibi birle§ik fillerin de kullanildigi tespit edilmi§tir.
Anadolu agizlarinda korku fiilleri olarak abalamak (II) "Korkmak." (Adana) (DS I, s. 7), duman atmak "Korkmak, öfkelenmek." (izmir) (DS II, s. 1602), gamanmak (II) "Bir kimseden 9ekinmek, korkmak." (Mugla) (DS III, s. 1906), gange?mek "Korkmak, §üphelenmek." (Burdur) (DS III, s. 1912), hoytuklamak (I) "Korkmak, ürkmek, 9ekinmek." foel) (DS III, s. 2423), hödüklemek (I) "Korkmak, ürkmek." (Balikesir, Eski§ehir, Ordu, £ankiri, £orum, Amasya, Samsun, Tokat, Sivas, Ankara, Nigde, Konya) (DS III, s. 2428), hü^ümlenmek "Ürkmek, korkmak, ku§kulanmak." (£orum, Amasya, Ordu, Sivas, Nigde, Mugla) (DS III, s. 2452), korkalamak "Korkmak, korkuya kapilmak." (i9el) (DS IV, s. 2926), ocumak "Bir §eyden korkmak, ürkmek, 9ekinmek." Afyon, Isparta, Burdur, Denizli, Kayseri, Konya, Mersin, i9el, Antalya) (DS V, s. 3265), orkinmek "Birdenbire korkmak, ürkmek." (Trabzon) (DS V, s. 3290), oyurtmak "Ku§kulanmak, ürkmek, kulak kabartmak." (Denizli, i9el) (DS V, s. 3307), pirelenmeyh "Ürkmek, ku§kulanmak." (Kars) (DS V, s. 3460), yacanmak "Korkmak, ürkmek, 9ekinmek, sakinmak." Afyon, Isparta, Denizli, Aydin, Balikesir, Bursa, Kütahya, Nigde, Mugla, Tekirdag) (DS VI, s. 4116), yeykinmek (I) "Korkmak, ürkmek, tela§lanmak." (Bolu, Malatya) (DS VI, s. 4263), ?alinmak "£ok korkmak." (Hatay) (DS VI, s. 4477), utlu olmak "Birden korkmak." (Isparta) (DS VI, s. 4790), benirlemek "Korkudan yerinden hoplamak, ürkmek." (Kastamonu, Ankara, Bolu) (DS VI, s. 4456) gibi dil unsurlari belirlenmi§tir.
2.1.2. §a$kinlik Fiilleri
Türkge Sözlük'te §a§kinlik "§a§kin olma durumu veya §a§kinca davrani§." (2009, s. 1852); hayret "Beklenmedik, garip bir §eyin sebep oldugu §a§kinlik, §a§irma." (2009, s. 869) §eklinde a9iklanmi§tir.
Bir olay, durum ve olgu kar§isinda bireyin verdigi davrani§sal veya ruhsal tepkilerini i9eren hayret/§a§irma duygusu, "Hazirliksiz yakalanan veya kirilganlik hisseden öznede gergekle§en bir duygu durum degi§ikligi olan §a§irma, ki§iye beklenmeyen uyaranlarla ilgili verilebilecek tepkileri ögreten bir duygudur." (Se9kin, 2019, s. 80). Derleme Sözlügü'nde bu duygu durumunu bildiren yakin/e§ anlamli veya ayni kavram alani i9erisinde degerlendirilebilecek afallamak, donakalmak, sersem olmak, dili tutulmak gibi fiillerin kullanimi dikkat 9ekmektedir. Yukarida zikredilen fiillerin anlamlari birbirinden farkli olsa da bili§sel süre9te ortaya 9iktiklari alanda ortakliliklar oldugu söylenebilir. Öl9ünlü dilde kullanimi olan ve §a§kinlik bildiren acayip sözcügüyle olu§turulan acebe kalmak "§a§akalmak, donakalmak", aceplemek "§a§mak" fiilleri dikkat 9ekmektedir. Bunun yaninda Türk9ede afallamak anlaminda kullanilan api§ip kalmak deyiminin abi§mak; nutku tutulmak deyiminin ise nutku kurumak §ekliyle kar§imiza 9iktigi tespit edilmi§tir. Bu duygu durumunu ifade eden kullanimlarin yapi itibariyle genellikle birle§ik fiillerle olu§turuldugu belirlenmi§tir.
Anadolu agizlarinda §a§kinlik fiilleri olarak acebe kalmak "§a§akalmak, donakalmak." (Kars, Kilis, Gaziantep) (DS I, s. 43), aceplemek "§a§mak." Kocaeli, Zonguldak, £orum, Diyarbakir, Antalya) (DS I, s. 44), abezan olmak "Sersemlemek, §a§alamak." (Bolu) (DS I, s. 18), benlemek (II) "Hayret etmek, §a§irmak." (Konya) (DS I, s. 629), ^ugurmak "Hayret etmek, §a§irmak." (Samsun) (DS II, s. 1301), abi^mah "Susmak, afallamak, §a§irmak." (DS I, s. 22), ban ban etmek "§a§mak." (i9el) (DS I, s. 517), kartanlamak "Yoldan 9ikmak, davrani§larinda
§a§mak." (Samsun) (DS IV, s. 2671), tedülülü $a$mak "Ne yapacagim §a§irmak." (Sivas) (DS V, s. 3859), debiklemek "§a§irmak, korkudan §a§irip bastigi yeri bilmemek, dü§e kalka yürümek." (Konya) (DS II, s. 1394), gamanmak (II) "§a§irmak, çaresiz kalmak." (Erzurum, Erzincan, Elâzig, Malatya) (DS VI, s. 1906), panaz olmak "Sersem olmak, §a§irmak." (Mugla) (DS V, s. 3392), nutku kurumak "Dili tutulmak, §a§irmak." (DS VI, s. 4608) gibi dil unsurlari belirlenmi§tir.
2.1.3. Öfke/Kizginlik Fiilleri
Trnkçe Sözlük te öfke "Engelleme, incinme veya gözdagi karçisinda gösterilen saldirganlik tepkisi, kizginlik, hiçim, hiddet, gazap." (2009, s. 1531), kizginlik "Öfkeli olma durumu." (2009, s. 1176) çeklinde açiklanmaktadir. Kizmak ve öfkelenmek fiillerini temel duygu fiilleri içerisinde degerlendiren ílter, bunlarin e§ anlamli olarak ele alindigini belirtmektedir (2019, s. 37). Bu iki duygu fiili hem duygusal hem de fizyolojik belirtilerle kendini gösterebilmektedir. Derleme Sözlügü'nde öfke/kizginlik durumunu bildiren kizmak, öfkelenmek, hiddetlenmek ve sinirlenmek gibi duygu fiillerinin kullanildigi tespit edilmiçtir. Bu duygu durumlari ayni kavram alani içerisinde ortaya çiksa da semantik özellikler açisindan farkliliklar göstermektedir. Diger yandan bu duygu durumlari arasinda derece farkliliklarini gösteren ve kizginlik duygusunun nasil ortaya çiktigina içaret eden kullanimlar da vardir. Örnegin, azulanmak ve hortlamak "çabuk kizmak', öndüllenmek "Kiritmak, çimarikça kizmak." gibi kullanimlar vardir. Kizginlik duygusunun ortaya çikmasiyla bireylerin kabalaçmasi, hirçinlaçmasi, uzaklaçmasi ve darilmasi gibi duygu degiçimi gösteren davraniçlara sebep olmaktadir. Agizlarda tespit edilen fellenmek (I) "Öfkelenmek, bagirip çagirmak, hirçinlaçmak.", kicilemek "Kin tutmak, öfkelenmek.", sineklenmek (II) "Öfkelenmek, huysuzlanmak." gibi örnekler de bu durumu taniklamaktadir. Ölçünlü dilde kizginlik bildiren delirmek (dellenmek), öfkelenmek (öykelenmek) gibi kullanimlar da görülmektedir. Ayrica, Türkçede kizginlik bildiren tepesi atmak (beyninin gapagi atmak), duman atmak, zivanadan çikmak (zivanadan çikmak) gibi deyimler de agizlarda farkli çekillerde kullanilmaktadir.
Anadolu agizlarinda öfke/kizginlik fiilleri olarak aci landirmah, acitmak "Kizdirmak, öfkelendirmek, sinirlendirmek." (Kars) (DS I, s. 47), açuvlanmak "Kizmak, çikiçmak, öfkelenmek." (Konya) (DS I, s. 61), avkani kalkmak "Heyecanlanmak, kizmak, hiddetlenmek." (Isparta) (DS I, s. 386), alafalmak "Kizmak, öfkelenmek, telâçlanmak, heyecanlanmak." (Afyon Karahisar, Denizli, Aydin) (DS I, s. 185), azulanmak "Kizmak, öfkelenmek." (Sivas) (DS I, s. 443), dellenmek "Hiddetlenmek, kizmak." (Îçel) (DS II, s. 1414), hortlamak (V) "Çabuk kizmak, öfkelenmek." (Antalya) (DS III, s. 2414), ibigi kizarmak (III) "Kizmak, sinirlenmek." (Burdur, Sivas) (DS IV, s. 2502), kartlaçmak "Kizmak, sinirlenmek." (Ankara) (DS IV, s. 26l1), kilalanmak "Kizmak, öfkelenmek." (Tokat) (DS IV, s. 2l93), baylanmak "Öfkelenmek." (Nigde) (DS I, s. 582), saymak "Öfkeli söz söylemek, kizmak." (Ordu, Giresun) (DS V, s. 3582), tav olmak (II) "Öfkelenmek, kizmak." Denizli, Aydin, ízmir, Manisa) (DS V, s. 3849), tisgelemek "Azarlamak, kizmak." (Kastamonu) (DS V, s. 3942), ayrannigi gabarmak "Kizmak, öfkelenmek." (Afyon) (DS VI, s. 443l), beyninin gapagi atmak "Tepesi atmak, çok kizmak." (Afyon) (DS VI, s. 445l), faldirdamak "Öfkelenmek, kizmak." (Isparta) (DS VI, s. 4504), zigarmak "Kizmak çiki§mak." (Çorum, Nigde) (DS VI, s. 4836), zifiri azmak "Kizmak, öfkelenmek." (Sivas, Tokat) (DS VIII: 4840), ciltillenmek (I) "Kizdirmak, öfkelendirmek." (Konya) (DS II, s. 96l), dizgirmak (I) "Hiddetlenmek, öfkelenmek' (Kütahya, îçel) (DS II, s. 14l6), duman atmak "Öfkelenmek." (ízmir) (DS II, s. 1602), fellenmek (I) "Öfkelenmek, bagirip
çagirmak, hirçinlaçmak." izmir, Bursa, Trabzon) (DS III, s. 1843), hortlamak (V) "Çabuk kizmak, öfkelenmek." (Antalya) (DS III, s. 2414), kilalanmak "Kizmak, öfkelenmek." (DS IV, s. 2793), killemek "Kizdirmak, sinirlendirmek, öfkelendirmek." (DS IV, s. 2801), kicilemek "Kin tutmak, öfkelenmek." (Konya) (DS IV, s. 2870), örülmek (IV) "Öfkeli öfkeli ve üsteleyerek konuçmak." (Çorum) (DS V, s. 3355), pitiraklanmak "Öfkelenmek, kizmak." (Isparta, Kayseri) (DS V, s. 3451), sineklenmek (II) "Öfkelenmek, huysuzlanmak." (Mara§) (DS V, s. 3641), üvelmek "Öfkelenmek, darilmak." (Çankiri) (DS VI, s. 4084), fi^ildamak "Sinirlenmek, öfkelenmek." (Kars) (DS VI, s. 4506), firavun olmak "Öfkelenmek." (Kibris) (DS VI, s. 4506), kakimak "Öfkelenmek." (Isparta, Balikesir, Çanakkale, Kocaeli, istanbul, Çorum, Tokat, Ordu, Mara§, Konya, Adana, Antalya, Edirne) (DS VI, s. 4531), öykelenmek "Öfkelenmek." Isparta, Denizli, Balikesir, Çanakkale, Amasya, Ordu, Gaziantep, Elâzig, Ankara, Nigde, Konya, Adana, içel) (DS VI, s. 4632), zivanadan çikmak "Öfkelenmek." (Mugla) (DS VI, s. 4841) gibi dil unsurlari belirlenmiçtir.
2.1.4. Utanç Fiilleri
Tûrkçe Sözlükte utanç " Utanma duygusu, hicap." (2009, s. 2039) anlaminda iken utanmak "1. Onursuz sayilacak veya gûlûnç olacak bir duruma dü§mekten üzüntü duymak; arlanmak, mahcup olmak., 2. -den Sikilarak çekinmek." (2009, s. 2040) çeklinde açiklanmiçtir.
Utanmak duygu durumu, ikincil duygu fiilleri içerisinde degerlendirilir. Bu duygu durumu, bireyin bir olay veya durum karçisinda toplum nezdinde onursuz sayilabilecek davraniçlar sergilemesi, sözler sarf etmesi sonucunda duydugu bir iç hesaplaçmayi yansitmaktadir. Bireyin utanmasi veya çekinmesi duygu durumunun ortaya çikmasinda, bireyin otokontrol mekanizmasinin devreye girmesi etkendir. Ayni zamanda toplumsal baski da bu duygunun ortaya çikmasina sebebiyet verir. Çünkü utanma duygusunu hisseden birey, kendini toplumdan soyutlama, gizleme, kapanma ve kaçma gibi davraniçlar sergiler. Bireyin duygu durumunda degersizlik, eksiklik; fizyolojik göstergelerde ise omuzlarin dü§mesi, el ve kollarin birleçtirilmesi, yüzün öne dü§mesi, kizarmasi, göz temasindan kaçinma gibi durumlarla kar§ila§ilmaktadir (ilter, 2019, s. 168). Derleme Sözlügü'nde çekinmek, haya etmek, arlanmak ve sikilmak utanç durumunu bildiren duygu fiilleri olarak tespit edilmiçtir. Utanç duygusunu yansitmak için agizlarda, basit fiillerin yani sira abir élemek ve hêcil dü§mek gibi birleçik fillerin de kullanildigi tespit edilmiçtir.
Anadolu agizlarinda utanç fiilleri olarak abir élemek "Haya etmek, utanmak: Abir éle (eyle), söge söge herkesi girma." (Kars) (DS I, s. 22), allanmah "Utanmak, arlanmak." (Çorum köyleri, Amasya, Sivas, Konya) (DS I, s. 224), arsinmak "Utanmak, çekinmek." Afyon Karahisar, Isparta, Denizli, Balikesir, Tokat, Eskiçehir, Çorum, Amasya, Erzincan, Diyarbakir, Malatya, Gaziantep, Mara§, Hatay, Sivas, Yozgat, -Kayseri ve çevresi, Nigde, içel ve köyleri, Antalya, Nigde) (DS I, s. 224), endikmek "Utanmak, sikilmak." (Mugla) (DS III, s. 1746), püsüklemek "Utanmak." (Nevçehir) (DS V, s. 3505), utlanmak "Utanmak' (Isparta, Eskiçehir, Çankiri, Mara§, Gaziantep, Ankara, Kirçehir, Nigde) (DS VI, s. 4048), uyalmak "Utanmak' (Konya) (DS VI, s. 4049), yacanmak "Utanmak, sikilmak." (Balikesir, Çanakkale, Antalya, Mugla, Tekirdag) (DS VI, s. 4116), hêcil dü$mek "Açagilanmak, utanmak." (Eskiçehir, Yozgat, Nigde) (DS VI, s. 4518) gibi dil unsurlari belirlenmiçtir.
2.2.Sü^ içinde Geliçen Psikolojik Durum Fiilleri
Bazi duygu durumlari anlik olarak degil bir s^eç sonucunda gerçekleçir. Bu duygu tarz durumlarina bagli olarak geliçen fiilleri Yildiz, "Bireyin belirli bir zaman dilimi içinde bir duruma belli bir tepki vermeye aliçmasiyla oluçan duygulari kar§ilar" (2016, s.271) çeklinde açiklar ve süreç içinde geliçen psikolojik durum fiillerini, kendi içerisinde duygu durumu özelliklerine göre olumlu, olumsuz ve nötr olmak üzere ^ baçlikta inceler. Derleme Sözlügü'nde olumlu duygu fiilleri kendi içerisinde sevgi, sevinç, aci/merhamet, arzu-istek bildiren, olumsuz duygu fiilleri darginlik/küslük, aksi mizaç, nefret, ku§ku/§üphe bildiren, nötr duygu fiillerinde ise sadece kibir duygusunu belirtecek çekilde kategorilendirilmiçtir. 2.2.1. Olumlu Duygu Fiilleri
Duygular, bireyin zihin ve iç dünyasinda belirli bir olay, durum, kiçi vb. etkenlere bagli olarak fizyolojik, davraniçsal ve ruhsal anlamda gösterdigi tepkiler olarak nitelenebilir. Bu tepkileri ortaya çikartan duygularin özelliklerine göre genellikle olumlu ve olumsuz olmak üzere iki baçlik altinda incelenmektedir. Yaylagül'de (2010) Türkiye TCrkçesindeki duygu fiilleri "Bütünsel davrani§ tepki fiilleri: ürk-, kork-, hayret et-..., olumlu duygu fiilleri: sevin, gözet-, doy, ferahla-..., olumsuz duygu fiilleri: igren-, köpür-, bunal-..." olmak üzere ^ grupta incelenmiçtir. Olumlu duygular içerisinde siralanan, sevin-, gözet-, doy-, ferahla- gibi kullanimlar olumlu duygu degeri taçiyan fiillerdir. Temel duygular arasinda kabul edilen bu duygular, zevk, ne§e, sevinç ya da mutluluk göstergeleri olarak kabul edilmi§ ve genellikle ayni grup içerisinde degerlendirilmiçtir. Derleme Sözlügü'nde olumlu duygu fiilleri olarak sevgi, sevinç, aci/merhamet ve arzu/istek duygularini yansitan dil unsurlari tespit edilmiçtir. 2.2.1.1.Sevgi Fiilleri
Trnkçe Sözlükte sevmek "1. Sevgi ve baglilik duymak., 2. Birine sevgiyle baglanmak; gönül vermek., 3. Çok hoçlanmak., 4. okçamak., 5. Yerini, çartlarini uygun bulmak." (2009, s. 1743) anlamindayken sevgi "însani bir §eye veya bir kimseye karçi yakin ilgi ve baglilik göstermeye yönelten duygu." (2009, s. 1742) çeklinde açiklanmaktadir.
Derleme Sözlügü'nde bu duygu, okçamak, gönül vermek, begenmek, hoçlanmak, â§ik olmak, ilgi duymak, tutulmak gibi çe§itli duygu durumlariyla açiklanmiçtir. Bu duygu durumlari, ayni kavram alani içerisinde ortaya çikmakta ve olumlu bir duygu degeri taçimaktadir. Ancak bu duygularin bireylere hissettirdikleri birbirinden farklidir. Örnegin, ilgi duymak ile â§ik olmak derece olarak birbirinden farkli duygu degerine sahiptir.
Derleme Sözlügü'nde sevgi bildiren duygu fiilleri, karçi cinse ve ebeveynlerin çocuklarina karçi duydugu ilgiye atifta bulunmaktadir. Bunun yaninda karçi cinse olan ilginin derecesini belirtmek için kucaklamak, samimi davranmak, özlemek gibi sevgi göstergeleri ve bu duygulari ifade eden fiillere yer verilmiçtir.
Anadolu agizlarinda sevgi fiilleri olarak acimak "Sevmek, okçamak: Gel evlâdim, seni aciyayim." (Kirikkale) (DS I, s. 50), akinmak "1. Özenmek, meyletmek, gönül vermek, sevmek." (Zonguldak, Kayseri, Nigde, Konya, Adana, Îçel) (DS I, s. 152), cibelemek "1. Sevmek." (Çorum) (DS II, s. 953), dutunmak "2. Sevmek, begenmek, hoçlanmak." (Kayseri, Nigde, içel) (DS II, s. 1613), erkelemek (I) "Çok sevmek, çocugu nazla büyütmek." (Tokat) (DS II, s. 1774), guçmak "Kucaklamak, sevmek (çocuk dilinde) (Bolu, Kars) (DS III, s. 218l), hezdellemey "Begenmek, hoçlanmak, sevmek." (Kars) (DS III, s. 2355), hon olmak "2. Karçi cinsten birini çok sevmek, ona
kar§i 9ok istek duymak: Senin ifin yüregim hon oldu." (i9el) (DS III, s. 2403), ílikmak (I) "1. Kani kaynamak, birini gonülden sevmek, a§ik olmak." (Isparta, Igel, Nigde, Konya, Adana, Antalya, Mugla), (DS IV, s. 2472), ivirdine sokmak "Canina sokarcasina sevmek." (Malatya) (DS IV, s. 2573), kan ílimak "Sevmek, yakinlik duymak, begenmek." (Afyon, Isparta, Balikesir, Eski§ehir, Sivas, Konya, ígel, Konya) (DS IV, s. 2624), okramak "1. Bir §eye kar§i 9ok istek duymak, gonülden sevmek: Irazi gorünce i9erim okradi." (Í9el) (DS V, s. 3277), pi?i pi?i etmek "Sevmek, ok§amak, yaranmak istemek." (Elazig) (DS V: 3441), sevi dü^ürmek "Sevmek, a§ik olmak." (Mugla) (DS V, s. 3596), soymek (I) "1. Sevmek." (Kars) (DS V, s. 3686), §eddimek "Sevmek, kucaklamak." (Kars) (DS V, s. 3758), yakilmak (I) "1. Ali§mak, sevgiyle baglanmak." (Afyon, Denizli, Aydin, Manisa, Kütahya, Eski§ehir, Kocaeli, £orum, Nigde, Konya, Mugla) (DS VI, s. 4130), yansamak "imrenmek, begenmek, sevmek." (Kastamonu) (DS VI, s. 4174), yarsimak (I) "4. £ok sevmek." (Isparta, Denizli, Balikesir, Eski§ehir, Bolu, Sakarya, istanbul, Zonguldak, Kastamonu, £orum, Sivas ve 9evresi, Samsun, Amasya, Ordu, Ankara il9e ve koyleri) (DS VI, s. 4191), yürek oynamak "1. Candan sevmek." (Denizli) (DS VI, s. 4335), ahinmak "1. ilgi duymak., 2. Sevmek, tutulmak." (Nev§ehir) (DS VI, s. 4412) dil unsurlari tespit edilmi§tir. 2.2.1.2.Sevin? Fiilleri
Türkge Sozlük'te sevinmek "Sevin9 duymak." (2009, s. 1743), seving "istenen veya ho§a giden bir §eyin olmasiyla duyulan co§ku; kivan9, meserret, sürur." (2009, s. 1743) §eklinde a9iklanmi§tir.
Derleme Sozlügü'nde bu duygu durumunu ifade eden fiiller yakin anlamli gostergelerle a9iklanmi§tir. Bu fiiller, keyiflenmek, zevklenmek, co§mak §eklindedir.
Anadolu agizlarinda seving fiilleri olarak al baglamak "Sevinmek, murada ermek: Oglan doguran al baglar." (Bursa, £orum, Sivas, i9el) (DS I, s. 207), $atavlanmak "Sevinmek, keyiflenmek." (Kayseri) (DS V, s. 3754), bortmek (II) "Co§mak, 9ok sevinmek." (Kayseri) (DS II, s. 772), baylanmak "Keyiflenmek, zevklenmek." (Bolu) (DS II, s. 582) gibi dil unsurlari tespit edilmi§tir.
2.2.1.3. Aci/Merhamet Fiilleri
Türkge Sozlük'te aci duygusu, "Kirici, üzücü, incitici, dokunakli, kotü olan." (2009, s. 7), acimak "Merhamet etmek., 4. -e, mecaz Baqkasinm ugradigi veya ugrayacagi kotü bir duruma üzülmek."; merhamet duygusu, "Bir kimsenin veya bir ba§ka canlinin kar§ila§tigi kotü durumdan dolayi duyulan üzüntü, acima." (2009, s. 1373) ve merhamet etmek ise "Acimak." (2009, s. 8) §eklinde a9iklanmi§tir.
Derleme Sozlügü'nde bu duygu, üzülmek, yüregiyanmak, müteessir olmak gibi 9e§itli duygu durumlariyla a9iklanmi§tir. Bunun yaninda bu duygu durumunun derecesini belirten yaf yaf yanmak, üreyi yanmak gibi ornekler de gorülmektedir. Aci/merhamet duygu fiili, igi sizlamak, yüregi acimak, yüregi yanmak ve igi yanmak gibi deyimlerle de a9iklanmi§tir.
Anadolu agizlarinda aci/merhamet fiilleri olarak aciklanmak "1. Üzülmek, acimak, müteessir olmak." (^ankiri, Mara§) (DS I, s. 49), ?igermek (II) "Acimak." (Sivas) (DS I, s. 1207), i?e batmak "i9i sizlamak, yüregi acimak." (Mugla) (DS IV, s. 2505), ofulamak "Yüregi yanmak, acimak." (Aydin) (DS V, s. 3268), ozü baymak [ozü donmek] "Acimak: §u fakiri gorünce ozüm baydi." (Denizli) (DS V, s. 3375), §e§mek "Acimak." (izmir) (DS V, s. 3766), yaf yaf yanmak "£ok acimak, yüregi yanmak." (Kastamonu, Konya), yaniksamak "Acimak." (Kütahya, £orum)
(DS VI, s. 411l), yaziklamak "Acimak, üzülmek." (Samsun, Gümü§hane) (DS VI, s. 4219), biçkinmak "Acimak." (Kastamonu ve çevresi) (DS VI, s. 4458), göyünmek (I) "Acimak, içi yanmak." (Isparta) (DS VI, s. 4513), tohlamak "Acimak, üzülmek." (Kars) (DS VI, s. 4767), üreyi yanmak "Çok acimak, üzülmek." (Kars) (DS VI, s. 4496) gibi dil unsurlari tespit edilmiçtir.
2.2.1.4. Arzu/istek Fiilleri
TCrkçe Sözlük'te arzu duygusu, "îstek." (2009, s. 126), istek "1. Bir §eye karçi içten gelen yönelme duygusu; gönül, arzu, heves, kasit., 2. Yerine getirilmesi baçkasindan istenilen §ey; emir, özenç. meram, talep. 3. ruh bilimi Belirli bir gereksinimi karçilayacagi dü§ünülen nesne veya duruma karçi duyulan özlem; arzu." (2009, s. 986) çeklinde açiklanmaktadir.
Derleme Sözlügü'nde bu duygu begenmek, yalvarmak, talip olmak gibi çeçitli duygu durumlariyla açiklanmiçtir. Bunun yaninda arzu/istek duygu durumunun niteligini ve derecesini belirten çeçitli kullanimlar da dikkat çekmektedir. Arzu/istek duygu fiillerinin niteligini belirten yaçanmak "Sirnaçmak, yalanciktan aglayarak istemek", mer mer mele^mek "Yalvarip yakarmak, bir §eyi aglayarak istemek.", ersemek "Koca istemek.", evlensek olmak "Cani evlenmek istemek." fiilleri yaninda derecseni bildiren dillemek (II) "5. Bir §eyi çok istemek', gimçinmak (I) "Bir §eyi çok istemek.", gönlü cidamak "Bir §eyi çok arzu etmek, istemek." gibi kullanimlar görülmektedir.
Arzu/istek duygusunu yansitmak için agizlarda, basit fiillerin yani sira alimcil olmak ve evlensek olmak gibi birleçik fillerin de kullanildigi tespit edilmiçtir.
Anadolu agizlarinda arzu/istek fiilleri olarak alimcil olmak "Talip olmak, almak istemek." (içel) (DS I, s. 218), cidamak (I) "Begenmek, istemek." (içel) (DS II, s. 896), çekenmek "Arzu etmek, istemek." (Isparta) (DS II, s. 1111), mer mer mele^mek "Yalvarip yakarmak, bir §eyi aglayarak istemek." (Samsun) (DS IV, s. 31l1), sezeklemek "Anlamak istemek, gözetlemek." (Kütahya) (DS V, s. 3601), yan^anmak "Sirnaçmak, yalanciktan aglayarak istemek." (Bolu köyleri, Edirne) (DS VI, s. 41l6), yerikmek "§imarmak, her §eyi kendine istemek." (Ordu) (DS VI, s. 4253), yaltanmak "Yalvarmak, dilemek." (Kerkük) (DS VI, s. 4152), çekenmek "Arzu etmek, istemek." (Isparta) (DS II, s. 1111), goynü istemek "Arzu etmek." (Sivas) (DS III, s. 2111), çakiri çekmek "Gönlü istemek." (Ankara) (DS II, s. 1044), çekinmek "Cani istemek: Benim çok canim çekindi." (Isparta) (DS II, s. 1113), dillemek (II) "5. Bir §eyi çok istemek: Kiz için dilledi dilledi elinde ne varsa hepsini yedi." (Erzurum) (DS II, s. 1496), dimiri çekmek "Cani çekmek, arzu etmek." (Hatay) (DS II, s. 1460), ebilemek "1. Arzulamak, istemek." (Konya) (DS III, s. 165l), el ogalamak "Minnet etmek, baçkasindan bir §ey istemek, dilenmeye benzer tavir takinmak." (Amasya) (DS III, s. 1726), ersemek "Koca istemek." (Eskiçehir, Nigde, Konya, içel) (DS III, s. 1ll6), evlensek olmak "Cani evlenmek istemek." (içel) (DS III, s. 1811), gimçinmak (I) "Bir §eyi çok istemek." (Sivas) (DS III, s. 2044), gönlü cidamak "Bir §eyi çok arzu etmek, istemek." (içel) (DS III, s. 2155), ivenmek "Özenmek, çok istemek." (Ankara) (DS IV, s. 2572), ivmek "2. Çok istemek'(Gaziantep, Mara§) (DS IV, s. 2573), otarmak (II) "Begenip istemek, birini öbüründen üstün tutmak." (izmir) (DS V, s. 3295), öhmeg "Evlenmek istemek." (Burdur) (DS V, s. 3326), öksemek "Görecegi gelmek, özlemek, istemek." (Isparta, Siirt, Diyarbakir, Urfa, Gaziantep, Mara§, Sivas, Nigde, Konya, Adana, içel, Tekirdag), (DS V, s. 3328), öpçünlenmek "Yapmak istemek, istek duymak: Ben ne i§ yaparsam o da öpçünleniyor." (Nigde) (DS V, s. 3345), özülemek "Özlemek, istemek." (Nigde) (DS V, s. 3375), seyirsinmek "Bakmak, görmek istemek." (Bolu) (DS V, s. 3598), sümülcemek (I) "Yalvararak istemek." (U§ak, Kütahya) (DS
V, s. 3715), $illihlanmak "Yaranmak istemek." (Bayburt, Kars) (DS V, s. 3770), yaf yaf etmek (I) "1. Bir §eyi çok istemek, aramak: Görmüyor musun, agzi yaf yaf ediyor." (Gaziantep, içel) (DS
VI, s. 4117), yarsimak (I) "3. Begenmek, hoçlanmak, imrenmek, istemek." (Isparta, Denizli, Balikesir, Eski§ehir, Bolu, Sakarya, istanbul, Zonguldak, Kastamonu, Çankiri, Çorum, Sivas ve çevresi, Samsun, Amasya, Ordu, Ankara ilçe ve köyleri) (DS VI, s. 4191), yügseginden uçmak "Kolayca eriçilemeyecek çeyler istemek." (Nigde) (DS VI, s. 4329), yüz vurmak "Baçvurmak, bir §ey istemek." (Amasya, Sivas) (DS VI, s. 4341) gibi dil unsurlari tespit edilmi§tir.
2.2.2. Olumsuz Duygu Fiilleri
Bireyin ruh ve zihin dünyasinda negatif çagriçimlar oluçturan olumsuz duygu durumlari, Yaylagül'de (2010) "igren-, köpür-, bunal-..." gibi fiillerle örneklendirilmi§tir. Bu duygu durumlari, Fakirullahoglu'nun duygu fiilleri siniflandirmasinda, "4. Deneyimci öznenin endive, korku, öfke, hoçnutsuzluk durumunu anlatan fiiller ve 5. Deneyimci öznenin özerklige karçi kuçku, utanç, çekinme, heyecan, özgüven eksikligi durumunu ifade eden duygu fiilleri" (2016) baçliklarinda ele alinmaktadir. Derleme Sözlügü'nde darginlik/küslük, aksi mizaç, nefret, ku§ku/§üphe bildiren dil unsurlari olumsuz duygu fiilleri olarak belirlenmiçtir.
2.2.2.1. Darginlik/Küslük Fiilleri
Tûrkçe Sözlükte darginlik duygusu, "Dargin olma durumu." (2009, s. 475), darilmak fiili, "1. Herhangi birinin ho§a gitmeyen bir söz veya davraniçi yüzünden görü§mez olmak; kakimak, 2. Gücenmek, kirilmak, alinmak, incinmek., 3. azarlamak.." (2009, s. 475), küsmek fiili "1. Herhangi birinin ho§a gitmeyen bir söz veya davraniçi yüzünden görü§mez olmak." (2009, s. 1287) ve küslük "Küs olma durumu, darginlik." (2009, s. 1287) anlamlariyla açiklanmiçtir.
Üzüntü, öfke ve hoçnutsuzluk bildiren bu duygu durumlari, Derleme Sözlügü'nde yakin anlamli olarak degerlendirilen küsmek, kirilmak ve gücenmek fiilleriyle açiklanmiçtir. Yakin anlamli olarak siralanan bu duygu durumlarinin, duygu degeri ve semantik farkliliklari vardir. Darilmak/küsmek duygu fiilinin özellikle öfke duygu fiiliyle birlikte ele alinmasinda bu duygu durumunda anlam yaninda bireyin vermiß oldugu tepki/tepkilerin de etkili oldugu dü§ünülebilir.
Anadolu agizlarinda darginlik/küslükfiilleri olarak acig etmek "Küsmek, darilmak." (Bitlis, Van) (DS I, s. 47), burutmak (I) "Darilmak, küsmek, somurtmak." (Isparta, Balikesir, Kütahya, Eskiçehir, Çorum, Gaziantep, Ankara, Sivas, Konya) (DS I, s. 805), cidirlanmah "Gücenmek, darilmak." (Sivas) (DS II, s. 898), gönellenmek "Darilmak, kirilmak." (Isparta) (DS III, s. 2153), gönüllenmek "Küsmek, darilmak, kirilmak." (Denizli, Aydin, izmir) (DS III, s. 2156), üvelmek "Öfkelenmek, darilmak." (Çankiri) (DS VI, s. 4084) gibi dil unsurlari tespit edilmiçtir.
2.2.2.2. Aksi Mizaç Fiilleri
Aksi mizaç duygu durumlari herhangi bir olay, olgu ya da durum karçisinda bireylerin göstermi§ oldugu fiziksel, ruhsal ya da davraniçsal açidan olumsuz tepkileri içermektedir. Trnkçe Sözlük te somurtmak "Küskünlügünü, bir §eye sikildigini, keyifsizligini anlatacak biçimde yüzünü buruçturmak, surat asmak." (2009, s. 1790) ve surat asmak "Kaçlarini çatip yüzüne küskün veya dargin bir anlam vermek, somurtmak." (2009, s. 1821) anlamlariyla açiklanmaktadir.
Tiksinme, begenmeme, sikilma, darilma ve küsme gibi olumsuz duygulara bagli olarak insanlarin yüz ifadelerinde çatiklik, somurtma ve asik surat gibi göstergeler ortaya
çikabilmektedir. Nitekim Derleme Sözlügü'nde de surat asmak/ somurtmak fiilleri darilmak, küsmek ve öfkelenmek duygu filleriyle açiklanmiçtir.
Anadolu agizlarinda aksi mizaç fiilleri olarak bertilmek (II) "Surat asmak, somurtmak." (Burdur, Denizli) (DS I, s. 63l), burutmak (I) "darilmak, küsmek, somurtmak." (Isparta, Balikesir, Kütahya, Eskiçehir, Çorum, Gaziantep, Ankara, Sivas, Konya) (DS I, s. 805), domalmak (II) "Somurtmak, öfkeli ve dargin durmak." (içel, Mugla) (DS II, s. 1549), doñu^mak (I) "Somurtmak, sessiz ve dargin durmak." (Tokat, Konya) (DS II, s. 1562), kamitmak "Üzüntüden büzülüp durmak, somurtmak." (Kastamonu, Konya, içel, Mugla) (DS IV, s. 2616), morutmak "Surat asmak, somurtmak." (Eskiçehir) (DS IV, s. 3212), simkirtmak "Surat asmak, somurtmak." (Amasya) (DS IV, s. 3610), domu^mak "Somurtmak." (Afyon, U§ak, Isparta, Burdur, Denizli, Eskiçehir, Çankiri, Çorum, Amasya, Tokat, Sivas, Ankara, Kirçehir, Kayseri, Nigde, Konya, Antalya, Mersin, içel) (DS VI, s. 4489), sanirtmak (I) "Surat asmak, sessiz durmak." (Kütahya) (DS VI, s. 4671), simhirmah "Surat asmak, somurtmak." (DS VI, s. 4691) gibi dil unsurlari tespit edilmiçtir.
2.2.2.3. Nefret Fiilleri
insanoglu bir kiçi, olay veya durumla ilgili sevgi ve yakinlik olarak nitelenen temel olumlu duygu fiillerini ürettigi gibi nefret etmek/tiksinmek gibi olumsuz duygulari da geliçtirebilmektedir.
Trnkçe Sözlükte nefret "1. Bir kimsenin kötülügünü, mutsuzlugunu istemeye yönelik duygu. 2. Tiksinme, tiksinti." (2009, s. 1465), nefret etmek fiili "1. birine veya bir §eye karçi nefret duygusuyla dolu olmak., 2. tiksinti duymak." (2009, s. 1465) anlamlariyla açiklanmaktadir.
Nefret etmek/tiksinmek duygusu diger duygularla iliçkilidir. "Genellikle sevgi duygusunun karçiti kabul edilen tiksinme duygusu öfke ve nefret duygulari ile yakinlikgösterir. Öfke ve nefrete sebep olan etkenler tiksinmeyi de ortaya çikarabilir ya da bu duygular bir arada yaçanabilir. " (ilter, 2019, s. 161). Nitekim Derleme Sözlügü'nde nefret etmek/tiksinmek duygulari öfkelenmek, kinlenmek, begenmemek, sogumak ve igrenmek fiilleriyle açiklanmiçtir.
Nefret duygusunu yansitmak için agizlarda, basit fiillerin yani sira §i§gün olmah, zehlesi gitmek ve yigrenci olmah gibi birleçik fillerin de kullanildigi tespit edilmiçtir.
Anadolu agizlarinda nefret fiilleri olarak kararmak "Kin tutmak." (Denizli, Nigde) (DS IV, s. 2653), kicilemek "Kin tutmak, öfkelenmek: Erkek deve gibi kicileyip durma." (Konya) (DS IV, s. 28l0), $i$gün olmah "Kin tutmak." (DS VI, s. 4l31), hirtmak (II) "1. Usanmak, nefret etmek, tiksinmek.,2. igrenmek., 3. Kinlenmek." (Gaziantep) (DS III, s. 23l5), horlamak "1. Birine kin beslemek, nefret etmek." (Artvin, Antalya) (DS III, s. 2411), irdemek "1. Begenmemek, istememek, nefret etmek." (Çorum, Amasya, Gümü§hane, Artvin, Erzurum, Sivas, Yozgat) (DS IV, s. 2548), karakmak (I) "5. Nefret etmek." (içel) (DS IV, s. 2648), öyfesi agzindan gelmek "1. Bir çeyden çok igrenmek." (Kars) (DS V, s. 3366), ucumak "Yilmak, ürkmek, sogumak, nefret etmek: Koyunlar kirdan ucudu." (Isparta, Manisa, Antalya, Kibris) (DS VI, s. 4022), zehlesi gitmek "igrenmek, nefret etmek." (Azerbaycan) (DS VI, s. 4358), yigrenmek "igrenmek, tiksinmek." (Nigde, içel) (DS VI, s. 4279), perikmek "2. Tiksinmek." (Samsun, Sivas, Urfa) (DS VI, s. 4645), seksenmek "2. Tiksinmek'(Kerkük) (DS VI, s. 4682), yigrenci olmah "Tiksinmek." (DS VI, s. 4824) gibi dil unsurlari tespit edilmiçtir.
2.2.2.4. Ku§ku/§üphe Fiilleri
Bu duygu fiilleri zihinsel/duygusal ve davrani§sal durumlari tanimlamaktadir. Bireyin zihin dünyasinda olu§turdugu bilgiler, 9evresel faktörler ve vesveseler sonucu bir durumdan, olaydan veya farkli birey/gruptan §üphelenmesi/ku§kulanmasiyla hastalikli bir ruh hali olu§maktadir. Geli§tirilen bu hastalikli ruh hali, bireylerde ba§kalarina kar§i soguk davranma ve uzak durma gibi davrani§lari da beraberinde getirmektedir.
Derleme Sözlügü'nde bu duygu fiilleri ürkmek, i§killenmek, akli kari§mak ve korkmak gibi fiillerle a9iklanmi§tir.
Ku§ku/§üphe duygusunu yansitmak i9in agizlarda, basit fiillerin yani sira beyni gicillanmak ve tedirgin etmek gibi birle§ik fiillerin de kullanildigi tespit edilmi§tir.
Anadolu agizlarinda ku§ku/ §üphe fiilleri olarak böcelenmek (I) "Ku§kulanmak." (izmir) (DS I, s. 775), burgalamak (I) "§üphelenmek, ku§kulanmak." (Samsun) (DS I, s. 797), hü^ümlenmek "Ürkmek, korkmak, ku§kulanmak." (£orum, Amasya, Ordu, Sivas, Nigde, Mugla) (DS III, s. 2452), kacunmak "Ku§kulanmak, sakinmak." (£ankiri, Kastamonu) (DS IV, s. 2586), kü^ümlenmek "i§killenmek, ku§kulanmak" (£orum, Amasya, Ordu, Sivas, Nigde, Mugla) (DS IV, s. 3053), oyurtmak "Ku§kulanmak, ürkmek, kulak kabartmak" (Denizli, i9el) (DS V, s. 3307), perelenmek (II) "Ku§kulanmak, i§killenmek." (Sivas) (DS V, s. 3431), pürelenmek "Ku§kulanmak." (izmir, Manisa, Nigde) (DS V, s. 3500), sineklenmek (II) "Ku§kulanmak." (Adana, Kirikkale) (DS V, s. 3641), ütüklenmek (IV) "Ku§kulanmak." (Kastamonu, Antalya, Mugla) (DS VI, s. 4082), beyni gicillanmak "Akli kari§mak, ku§kulanmak" (Afyon) (DS VI, s. 4457), tedirgin etmek "Korkutup ka9irmak, ku§kulandirmak" (£orum) (DS VI, s. 4747) gibi fiiller tespit edilmi§tir.
2.2.3. Nötr Psikolojik Durum Fiilleri
Nötr psikolojik durum fiillerinde, "Ne tamamen olumlu ne de tamamen olumsuz bir durum kar^isinda kullanildigi igin" (Yildiz, 2019, s. 327) böyle bir adlandirma yapilmi§tir.
2.2.3.1. Kibir Fiilleri
Kibir, bireylerin toplumsal ve ki§isel ili§kilerinde, kendini üstün görme, ba§kalarini a§agilama ve gereksiz gurura kapilma gibi olumsuz miza9 yapisi olu§turan bir duygudur. Nitekim bu duygu, evrensel a9idan olumsuz görülür, gelenek ve görenekler ile bir9ok dinde de bir insanda olmamasi gereken özellikler i9inde zikredilir.
Yildiz'da (2016) nötr psikolojik durum fiilleri olarak kibir ve kararsizlik fiilleri incelenmi§tir. Yildiz'in, kibir fiilleri i9in se9tigi anahtar kelimeler kendini göstermek ve mükemmel olmak'tir.
Türkge Sözlük'te kibir "1. Kendini ba§kalarindan üstün tutma; benlik, böbür, gurur., 2. isim büyüklenme". (2009, s. 1179) anlamlariyla a9iklanmi§tir. Derleme Sözlügü'nde kibir fiilleri üstün görmek, gururlanmak, övünmek, böbürlenmek, büyüklenmek ve nispet yapmak gibi fiillerle a9iklanmi§tir.
Anadolu agizlarinda kibir fiilleri olarak hozalmak "Kendini herkesten üstün görmek, kibirlenmek." (Sivas) (DS III, s. 2424), kanat bi?mek "Gösteri§ yapmak, kibirlenmek" (Kastamonu) (DS IV, s. 2619), kelermek (I) "Gururlanmak, kibirlenmek, kabadayilik yapmak."
(izmir, Mara§, Ankara, Kirçehir, Nigde, içel) (DS IV, s. 2l30), koskoslanmak "Böbürlenmek, kibirlenmek." (Amasya, Sivas, Nigde, Adana) (DS IV, s. 2931), mavrulanmak "Kendini büyük görmek, kibirlenmek." (Isparta, Kastamonu) (DS IV, s. 3139), olçumlanmak "Kibirlenmek, gururlanmak." (Ankara) (DS V, s. 32l9), to^armak "Kibirlenmek, böbürlenmek." (Isparta, Konya) (DS V, s. 39l5), ünlenmek (III) "Onurlanmak, kibirlenmek." (Bursa) (DS VI, s. 4068), gubarmak "Gururlanmak, kibirlenmek." (Afyon, Isparta, Burdur, Denizli, Manisa, Eskiçehir, Kocaeli, Kastamonu, Çorum, Amasya, Giresun, Erzincan, Elâzig, Mara§, Sivas, Ankara, Nigde, Konya, içel, Mugla) (DS VI, s. 4513), e^behlenmek "Övünmek, böbürlenmek." (Afyon, Aydin, Malatya ve köyleri) (DS III, s. 1l18), gicit vermek "Övünmek, gururlanmak." (Amasya) (DS III, s. 2030), kasalmak "Gururlanmak, büyüklenmek, övünmek." (Afyon, Isparta, Denizli, Bolu, Urfa, Sivas, Ankara, Kayseri, Nigde, Konya, Adana, içel, Mugla) (DS IV, s. 26l4), kertmek (II) "Kendini begenmek, övünmek." (Mara§, içel) (DS IV, s. 2l60), kubuduk atmak "Yalan söylemek, övünmek." (Isparta, Konya, Adana) (DS IV, s. 2989), ogunmak (I) "Övünmek." (Trabzon ve çevresi) (DS V, s. 3273),üsten almak "Övünmek." (Nigde) (DS VI, s. 40l8), yegilmek (II) "Övünmek, çimarikça davranmak." (Hatay, Kayseri) (DS VI, s. 4225), kerç etmek "Övünmek, nispet yapmak." (Çorum) (DS VI, s. 4548) gibi dil unsurlari tespit edilmiçtir.
Sonuç
Agizlar temelinde olu§turulmu§ olan bu çaliçmada kaynak olarak Derleme Sözlügü temel alinmiçtir. Çaliçmada, öncelikle alan yazininda mental fiiller ve duygu fiilleri üzerine yapilan yayinlar, görü§ler ve siniflandirmalar verilmiçtir. Farkli bilim insanlarinin tasniflerinden çaliçmanin kapsamina uygun olan Yildiz'in (2016) siniflandirmasi esas alinmi§ ve tespit edilen dilsel veriler bu dogrultuda yorumlamiçtir. Derleme Sözlügü taranarak toplamda 20l duygu fiili tespit edilmi§ ve bu fiiller tasnif edilmiçtir. Eserde taniklanan duygu fiilleri, temelde anlik tepki bildiren ve srneç içinde geliçen fiiller çeklinde siniflandirilmiç ve bu baçliklara ait alt baçliklar olu§turulmu§tur. Anlik tepki bildiren fiiller korku, §a§kinlik, öfke/kizginlik ve utanç fiilleri olarak siralanmiçtir. Derleme Sözlügü'nde bu duygu fiillerinin sayisi toplamda 75'tir. Sirasiyla bu fiiller korku (17), §a§kinlik (13), öfke/kizginlik (36) ve utanç fiilleri (9) çeklindedir. Srneç içinde geliçen fiiller, kendi içerisinde olumlu, olumsuz ve nötr olmak üzere üç ana baçliga ayrilmiçtir. Olumlu duygu fiilleri sevgi, sevinç, aci/merhamet, arzu/istek; olumsuz duygu fiilleri darginlik/küslük, aksi mizaç, nefret, ku§ku/§üphe; nötr duygu fiillerinde ise kibir fiilleri tespit edilmiçtir. Bu duygu fiillerinin sayisi toplamda 114'tür. Sirasiyla olumlu duygu fiilleri sevgi (21), sevinç (4), aci/merhamet (13), arzu/istek (34); olumsuz duygu fiilleri darginlik/küslük (6), aksi mizaç (10), nefret (14), ku§ku/§üphe (12); nötr duygu fiillerinden kibir fiillerinin sayisi ise (18)'dir.
Bu duygu fiillerinin tespit edilmesiyle Anadolu'da yaçayan insanlarin somut ve soyut göstergelere bagli olarak geliçtirdikleri algilama biçimleri, kavramlaçtirma çekilleri, toplumsal ve kültürel özellikleriyle iliçkileri ve duygu dünyasiyla ilgili veriler ortaya konulmuçtur. Çaliçma Türkiye 'de Halk Agzindan Derleme Sözlügü bütüncesinde oluçturuldugu için bölgesel farkliliklari içeren söyleyi§lerle kullanilan duygu fiilleri belirlenmiçtir. Anlamsal özelliklerine göre siniflandirilan duygu fiillerinin anlamlarina ve derlendigi yöre/yörelerle ilgili verilere de yer verilmiçtir.
Yapilan bu çaliçmada, Anadolu agizlarindaki duygu söz dagarciginin zenginligi ve çeçitliligi ortaya konulmuçtur. Duygu fiillerinin çeçitliliginin, Türk toplumunun sahip oldugu idrak dünyasi
ve bunun i9erigiyle ilgili oldugu gorulmektedir. Anadolu agizlarinda ge§itli duygu durumlari ifin farkli kullanimlarin olmasi, kulturel, toplumsal degi§imler, donu§umler ve cografya gibi etmenlerle bireylerin bili§sel ve ruhsal sure9lerinin etkilendigini taniklamaktadir.
Extended Abstract
Man is a living being who tries to understand and make sense of his life. One of the features that distinguish this creature from other beings is its emotions. Emotions express the cognitive, physiological, and psychological states of individuals emerging in a positive-negative framework. Researchers trying to explore human beings in every aspect have tried to examine the appearance of emotions in language. In linguistics research, especially in the field of cognitive linguistics, emotion verbs are considered as a subcategory of mental verbs. Mental verbs are verbs that include the actions of the human mind such as understanding, thinking, knowing, feeling, and sensation. In the literature, many studies on mental verbs and their subtypes have been conducted and continue to be conducted. However, studies on Anatolian dialects, which are one of the important sources revealing the vocabulary of the Turkish language, are quite limited. Anatolian dialects are important sources revealing the expressive power of the Turkish language. As a matter of fact, mental verbs and the verbs of explanation, cognition, emotion, and sensation, which can be characterized as subtypes, are present and diverse in Anatolian dialects. In this study, which is based on document analysis and in which the data obtained are analyzed with the simultaneous method, firstly, a search was made in The Compilation Dictionary of Turkish Folk Speech and the identified data were classified. In this context, the emotion verbs identified in the corpus were classified and evaluated according to their meaning characteristics. In the study, verbs of emotion were identified and analyzed under fourteen headings as fear, surprise, suspicion/doubt, anger/fury, joy, love, arrogance, resentment/offence, ill temperament, shame, hatred, desire/wish. As the study is based on Anatolian dialects, the scope of the study is quite wide. For this reason, the scope was narrowed and some of the identified emotional verbs could not be included in the analysis. In the study, the emotion verbs classified according to their semantic features, the meanings of the identified verbs, and the data about the region(s) where they were compiled were also included. In this study, a total of 207 emotion verbs were identified and these verbs were classified. In the classification, verbs of emotion are presented under two main headings, namely verbs that express instant reaction and verbs that develop in the process, and under subheadings belonging to these headings. The number of verbs expressing instant reaction is 75 in the Compilation Dictionary. These verbs are listed as fear, surprise, anger/fury, and shame verbs. The number of these verbs is respectively fear (17), surprise (13), anger/fury (36), and shame (9). The number of verbs that developed in the process is 114. These verbs are divided into three main categories: positive, negative, and neutral. Positive emotion verbs were identified as love, joy, pain/compassion, desire/wish; negative emotion verbs were identified as resentment/offence, ill-temper, hatred, suspicion/doubt; and neutral emotion verbs were identified as arrogance. The number of these emotion verbs is 114 in total. Positive emotion verbs are love (21), joy (4), pain/compassion (13), desire/wish (34); negative emotion verbs are resentment/offence (6), ill-temper (10), hatred (14), suspicion/doubt (12); and the number of arrogance verbs among neutral emotion verbs is (18). With this study, the emotion verbs and their features in Anatolian dialects were determined. The data reveal that the verbs expressing emotion in Anatolian dialects are quite diverse and rich. This diversity reveals the process of thinking, understanding, knowing, and making sense of the world of individuals living in society. The fact that there are different uses for
various emotional states in Anatolian dialects shows that the cognitive and mental processes of
individuals are affected by factors such as cultural, social changes, transformations, and
geography.
Kaynak^a
Aksan, D. (2017). Anlambilim: Anlambilim konulari ve Türkgenin anlambilimi. Bilgi.
Alan, i. & Özeren, M. (2018). Kirgiz Türk9esinde mental fuller. Türkiyat Araqtirmalari Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224. https://doi.org/10.14222/Turkiyat3778
Ay, Ö. (2009). Türkiye Türkgesi agizlarinda fiil gekimi. Türk Dil Kurumu.
Biber, D. et al. (2007). Grammar of spoken and written English. Longman. https://doi.org/10.1075/z.232
Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkgesinde mentalfiiller. [Yayimlanmami§ doktora tezi]. Ankara Haci Bayram Veli Üniversitesi.
Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs. In Semantics and The lexicon. (Ed.: J. Pustejovsky), 55-72, Boston. https://doi.org/10.1007/978-94-011-1972-6_5
£elik, N. (2022). Divänu Lugäti't-Türk'te ge9en temel duygu fiillerinin Derleme Sözlügü'ndeki durumu üzerine bir degerlendirme. Yüzüncü Yil Üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü Dergisi, (57), 143-156. https://doi.org/10.53568/yyusbed.1135819
£iloglu, M. (2008) Anadolu ve Rumeli agizlarinda tasviri fiiller. [Yayimlanmami§ yüksek lisans tezi].Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Erdem, M. (2004). Türkmen Türk9esinde mental fiillerin isteme göre anlam degi§meleri. V. Uluslararasi Türk Dil Kurultayi Bildirileri 1, (s. 939-949), Türk Dil Kurumu.
Fakirullahoglu, M. A. i. (2016). Kirgiz Türkgesinde duygufiilleri. [Yayimlanmami§ doktora tezi]. istanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Fakirullahoglu, M. A. i. (2021). Kirgiz Türk9esinde duygu fiillerinin semantik yapisi ve etimolojisi üzerine bir inceleme. Turkish Studies, 16 (4), 2281-2302.
Fakirullahoglu, M. A. i. (2022). Kazak Türk9esinde duygu fiilleri. Uluslararasi Türkge Edebiyat Kültür Egitim Dergisi, 11 (3), 991-1016.
Halliday, M. (2004j. An Introduction to functional grammar. Foreign Language Teaching and Research. https://doi.org/10.4324/9780203783771
Hirik, E. (2018). Türkiye Türkgesinde mental fiiller. Türk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü.
ibe, P. (2004). Türk9e ruh durumu eylemleri i9in bir siniflama önerisi. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 1 (1), 35-45.
ilter, E. (2019). Karahanli Türkgesinde duygu fiilleri. [Yayimlanmi§ doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kilin9, E. (2024). Irk Bitig'de duygu fiilleri. Korkut Ata Türkiyat Araqtirmalari Dergisi, 14, 495514. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1425698
Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkgesi grameri (§ekil bilgisi). Türk Dil Kurumu.
Levin, B. (1993). English verb classes and alternations a preliminary investigation. The University of Chicago.
Niiranen, L. (2008). Effects of learning contexts on knowledge of verbs (Doctoral Dissertation). University Of Tromso.
Segkin, K. (2019). Eski Türkgede mental fiiller. [Yayimlanmi§ doktora tezi]. Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Soydan, S. (2018). Tarama Sözlügünün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir degerlendirme. Journal of Turkish Studies, 13 (5), 471-493. https://doi.org/10.7827/TurkishStudies.12923
§ahin, S.(2012). Türkmen Türkgesinde mental fiiller. [Yayimlanmami§ doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
§irin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kaganligi yazitlari: Söz varligi incelemesi. Kömen.
TDK (2009). Türkge sözlük. Türk Dil Kurumu.
TDK (2009). Türkiye 'de halk agzindan derleme sözlügü. Türk Dil Kurumu.
Üstüner, A. (2000). Anadolu Agizlarinda sifat-fiil ekleri. Türk Dil Kurumu.
Van Voorst, J. (1992). The Aspectual semantics of psychological verbs. Linguistics and Philosophy, 15 (1), 65-92. http://www.jstor.org/stable/25001462
Vardar, B. (2002). Agiklamali dilbilim terimler sözlügü. Multilingual.
Viberg, Ä. (2004). The Lexical typological profile of Swedish mental verbs. Languages in Contrast, 5 (1), 121-157. https://doi.org/10.1075/lic.5.1.09vib
Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Ara§tirmalari Dergisi, 1, 17-51.
Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkgesindeki duygu fiilleri. Modern TürklükAra§tirmalariDergisi, 7, 100-111. https://doi.org/10.1501/MTAD.7.2010.4.63
Yildiz, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller. [Yayimlanmami§ doktora tezi]. Gazi Üniversitesi.
Etik Beyan/Ethical Statement: Bu gali§manin hazirlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyuldugu ve yararlanilan tüm gali§malann kaynakgada belirtildigi beyan olunur. / It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.
Cati^ma Beyani/Declaration of Conflict: Cali§mada ki§i ya da kurumlar arasi gikar gati§masinin olmadigi beyan olunur. / It is declared that there is no conflict of interest between individuals or institutions in the study.
Telif Hakki&Lisans/Copyright&License: Yazarlar dergide yayinlanan gali§malarinin telif hakkina sahiptirler ve gali§malari CC BY-NC 4.0 lisansi altinda yayimlanmaktadir. / Authors publishing with the journal retain the copyright to their work licensed under the CC BY-NC 4.0
