CC BY
14Cilt: 2,Sayi: 2, 2019
Vol: 2, Issue: 2, 2019
Sayfa — Page: 54-65
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
3L Professional Plagiarism Prevention
GARiB-NAME'DE BAZI BASlT FilLLERDE £OK ANLAMLILIK
POLYSEMY IN THE SOME BASE VERBS THE GARIB-NAME Serpil SOYDAN*
MAKALE BiLGiSi ÖZET
|#| Geli§: 13.05.2019 \/Kabul: 03.07.2019 Garib-näme, Türk edebiyatinin Anadolu Türk^esiyle yazilimj, on dördüncü yüzyildaki en büyük mesnevisidir. Ahläki, tasawufi ve ögretici bir mesnevidir. Türk dili ve edebiyatniin önde gelen, degerli ve temel eserlerindendir. Halki egitmek amaciyla Türkge yazilmi? olan Garib-näme'de ve giirlerinde Yunus Emre'nin ve Mevlänä'mn tesiri büyüktür. Dili sade bir §ekilde kullanan A§ik Pa§a, Türken in guurlu ve bilgili bir savunucusudur. Türk kültürünü yansitan bu eserde yer alan bazi kök fiiller, 50k anlamlilik a^isindan degerlendirilmeye Qali§ilmi§tir. Qok anlamlilik, degi§ik etkenlerle bir göstergenin yansittigi temel anlamin di^inda yeni kavramlari anlatir durumda olmasidrr. Bir sözcügün, dil ifi anlamsal nedenlerle genigleyerek birden 50k kavrami gösterebilme özelligi kazanmasiyla ortaya <?ikan anlam olgusudur. Amag, basit fiillerin hangi anlamlarda kullanildigim tespit etmeye Qali§maktir. Bu cahgmada on basit fiil 50k anlamlilik a^ismdan incelenmigtir. Bunlar; af-, bil-, bit- , 51k-, dak-, dol-, dut-, ge?-, kal-, yit- fiilleridir. Bu kök fiillerin 50k anlamlilik a^ismdan sayisal verileri jöyledir: af- : 4, bil- : 5, bit -: 9, 51k- : 3, dak- : 2, dol- : 3, dut- : 12, gef- : 3, kal-: 5, yit- : 3. Anlam bakimmdan en fazla sayida bit- ve dut- fiillerinin, en az sayida dak-, ge$-, 51k-, dol-, yit- fiillerinin görillmektedir.
Anahtar Kelimeler: Çok anlamlilik, Fiil, Kök Garibnâme.
Araçtirma Makalesi
ARTICLE INFO
Received: 05.13.2019 s/Accepted: 07.03.2019
Keywords:
Polysemy,
Verb,
Base,
Garib-nâme.
Research Article
ABSTRACT
Garib-ntae is the largest masnavis in the fourteenth century written in Anatolian Turkish of Turkish literature. It is a moral, mystical and instructive masnavi. It is one of the leading, valuable and fundamental works of Turkish language and literature. Yunus Emre and Mevlana have great influence in the Garib-name and poems written Turkish in order to educate the public. A§ik Pasha, who uses the language in a simple way, is a conscious and knowledgeable advocate of Turkish. Some of the root verbs in this work reflecting Turkish culture have been tried to be evaluated in terms of polysemy. Polysemy is the expression of new concepts outside the basic meaning that reflects an indicator. Polysemy is that it refers to new concepts other than the basic meaning that an indicator reflects with various factors. It is a meaningful phenomenon that is created by the fact that a word is capable of showing multiple concepts by expanding for semantic reasons. The aim is to try to determine what meanings the simple verbs have. In this study, ten simple verbs were examined in terms of multiple significance. These; open, know, finish, go out, wear, fill up, gather, pass away, stay, disappear verbs. The numerical data of these root verbs in terms of multivariate are as follows: open: four, know: five, finish: nine, go out: three, wear: two, fill up: three, hold: twelve, pass away: three, stay: five, lost: three. In terms of meaning, the most number of finish and hold verbs, the least number of minutes, attach, pass away, go out, fill, lost verbs are used.
* Doç. Dr., Nigde Omer Halisdemir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyati Bölümü, Nigde I Türkiye,
E-mail: srp_syd78(â'hotmail.com.
ORCID https://orcid.org/ 0000-0001-7180-8769.
Bu makaleyi $u çekilde kaynak gösterebilirsiniz (APA):
Soydan, Serpil (2019). "Garib-nâme'de Bazi Basit Fiillerde Çok Anlamlilik". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kiiltür AraçtirmalariDergisi (UDEKAD), 2 (2): 54-65.
Extended Abstract
The Garib-n§me was written during the foundation period of the Ottoman Empire in the 14th century. The
work is one of the leading and valuable sources of Turkish language and literature. Turkish literature written in Anatolian Turkish, XIV. century is the largest mesnevi. In Garib-nSme and his poems, Yunus and Mevlana have great influence. This work written in Turkish in order to educate the people is a moral, mystical and instructive masnavi. It is one of the greatest works of Turkish Sufi literature. This work has been used in this study. Garib-name's author A§ik Pasha is a mystic poet. A§ik Pasha, who uses the language simply, is a conscious and knowledgeable plaintiff of Turkish.
In this study, simple verbs were examined in terms of multifaceted and it was tried to determine what meanings were loaded.
Some of the definitions made on the meaningfulness are as follows: Multivariate is the expression of new concepts outside the basic meaning of an indicator with different factors. The meaning of a word, meaning that the expansion of the meaning of multiple concepts through the emergence of the meaning is a phenomenon. As the method of the study, screening method was preferred.
The verses passed by the verbs and their meanings have been tried to be given. In addition to the couplets taken as examples, the abbreviation of the work and the couplet and page number are given.
Some verbs found in the work and the meanings of these verbs are as follows: In the work of the open-verb; increasing appetite, healthy stomach; the meaning such as (secret) say; (eye) open; (road, etc.) to open, to remove obstacles has been used.
Know verb; It has been found that it is used in meanings such as reach; learn; taste, understand.
Grow verb, It has been found that it is used in meanings such as to keep up; grow; to flourish; to obtain; come up; (connected); length end; come to an end; to be created.
Get out- verb; It is seen that it is used in the meaning of ascension, get away from where it is; arrive from the inside out;
Plug-in verb is determined that they are used to give names and impose meaning.
Fill verb is determined to be used in the meaning of coating; gather somewhere; come together; burn.
Keep verb seems to be used in the meaning of replacing something, covering; to store; possession; replacing an object that does not exist; grasp his hand, keep; hold for a certain time, stop; settle, occupy; capture; keep in any case; flip evaluate.
Pass away verb is used in the meaning of giving up, actual, go from one place to another; sit; to leave;
Stay verb seems to be used in terms of maintaining any situation, to install a work on one's work; sustain life; live; to be distracted; to walk
Disappear verb has been found to be used in their meaning get lost, suffice, reach.
The aim is to determine the meanings of the verbs in the root. In this study ten simple verbs were examined in terms of multiple significance. These; open, know, finish, go out, attach, fill up, gather, pass, stay, disappear verbs. The numerical data of these simple verbs in terms of multifaceted are: open: four, know: five, finish: nine, go out: three, attach: two, fiil: three, take: twelve, pass: three, stay: five, disappear: three.
In terms of meaning, the most number of finish and hold verbs, the least number of minutes, attach, pass, exit-,fill, disappear verbs are used.
These findings are the data obtained as a result of a partial study. Further studies on this work will provide more detailed data.
Giri§
XIV. yüzyilda Osmanli Devletinin kurulu§ devrinde yazilmi§ olan Garib-näme, Türk dil ve edebiyatimn önde gelen, degerli ve temel eserlerindendir. Türk edebiyatimn Anadolu Türk?esiyle yazilmi§, XIV. yüzyildaki en büyük mesnevisidir. Türk kültürünü büyük öl?üde kendinde toplami§, Türk hayat ve ya§ayi§ini en iyi §ekilde yansitmi§tir (Yavuz 2000: X). Garib-näme, ahläki, tasavvufi ve ögretici bir mesnevidir. Türk tasawuf edebiyatimn en büyük eserlerindendir. Bu eserinde dili sade bir §ekilde kullanan ħik Pa§a, Türk^enin §uurlu ve bilgili bir savunucusudur (Kabakli 1997: 354). 1330 tarihinde biten bu eser on bäb üzerine kurulmu§ ve mesnevi tarzinda kaleme alinmi§tir. Eserde tasawuf umdeleri anlatilmakta, on bäb tekrar kendi arasmda on destana ayrilmaktadir. Garib-näme'de ve §iirlerinde Yunus ve Mevlänä'mn tesiri büyüktür. Garib-näme, halki egitmek amaciyla Türk9e yazilmi§ bir eserdir. Garib-näme'nin yazari ħik Pa§a, mutasawif bir §airdir. Kir§ehir'de dogan ħik Pa§a, ögrenimini Süleymän-i Kir§ehri'den yapmi§tir (BTK: 1/299).
Bu makalede Garib-näme'deki bazi basit fiiller, 50k anlamlilik afisindan degerlendirilmeye Qali§ilmi§tir. Kahraman (2015: 15), 50k anlamliligi, bir sözcügün birden 90k anlami igerme niteligi, bir^ok anlami olma durumu ve özelligidir, §eklinde a?iklar (2015: 15). Aksan ise (2016: 89-90), 90k anlamlilikla ilgili §u afiklamaya yer verir: Degi§ik etkenlerle bir göstergenin yansittigi temel anlamin yani sira yeni yeni kavramlan anlatir durumda olmasidir (2016: 89-90). Nizamettin Ugur (2007: 40)'a göre, 90k anlamlilik, bir sözcügün, ikincil nedenlilik denilen dil i9i anlamsal nedenlerle geni§lemesi sonucu birden 90k kavrami gösterebilme özelligi kazanmasiyla ortaya 9ikan anlam olgusudur (2007: 40).
Karaaga9 (1994: 35), "Aralannda binlerce yillik ya§ farki bulunan, §ekil ve anlamlann birlikte ya§adiklan birer yuva olan dillerin belirli yer ve zamanlannda, aym ses degerine sahip, fakat anlam ve fonksiyonca farkli e§ sesli §ekillerle, aym §ekil ile kar§ilanan farkli anlamlar, 90k anlamli §ekiller bulunur. Kelimenin kullanildigi her farkli alan, farkli anlam demek oldugu i9in aym kelime altinda farkli anlamlar yani 90k anlamlilik ortaya 9ikar." a9iklamasina yer verir (1994:35).
Michel Breal (1924: 144'den aktaran Egro 2009: 847) tarafindan 90k anlamliligin, daha fazla eksilti1 (Ing.ellipsis) olaylarindan meydana geldigi ifade edilmi§tir. Bir dilin 90k anlamliligi, o dili konu^an toplulugun medeniyet ve ilerieme seviyesine baglanmi§tir (1924: 144'den aktaran Egro 2009: 847).
Copestake ve Briscoe'ya göre, sistematik ve yapisal olmak üzere ikiye ayrilarak incelenen 90k anlamlilik, esas itibanyla kelimelerin ön yani temel anlamlanndan ortaya 9ikarak ön anlamin olu§turdugu anlam dairesine benzerlik, yakinlik, yaki§tirma ilgisiyle nispi olar^ bagli yan anlamlarin olu§turdugu 90k anlamlilik bütünüdür (Copestake-Briscoe 1996'dan aktaran Berbercan 2013: 85).
1 Anlatimda kolaylik saglamak i^in bir kelimenin, bir kelime grubunun veya bir cümlenin bazi ögelerinin atilip eksiltilerek kullamlmasi olayidir. Örnegin, foto "fotograf', oto "otomobil", giri§ "giri§ kapisi" (Korkmaz 2010:
81).
£ok anlamlilik üzerine Berbercan'in makalesi di§inda pek 90k ?ali§ma yapilmi§tir. Qok anlamlilik ve anlam olaylari üzerine yapilan 5ali§malardan bazilari §öyledir: "Ali §ir Neväi'nin Eserlerinde Yer Alan Fiillerde Qok Anlamlilik" (Soydan 2015); "Türkiye Türk?esindeki Kök Fiillerin Yapi ve Anlam Özellikleri" (Gedizli 2013); "Türkiye Türk?esi ve Türk Lehgelerinde Kuru Sözcügünün Anlam Boyutlari Üzerine Art ve E§ Zamanli Bir Yakla§im" (Toprak-Besli 2015); Bati Türkgesinde Anlam Degi§meleri (Sel^uk 2000); Eski Türkgeden Eski Anadolu Türkgesine Anlam Degi§meleri (Erol 2002); "Türk?ede yal "dinlenme; izin; ücret" ve Qok Anlamlilik" (Öner 2012); "Kämüs-i Türki'den Türk^e Sözlük'e Anlam Degi§meleri-Eyle^er" (Dogru 2013); "Kutadgu Bilig'de Kör- "Görmek": £ok Anlamlilik, Metafor ve Gramerle§me" (Gökfe 2015); Qagatay Türkgesinde Basit Füller ve Fiilden Fiil Yapim Eki Alan Fiillerde Yapi ve Qok Anlamlilik (Soydan 2017); "Eski Türk?ede £ok Anlamlilik ve Baglam: I§itme Alani Algi Eylemleri" (Emeksiz 2017).
Bu 9ali§manin diger gali^malardan farki, Garib-name'deki bazi basit fiilleri 50k anlamlilik aQisindan degerlendirmek ve hangi anlamlar yüklendiklerini ortaya koymaktir. Qali§mada tarama yöntemi tercih edilmi§tir. Fiillerin yer aldigi beyitlerden örnekler verilmi§tir. Örneklerin yer aldigi sayfa ve beyit numaralari hemen yamnda parantez i?erisinde gösterilmi§tir.
£ali§mada tespit edilen basit fiillere ili§kin dil bilgisi kitaplannda birbirine benzer pek 50k tanim ve agiklamalar yapilmi§tir. Bu sözcük türüne ili§kin bazi tanim ve afiklamalar §öyledir:
Fiiller ve Basit Fiiller
Bir kili§, bir durum veya olu§u anlatan kelimeye fiil denir (Banguoglu 1998: 408). Korkmaz (2014: 487-488)'a göre, §ekil bilgisinin isimden sonra en önemli ögesi olan fiiller, i§ ve hareket bildiren önemli sözlerdir. Fiiller, kar§iladiklan hareketler ile zaman ve mekän kapsami i9inde, somut ve soyut nesne ve kavramlarla ilgili her türlü olu§, kili§, kilim§ ve durumlari bildirirler. Korkmaz (2014: 487-488), basit fiiller, kendi iflerinde daha basit anlamli ögelere ayrilamayan kök fiillerdir, §eklinde a9iklar.
Eserde tespit edilen kök hälindeki fiiller ve bu fiillerin yüklendigi anlamlar ve beyit ömekleri §öyledir:
- : 1. i§tah artirmak, midenin saglikli häle gelmesi (G. 2854/591).
Yidügi sinmez ise §erbet i9er
Ol dutilmi? mideyi §erbet a9ar (G. 2854/591).
(Yedigini sindirememi§se ila9 i9er, böylece hasta mide a9ilmi§ (iyile§mi§) olur).
2. (sir) söylemek. (G. 11/681)
Geldi ol bi§ perdeden ge9di bu kez
Gizlenü can r^ini a$di bu kez (G. 11/681)
(Bu kez gelip o be§ perdeden ge9ti ve gizli olan can sirnm a9ti).
3. (gönül gözü) a9mak. (G. 1/761) Neye b^^^^^^^^z manisi ne
A? gonial gozini bak manisine (G. 1/761)
(Bu soz neye benzer, manasi nedir; goniil goziinii a? da iQindeki hikmete bak).
4. (yol vb.) agmak, engelleri kaldirmak. (G.l 123/6)
Geldi Allah fazli u§ a^di yolum Acz-ila (G.l 123/6)
(Allah'in fazli yeti§ti; aciz kaldigim sirada elimden tutup yolumu a^ti).
bil - : 1. bilmek (G. 533 /4).
Her ki maeni neydugin bilmez-ise Miinkir oldur maniden almaz-isa (G. 533 /4)
(Fakat anlamin (hikmet ve ilim) ne oldugunu bilmeyip ondan ders almayan ki§i de munkirdir).
2. anlamak (G. 535/10).
Kim bilesin koz nedur alem nedur t§id imdi kim hikayet nitediir (G.535/10)
(Ceviz ve kainatin ne oldugunu bilmek ifin §imdi bu hikaye nasildir dinle).
Bir kati hayvan-durur bellii beyan
Ol dahita§ kat durur bilgil ayan (G.537/2)
(Biri de hayvan tabakasidir; o da di§ kattadir, bunu da a9ik?a anla).
3.ula§mak (G. 537/10).
Diffle imdi her birinun adini
Kim bilesin u§bu soziin dadini (G. 537/10)
(§imdi her birinin adim dinle de bu soziin zevkine ula§).
4. ogrenmek (G.561/8).
£iinki bildiin ilm-i ibret neyimi§
Dinle hikmet ol dahi k^dayimi§ (G. 561/8)
(Artik ibret ilmini ogrendin; hikmet ilminin ne oldugunu ve nerede bulundugunu da dinle).
ibretun bildiin delili neyimi§
Imdi gor hikmet dahi m9eyimi§ (G. 567/8)
(Ibretin delilini ogrendin; §imdi de hikmet ilminin ne oldugunu gor).
5. tatmak (G. 5/641).
t§id imdi her birinun adini
Kim bilesin u§bu soziin dadini (G. 5/641)
(Soyleyeyim de her birinin adim i§it ve bu soziin lezzetini tat).
bit - : l.yeti§mek, biiyumek (G. 7/617).
Biter anda ma'rifet yimi§leri
Sag goniilun boyle olur i§leri (G. 7/617)
(Boylece marifet yemi§leri biiyiir; hasta olmayan goniiller boyledir).
Biriküben bitmiçem gülzär-ila
Bile bitdüm her nebâtdan bâr-ila (G. 1125/11)
(Topl^p gtil bahçesi ile ortaya çiktim, her bitkide meyve olarak göriindüm).
2. yeçermek (G. 7/691).
Öldi maèdinde yine buldi hayât Ol hayâtd^ bitdi bu ciimle nebât (G.7/691)
(Ölüp madende hayat bulunca bütün otlar ve agaçlar ortaya çikip yeçerdi.)
3. (maden) çikarmak, elde etmek (G. 1/711).
Maksud ol maèdin dimekde neyimi§ Yaèni maèdinden biter altun giimiç (G. 1/711)
(O maden demekten maksat, altin ve gümü§ün ondan elde edilmesidir.)
4. ortaya çikmak (G. 9/725).
Sol yanasindan meçakkatler biter 01 meçakkatden goñül bozlur yiter (G. 9/725)
(Sol yandan zahmetler ortaya çikar. Gönül bundan dolayi bozulur, kaybolur.)
Geldi bu kez Ziihre ho§ kildi tarab
Bitdi göiilinde hevâ-yi bu'l-aceb (G. 10/917)
(Sonra Ziihre gelir, oyun ve eglenceye bogar, artik gönliinde zaptedilmez çaçilacak arzular
belirir.)
5. (boyu) uzamak (G. 7/757).
Biri tohm u dmedto kim ol saçar.
Çûn biter kaddi yiter girii biçer. (G. 7/757)
(Biri onun tarlaya saçtigi tohum ve tanedir; о bitip boylamp olgunlaçmca tekrar biçer.)
6. bagli olmak (G. 5/761).
Alti nesneyle biter k^u i§i Nediir ol alti bir anla iy kiçi (G. 5/761)
(Bunlann içinin yapilmasi da alta çarta baglidir. Ey insan о alti çeyin ne oldugunu iyi anla.)
7. sona ermek (G.1029/7).
Ol dahi bitdi tamâm oldi tamâm î§iden söz manisin aldi tamâm (G.1029/7)
(Bu da anlatilip sona erdi ve içiten sözün özünü eksiksiz alip gitti.)
8. yaratilmak, oluçmak (G. 1065/7).
Çiinki bitdi siifliden nefs ü hevâ Sûrete gelmek anin oldi revâ (G. 1065/7)
(Çiinkii nefis ve istekleri alçaktan yaratildigi için viicuda gelmeleri onlara uygun göriildü.)
51k- : 1. Bulundu^ yerden gitmek, uzakla§mak (G. 585/8).
Biragur ho§ vii halk iizre bakar Yimege viriir sala kendu 9ikar (G. 585/8).
(Artik sofrayi birakir, halka bakar, yemelerini ister ve kendi gider).
2. igeriden di§ariya Qikmak (G. 109/2). Katre katre degme yirden gikdilar
Yuz urup yine denize akdilar
(Damla damla her bir yerden 9ikip, denize yonelerek akarlar).
3. yiikselmek (G. 1079/10).
Qiin 9ika ba§dan havada taht ura Gozgu olan cana kar§u ho§ dura
(Ba§tan yukselip havada yer tuttugu zaman, ayna olup canin kar§isinda guzelce durur).
dak - : 1. ge9irmek, takmak (G. 8/929).
Boynina din dakdi kudret bunlarun Nitekim bir bagi ilden kullarun (G. 8/929)
(Kudret bunlarin boynuna din halkasini ge9irdi, nitekim bu kullann bir tarafi o ulkeye baglidir).
2. ad vermek (G. 3/931).
Yir u gok ad dakdil^ ol iksine
Kul uarava§dur bakarsan ustine (G. 3/931)
(Bunlara yer ve gok adini verdiler, ustlerine bakarsan kole ve hizmet9i gibi i§ yaparlar).
dol - : 1. kaplamak (G. 4/773).
Nemrad odi dolmi§-idi yiryiizii Tutuninde t^m§-idi gokyuzu (G. 4/ 773)
(Yeryuzunu Nemrut ate§i kaplami§ dumanindan da gokyuzu kararmi§ti).
2. bir yerde toplanmak, bir araya gelmek (G. 8/803).
Diirlu nimet dunyada doldi tamam
Yani kim dostlar-i9un kildi makam (G. 8/803)
(Diinyayi 9e§it 9e§it nimetlerle doldurdu ve dostluk gosterenler i9in de makam eyledi).
3. yanmak (G.10/893). Dillerinde durmadin Allah adi
Her birinun gonli tolmi§ i§k odi (G.10/893)
(Dilleri devamli Allah'1 aniyor, her birinin gonlii a§k ate§i ile yaniyordu).
dut - : 1. kaplamak (G. 8/797).
Ah idi9ek duta gogi tutiini
^arisi eksilmeye diini giini (G. 8/797)
(Ah ?ekince dumani gokyüzünü kaplar, inleyip sizlamasi hi?bir zaman eksilmez).
2. saklamak, elde bulundurmak (G. 4/873).
Ben dutaram tende c^ mnadin Bini ister ulu kÍ9Í durmadin (G. 4/873)
(Vücutta cani ayirmadan tutan benim; büyük küQük (insan) sürekli beni ister).
3. bulunmayan bir nesnenin yerini almak, onu aratmamak (G. 4/873).
Yirümi dutmaya hi? nimet benüm Dünyada server benem izzet benüm (G. 4/873).
(Hifbir nimet benim yerimi tutamaz, dünyada ba§ta gelen benim, yücelik de bendedir).
4. (elini) kavramak, tutmak (G. 8/905).
U§bu alti nesne dutdi elümi 01 acizlikdan ge9Ürdi yolumi (G. 8/905)
(í§te Hakk'in bagi§ladigi bu alti §ey beni, elimden tutup acizlik evinden ?ikardi).
5. baglamak (G. 10/913).
Degdi nevbet Mirrihe kildi nazar Et süfiük dutdi vü bitdi azalar (G.10/913)
(Bu defa sira Meríh'e geldi, onun nazan ile et, kemik bagladi ve organlar ortaya ?ikti).
6. belli bir süre bekletmek, durdurmak (G. 11/929).
Úul rükü'da dutdi durdi kendüzin Ol k^ava§ secdeye urdí yüzin (G. 11/929)
(Kul kendini devamli rüküda tuttu; hizmetsi de secdeye yüzünü kapadi).
7. yerle§mek, i§gal etmek (G. 11/939).
Bu beni Ádem ki dutdi yiryüzin
NÍ£e dutmi§ Hazret'e bir gor yüzin (G. 11/939).
(Bu yeryüzüne yerle§en insanoglunun Allah'a nasil yoneldigine bak).
8. ele gefirmek, i§gal etmek (G. 6/951).
Anuñ-iQrni aña benzer hülari Dünyayi dutmak durur arzülrn (G. 6/951)
(Onun ifin huylan ona benzer ve arzulari dünyayi bastan ba§a ele gefirmektir).
9. herhangi bir durumda bulundurmak (G. 1085/3).
Tenleri ari suya yunmak dutar
C^lrn ei§k odina yanmak dutar (G. 1085/3)
(Vücutlann temiz su ile yikanmasi; canlarm a§k ate§ine yanmasi onlari temiz tutar).
10. (bir tarafa yönünü) çevirmek (G. 1091/7).
Dilediim kim yine varaydum aña Yönümi dutdum girii andin yaña (G. 1091/7)
(Kavuçmayi arzu ettim ve tekrar yönümii ondan tarafa çevirdim).
Çûnki yönin dünyaya dutdi bu cân
Geçmiç için aña her dem her zamân (G. 1081/11)
(Artik can yönütiü dünyaya çevirdigi için, sürekli her zaman geçmiç içlerini hatrrlaya).
11. (delil vb.) degerlendirmek (G. 1117/3).
Razi oldugin dilersen ol Celîl
ALa varmaga aru dutgil delîl (G. 1117/3)
(O büyüklük sahibi Allah'm razi olmasini istersen, ona varmak için onu delil olarak degerlendir).
12. (bir §eyin) yerini almak (G. 1121/3).
Bu yidi dutdi bularuñ yirini
§erhî birle eydeyüm her birini (G. 1121/3)
(Bu yedisi onlarin yerine geçti; dinle de açiklamasi ile her birini anlatayim).
geç- : 1. Bir yerden baçka bir yere gitmek (G. 1045/ 3).
Geçdi bu kez cân içitdi oldi §âd
Hem bu sözün maènîsinden aldi dad (G. 1045/3)
(Can bu kez geçti, içitti, mutlu oldu. Hem bu sözün anlamindan dogruluk aldi).
2. oturmak (G. 1059/ 6).
Geçdi cân tahtina çtin dutdi makâm
Çehr ka^i didiler cümle tamâm (G. 1059/ 6)
(Gönül tahtina geçti, makama oturdu; çehir ahalisi; çimdi her §ey tamamlandi, dediler).
3. birakmak, vazgeçmek (G. 1077/11). Ten yire dü§mek diler ü nefs uçar
El i§e irmez ü gönülden geçer (G. 1077/11)
(Vücut topraga dûçmek ister, nefis uça; gönülden sayisiz arzular geçer fakat hiçbir i§e eli
ermez).
kal - : l.(bir i§i) birine yüklemek (G. 10/903).
Hiç meded yokdur dahi benden baña Gitdi benlik k^u i§ kaldi saña (G. 10/903)
(Benim kendime imdadim olmaz; benlik benden uzaklaçti ve bütün i§ler sana kaldi).
2. yok olmak, bulunmamak (G. 7/ 903). Benüm ile yâr u yolda§ gelmedi
Senden ayruk destgiräm kalm^i (G. 7/ 903)
(Benim ile sevgili ve yolda§larim gelmedi; senden ba§ka da elimden tutanim yok).
3. yürümez duruma gelmek (G. 10/905).
Her kim anun adlina tu§ oldi ol Hazret'e irmedi yolda kaldi ol (G. 10/905)
(Kim onun adaletine rastladiysa huzura kavu§madi ve peygambere ula§amadi, o yollarda kaldi).
4. egle§mek, avunmak (G. 991/11).
Kddi bunlar ol i§äret üstine
Her biri ho§ görinem dip dostina (G. 991/11)
(I§te bunlar o i§aretle avunmu§ ve her biri o dosta güzel görünmek i9in firpimp can atmi§ti).
5. herhangi bir durumu sürdürmek (G. 1115/5).
Kddi benden ei§k degülmi§ ol hevä Amn ol ayruligi gördi revä (G. 1115/5)
(O a§k degil, istek ve arzu imi§; onun i?in ayriligi uygun görmü§).
yit- : 1. kaybolmak (G. 9/725).
Sol yanasindan me§akkatler biter Ol me§akkatden gönül bozlur yiter (G. 9/725)
(Sol yandan zahmetler ortaya 9ikar. Gönül bundan dolayi bozulur, kaybolur).
2. käfi olmak (G. 10/781). U§bu alti ki§inün hali sana
Mutlaka tanuk yiter önden sona (G. 10/781)
(i§te bu alti peygamberin häli, ba§tan sona kadar senin i?in käfi bir delildir).
3. ula§mak (G. 991/9).
Ne ki varsa cümle a§ikdur ana Hasreti §ol kim yite bir kez ana (G. 991/9)
(Bütün varliklar hep ona ä§iktir; hepsi ona kavu§mak i?in hasret fekerler). Sonu^:
Bu pali^mada on basit fiil 90k anlamlilik aQisindan incelenmi§tir. Bunlar; a?-, bil-, bit- , 51k-, dak-,dol-, dut-, ge9-, kal-, yit- fiilleridir. Bu kök fiillerin 90k anlamlilik afisindan sayisal verileri §öyledir: a?- : 4, bil- : 5, bit -: 9, 91k- : 3, dak- :2, dol- : 3, dut- : 12, ge9- : 3, kal-:5, yit- : 3. Anlam bakimindan en fazla sayida bit- ve dut- fiillerinin kullamldigi, en az sayida dak- ve ge9-, 91k-, dol-, yit- fiillerinin kullamldigi görülmektedir.
a9- fiili, "i§tah artirmak; midenin saglikli häle gelmesi; (sir) söylemek; (göz) a9mak; yol a9mak; engelleri kaldirmak." anlamlannda kullanilmi§tir.
bil- fiili, "bilmek; anlamak; ula§mak; ögrenmek; tatmak." anlamlarmda kullanilmi§tir. £ilt / "Volume: 1, ^njji / (J'ssue: 1, 2019
bit- fiili, "yetiçmek; büyümek; yeçermek; ortaya çikmak; (maden) çikarmak; (boyu) uzamak; bagli olmak; tamamlanmak; sona ermek." anlamlarmda kullanilmiçtir.
çik- fiili, "uzaklaçmak; içeriden diçariya varmak; yükselmek." anlamlarmda kullamlmiçtir.
dak- fiili, "takmak; ad vermek." anlamlarmda kullamlmiçtir.
dol - fiili, "kaplamak; bir yerde toplanmak; yanmak." anlamlarmda kullanilmiçtir.
dut- fiili, "kaplamak; saklamak; bulunmayan bir nesnenin yerini almak; (elini) baglamak; kavramak; belirli bir sûre bekletmek; yerleçmek; ele geçirmek; herhangi bir durumda bulundurmak; (bir tarafa) yönünü çevirmek; (delil vb.) degerlendirmek; (bir çeyin) yerini almak." anlamlarmda kullanilmiçtir.
geç- fiili, "bir yerden baçka bir yere gitmek; oturmak; vazgeçmek." anlamlannda kullamlmiçtir.
kal- fiili, "bir i§i birine yüklemek; hayatim sürdürmek; yürüyemez duruma gelmek; egleçmek; herhangi bir durumu sürdürmek." anlamlarmda kullanilmiçtir.
yit- fiili, "kaybolmak; kâfi olmak; ulaçmak." anlamlarinda kullanilmiçtir.
Kisaltmalar
BTK : Büyük Türk Klâsikleri
G : Garib-n&ne
Kaynaklar
Aksan, Dogan (2016). Anlambilim- Anlambilimi Konulari ve Tiirkçenin Anlambilimi. Ankara: Bilgi Yayinevi.
Banguoglu, Tahsin (1998). Tiirkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
Berbercan, Mehmet T. (2013). "Kutadgu Bilig'de Fiillerin Çok Anlamli Yapisina Genel Bir Bakiç". Uluslararasi Sosyal Ara§tirmalar Dergisi. VI (24): 83-98.
Bréal, Michel (1924). Essai sémantique (Science des significations). Paris: Hachette.
Copestake, Ann-Briscoe, Ted (1996). "Semi-productive Polysemy and Sense Extension. Lexical Semantics". The Problem of Polysemy. Ed. by J. Pustejovsky, B. Boguraev. New York: Oxford University Press: 15-68.
Dogru, Fatih (2013). "Kâmûs-i Tûrkî'den Ttokçe Sözlük'e Anlam Degi§meleri-Eylemler". International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 8 (9): 1183-1222.
Egro, Genciana A. (2009). "Dünyada ve Türkiye'de Anlam ve Kelime Degiçmelerine Iliçkin Araçtirmalar Münasebetiyle". International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 4(3): 841-870.
Emeksiz, Erk Z. (2017). "Eski Türk?ede Qok Anlamlilik ve Baglam: I§itme Alani Algi Eylemleri". 30. Ulusal Dilbilim Kurultayi Bildirileri. Ankara: Dilbilim Dernegi Yayinlari.
Ercilasun, A. Bican-Iz, Fahir-Kut, Giinay (1985). "ħik Pa§a". Büyük Türk Klasikleri I: 299300.
Erol, Arslan H. (2002). Eski Türkgeden EskiAnadolu Türkgesine Anlam Degi§meleri. Doktora Tezi. Qanakkale: On Sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Gedizli, Mehmet (2013). "Türkiye Türk?esindeki Kök Fiillerin Yapi ve Anlam Özellikleri".
International Journal of Human Sciences. 10 (2): 567-581.
Gökfe, Faruk (2015). "Kutadgu Bilig'de Kör- "Görmek": Qok Anlamlilik, Metafor ve Gramerle§me". Türkbilig. 29: 59-76.
Kabakli, Ahmet (1997). "XIV. Yüzyil Tekke §airleri-ħik Pa§a". Türk Edebiyati Ansiklopedisi. Istanbul: Türk Edebiyati Vakfi Yayinlan: 353-356.
Kahraman, Selfuk (2015). Dilde Qok Anlamlilik ve Belirsizlik. Yüksek Lisans Tezi. Izmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karaaga?, Günay (1994). "E§ Yazililik, E§ Seslilik ve Qok Anlamlilik". Türk Dili ve Edebiyati Ara§tirmalari Dergisi VIII: 31-56.
Korkmaz, Zeynep (2010). Gramer Terimleri Sözlügü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Korkmaz, Zeynep (2014). Türkiye Türkgesi Grameri- §ekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Öner, Mustafa (2012). "Türk?ede yal "dinlenme; izin; ücret" ve Qok Anlamlilik". VII. Türk Dili Kurultayi. Ankara. https://independent.academia.edu/Mustafa%C3%96ner. [13.05.2019].
Soydan, Serpil (2015). "Ali §ir Neväi'nin Eserlerinde Yer Alan Fiillerde Qok Anlamlilik". International Journal of Languages' Education and Teaching. UDES 2015 Özel Sayi:
2481-2493.
Soydan, Serpil (2017). Qagatay Türkgesinde Basit Fiiller ve Fiilden Fiil Yapim Eki Alan Fiillerde Yapi ve (¿ok Anlamlilik Ankara: Gazi Kitabevi.
Toprak, Funda-Besli, Nurdan (2015). "Türkiye Türk?esi ve Türk Leh^elerinde Kuru Sözcügünün Anlam Boyutlan Üzerine Art ve E§ Zamanli Bir Yakla§im". International Journal of Languages' Education and Teaching. UDES 2015 Özel Sayi: 1001-1012.
Ugur, Nizamettin (2007). Anlambilim-Sözcü^n Anlam ^fz/zmz. Istanbul: Doruk Yayinlan.
Yavuz, Kemal (2000). A§ik Pa§a-Garib-name (Tipkibasim, Kar§ila§tirmali Metin veAktarma) I-II. Istanbul: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
