CC BY
6Оригинален труд
UDC 821.163.3'04
ДЕМОКРАТИЗАЦШАТА НА ЖАНРОВИТЕ ВО МАКЕДОНСКАТА СРЕДНОВЕКОВНА ЛИТЕРАТУРА (ПРИЧИНА И ОСНОВА ЗА КНИЖЕВЕН РАЗВОЛ)
Maja JaKHMOBCRa-Тошик
Институт за македонска литература, Скоп)'е, Македонщ'а
Key words: Democratization, Genres, Macedonian Medieval Literature, literary development, literary and cultural model
Summary: The study is following the process of democratization of genres in Macedonian medieval literature especially from the period in the late Middle Ages. The most typical features of the medieval literature in Macedonia are presented here; an attempt is made to determine the characteristic literary and cultural model. There are certain features evident with the process of democratization in medieval literature: the style of the production of medieval type of literature, the primary literary component of the literature, the expressed diversity of genres in the literary system, and the literary connection with the South Slavic literature as a whole.
The procedure of the additional systematization of the literary works is necessary in order to determine the genre development of the medieval Slavic literature. By the application of the procedure a greater overview of the literary works is provided in the specific literary genre frame, as well as their typology based on the specification of their distinctive structural, contextual and functional features. An overview of genres in the old Slavic literature is provided in this study, which emerges from the need to determine the most typical features as a distinctive phase of the specific medieval literary genre in the process of their democratization.
Средновековната книжевната продукцща во себе ги содржи карактеристичните одредници на литература од средновековен тип, од гледна точка на филозофските, идеолошките, структурните, стилско-изразните и естетските критериуми. Не]зините филозофско-естетски концепции и понатаму претставуваат израз на религиозните сознанща на средновековните автори. Ова е сосема разбирливо ако се земе предвид дека оваа литература низ средновековието се развивала во иде_|но-уметничката сфера на византиската цивилизацща, ща заедно
1
со кирилометодиевското наследство, одиграла пресyднa улога во разво_|от на севкупниот културен модел оформуван во продолжителен временски период raj ]ужнословенските православни народи од IX до XVIII век. Заедничката религща била во ово] случа] дури и поважна од заедничиот книжевен ]азик и блискоста на националните ]азици, биде]ки оваа заедница ги вклучувала и несловенските народи: Грците и Романците. Мегутоа, би било сосема погрешно да се смета дека таа заедница постоела само во сферата на црковната литература; за нив заеднички биле и такви световни остварувааа од типот на „Алексан-дридата", „Романот за Тро]а", „Физиологот", хрониките и др. Во литературата се согледува разво] и на оние световни елементи што во неа веке биле традиционално застапени: преку историско-летописната и патописната литература. Заради тоа велиме дека световниот карактер на средновековните словенски литератури, во чщ состав се наогала и македонската, се формирал постапно, а преминот се одигрувал некаде од средината на XIII век (согледливо низ содржината на Драголевиот зборник), понатаму во XIV и особено во XV век (преку зборниците со мешовита содржина и подоцна со дамаскините), за да го доживее сво_|от натирок замав во текот на XVI и низ целиот XVIII век.
Во средниот век сеща наредна епоха претставува надоврзуваае на достигнувааата на книжевните де_щи од претходните столетща, кои во своите дела искажуваат одредено образовно рамниште, во соглас-ност со културниот разво] на дадената епоха. Во стремежот да се сочува наследството од претходните периоди се согледува континуи-тетот на средновековната книжевна продукцща. Историски поглед-нато во разворт на ]ужнословенската литература и култура, а во не]зин состав и на македонската, особено од периодот на XIV век, па некаде до средината и крарт на XVIII, со поголем или помал интензитет, се согледува процес и обид за надминуваае на строгите средновековни уметнички форми и на средновековната мисла воопшто (Динеков, 1982: 253). Во книжевната продукцща на посочените периоди, raja во сво]ата основа и понатаму е строго црковна, почнуваат да продираат световни творечки претстави изразени преку жанровските форми на историско-летописните, белетристичките и апокрифните текстови, патописната литература, како и преку впечатливите пообемни записи, во кои современиците претставувале настани од историската реалност. Овие по]ави зборуваат за започнатите процеси на своевидна демократизацща на средновековната литература. Ваквата „демокра-тизацща" се про]авува како во иде]но-тематски однос, така и во доменот на разво] на средновековниот жанровски систем и поетиката на текстовите воопшто.
2
Она што е знача]но за новите тенденции во литератyрата е не]зината димензща на историски извор, независно од ограничува^ата кои произлегyваат од тематската и од жанровската природа на средно-вековната книжнина. Нови елементи на реалистичното се наогаат во непосредна врска со општата демократизацща на книжевноста (Динеков, 1963: 76-88).
Во споредба со културниот разво] на западните европски и на западните словенски народи, jyжнословенските народи во услови на османлиската доминацща, изолирани од културниот свет, сво_|от културен разво] и натаму ке го остваруваат во сферата на веке иживеа-ната византиска традицща. Тоа е сосема разбирливо кога се зема предвид дека христщанската вера, во сворт особен, византиски вид, со векови претставувала не само за Грците, туку и за Jyжните, па и за Источните Словени на_|голема светост, и во условите на турска власт била израз на нивната културна и национална самосвест (Острогорски, 1992: 689). Влщанието на православната црква и на не]зината теолошка догматика и натаму била во основата на книжевното творештво. Литературата со своите интерпретации од областта на мисловните процеси, остварила богат сопствен изглед со богословска и чисто филозофска нагласеност, секако под директно влщание на византиската христщанска мисла (Татакис, 1998: 385). Сепак, старата ]ужнословенска литература не може да се согледува само како преработка или прилагодуваае на византиската литература, туку како изворно создаваае во рамките на византиската поетика и на другите законитости на византиската естетика (Трифуновип, 1995: 15). Од друга страна, и во индиректен допир со западниот свет, православната традицща како директен наследник на византиската духовност, често се наогала пред тешкотиите што го наметнувало двоумеаето при присво]увааето на елементи од двете цивилизации. Притоа, ниеден православен народ не се откажал од своето византиско предание, од тра_|ното влщание на византиската христщанска мисла и византиската средновековна филозофща. Затоа, на турската воено-феудална мок можело да и се спротивстави пред сè такво општество, кое може да ги обнови своите на_|добри културни традиции од минатото, а не општество кое би се градело врз основа на нови начела и кое во тоа време го започнувало сво_|от историски живот во Европа. Благите ренесансни продирала, во наши услови, можеле само да ги навестат првичните противречности во феудалниот поредок, но тие немале сила да предложат ново општествено уредуваае, кое би ги издигнало општествените сили во спротивставувачка позицща кон мокниот агресор (Георгиев, 1973: 98). Затоа, во ]ужнословенската среднове-
3
ковна култура можеме да зборуваме само за присуство на извесни ренесансни елементи, биде_|ки попатно и таа се допирала до големите достигала на европската ренесансна мисла и искуство. Токму тие биле предвесници на новите демократски тенденции и начела во западните литератури. Во услови на целосна изолираност, ренесансните проблесоци во периодот на XV век толку карактеристични за западниот свет, во балканската култура ги согледуваме како осамени елементи про]авени во некои облици и ликови во архитектурата и фрескоживописот, или, пак, во одредени стилско-изразни про]ави и творечки постапки.
Она што е една од одликите на ренесансната епоха е созда-вааето на силно тенденциозна литература. Во наши услови, тенденциозноста во литературното создаваае е насочна во правец на обединувааето на сите православни Словени врз основите на тради-ционална црква и воопшто врз основа на христщанската религща. Притоа, црквата и христщанството преземале големи задачи во одбрана на верските и на народните интереси во околности на инороден и иноверен поробител.
Во условите на феудална криза, про]авена уште во XIV век, се ]авува криза и во феудалната идеологща, raja претставниците на офицщалната христщанска мисла насто]уваат да ja надминат со широка духовна де_|ност, преку внесуваае на новини во богословската и филозофската практика, што од друга страна доведува до остри иде_|ни спорови. Сите овие процеси придонесувале за раздвижуваае на жанровскиот систем и преку про]авата на нови книжевни облици - за негова демократизацща. Ваквите конфронтации се забележуваа на релацща митски експресионизам, претставен во исихазмот, и рациона-лизмот, ко] влегува во основата на варлаамството. Како резултат на спо_|от на иде_|ните тенденции на митскиот експресионизам и рационализмот, на наш терен, уште во XIV век, се потикнале разводите елементи на хуманизмот и ренесансата. Ренесансните форми на цивилизациските текови биле претставени во учеаата на варлаамистите, кои новите рационалистички методи на наб-шудуваае и на расудуваае ги носат токму од Запад. Биде_|ки ваквите иде_|ни тенденции повеке ù одговарале на римокатоличката догматска мисла, варлаамството било поразено во иде_|ните спорови на Исток, што се одвивале на повеке црковни спорови, речиси до крарт на XIV век. Варлаамството кое се стреми да даде повеке простор на човечката мисла е поблиску до ренесансата во споредба со исихазмот, ко] пак, од сво]а страна, во отпорот против кризата на феудализмот и на офицщалната црква е поблиску до Противреформацщата, raja има
4
тенденцща да ги востанови правата на традиционалната црква. Сепак, новите разводи тенденции во книжевноста, потикнатти од рациона-листичките про]ави, наогаат сво] пат и сво] израз и во наредниот период, а нивното влщание се бележи на планот на збогатуваае на мотивските сводови, во доменот на трансмисща на жанровскиот систем и на негово збогатуваае со нови белетристички творби или неканонски состави, како и во однос на разво_|от на критичкиот метод (Велев, 1996: 391). Овие по]ави зборуваат за започнатите процеси на своевидна демократизацща на средновековната литература.
Голем бро] од текстовите создадени во периодот од XV до XVII век, се ]авуваат како плод на традицщата, но, во нив се согледуваат елементи (историски, белетристички, патописни, фантастични), про]авени како резултат на не]зиниот развод и на разво^т на жанровскиот систем во целина. Сите овие про]ави во книжевните состави го надминувале степенот на дотогашните традиционални творечки искуства, а дел од нив можат да се третираат како предренесансни по]ави во книжевноста и во уметноста (Лихачов, 1973: 94-96). Уметничкото видуваае на авторите од ово] период, во извесна мера се насочува кон индивидуалните доживувааа на личноста и суб]ективизацща, што секако претставува новина во однос на дотогашните интерпретации, кои изразуваа колективни чувства. Во содржината на текстовите веке навлегува емотивниот израз, со истакнуваае на внатрешното доживуваае на ликовите, со потси-луваае на експресивноста во излагааето и сл. Во проникнувааето на индивидуализмот, експресивноста, интересот кон историската реал-ност, а од друга страна навракааата кон вредностите од антиката и доближувааето на старословенската ортографща, графика и ]азик до грчката, можно е да се проследат ренесансните елементи во книжев-ните процеси во XV век, кои за жал во нашата средина ке бидат застапени во многу помал и понаков облик. Така, ренесансните форми во западните книжевности имале сво] идентитет, а мерено со нивните критериуми по]авите во византиската, ]ужнословенската и руската книжевност добиваат поинаква природа и рефлекс. Овие ренесансни елементи, во ]ужнословенската средина сè уште имаат во голема мера религиозен карактер, а нивните проблесоци се развиваат во рамките на религиозната мисла и религиозната култура. Во литературата оддел-ните про]ави од типот на: изнаогаае нови разводи патишта во однос на тематските, стилско-зазичните и иде_|ните категории поразлични од традиционалните искуства; оформуваае на критички модели и свртуваае кон современоста; или процесот на трансмисщата на жанровскиот систем, во нашата средина се доживуваат како зародиш
5
на ренесансни погледи и восприемааа на светот, а тоа води кон општа демократизацща на литературните жанрови.
На еден таков начин книжевноста од ово] период не ja доживуваме како затворен систем, туку таа во себе внесува нови категории кои ги одредуваат литературните карактеристики и вкусови на епохата. Овие нови категории ги согледуваме во доменот на про]авеното жанровско-тематско разнообразие, како и во продорот на световните елементи, што претставува нова развода линща во книжевниот живот од XV до XVIII век.
Белетристичките текстови од преводно или од оригинално потекло во облиците на разновидни книжевни жанрови, главно претставени преку популарните средновековни романи, раскази и повести, помасовно го навестуваат продорот на световните елементи во ]ужнословенските средновековни литератури. Содржинските форми на познатите романи, раскази и повести се распространувале со дополнувааа, скаратувааа и адаптации во согласност со современите толкувааа, карактеристични за локалните средини. Настапува перио-дот кога световните содржини се стекнуваат со можноста за послободна интерпретацща на теми од исторщата, од сешщневието, како неопходно освежуваае на средновековните книжевни содржини. На еден таков начин се врши надополнуваае на теолошката и на културолошката сфера од актуелното живееае.
Разворт на текстуалните и на структурните нивоа зависел од општите жанровски норми на актуелната книжевна ситуацща. Искуството, пак, на словенските книжевници во разновидните про]ави (оригинални состави, компилации, преводи, обработки), соодветствува на културниот и на општествениот разво] карактеристичен за ]ужнословенските народи од балканскиот културно-политички простор во средновековниот период. Оригиналните книжевни состави ja сле-деле еволуцщата на творечките зафати, со што се постигало рамноправно вклучуваае во офицщалниот систем на канонската книжнина. Во текот на нивниот еволутивен разво] се согледува еден нов момент во творечката постапка применлива во оригиналните состави. Имено, нивната основна естетска, тематска и изразна компонента станува нагласено книжевна. Составите се доживуваат како поприемчливи и содржат поинтензивен рефлекс на доживеана импресща. Во голема мера вниманието се свртува кон индивиду-ализацщата на хероите, чии ликови се доловени преку засилен емотивен израз со нагласена експресивност во излагааето. Ваквите новини особено се согледливи во доменот на житщниот жанр и на ораторско-прозните текстови, како и во историско-летописните
6
состави, коишто ги опфакаат следните аспекти на излагааето: про-ширена интерпретацща, зголемена емоционалност, свечен патетизам, експресивност, апстрактен психологизам, богата синонимща, како и употреба на разновидни стилски средства (епитети, споредби, цитати од Светото писмо, симболи и сл.) (Лихачов, 1960: 138). Така, според Д. С. Лихачов, овие новини во литературниот стил, поврзани со духов-ните потреби на времето, можат да се определат како белези на „источноевропската предренесанса", кои од сво]ата страна нудат сериозна основа за демократизацща во севкупните книжевни процеси.
Преку овие процеси на демократизацща во кои се согледува преминот од стара кон нова литература пред нас се отвораат различни видови литературна продукцща и различни видови на книжевен развод ко] се одвивал низ еден извонредно долг проток на време. Нерамно-мерниот карактер согледан во разворт на средновековната литература во периодот од X до XVIII век, отсутност на општо движете во книжевноста, забрзаниот разво] на едни и успорениот разво] на други жанрови, практично е причината за забележителниот скок кон кра]от на XVIII век кон нова структура во литературата. Мегутоа, попрецизно утврдуваае на кра]от на времетраеае на старата литература, може да се согледа само врз основа на согледуваае на карактерот и на природата на самиот кра]. Историографската врска ]а немала силината на токот ко] би довел до влеваае на старата книжевност во нова. Според тоа, она што во книжевната исторща се нарекува преоден период, никако не може да биде долг процес на претопуваае или на влеваае. Преодниот период е период на гасеае на старата традицща, па според тоа станува збор за противречна епоха на постепено одумираае на старата и рагаае на новата литература. Се разбира не во еволутивна смисла израснуваае на новото од старо, туку во значеае на напореден тек на старата традицща и постанокот на новата. (Трифуновип 1995: 68). То] премин од стара во нова структура не е лесно да се опфати временски. Пресвртот бил нерамен и долг, линщата на преломот извонредно нерамна (Лихачов, 1972: 25).
Жанровите на новиот тип никнувале во крилото на стариот жанровски систем и постоеле напоредно со жанровите од средно-вековен тип. Една од особините на структурата на старата словенска книжевност била што таа никогаш не била целовита и постсуана. Во периодот на XVII-XVIII век се забележува единство на книжевниот разво] само во доменот на т.н. демократска литература. Знак за рамномерност на книжевниот развод на негова „нормалност", е по]авата на развиена историска свест, свест за тоа дека книжевноста се развива, дека поскуат стари и нови епохи. Така, кога делото живее
7
неколку векови и се преработува безбро] пати во согласност со барааата на епохата, невозможно е да продуцура историски однос кон самото дело. Делото постои и тоа за читателот е доволно. Притоа, тешко се увидува дека тоа настанало во друга историска епоха. Но од свеста дека делото е пишувано во друга епоха до свеста за тоа дека стилот на делото припага на друга епоха, минало доста време. Разликите во стилот се доживувале на жанровско и индивидуално ниво. Дури кога свеста на читателот, авторите и нивните дела ги подредува во хронолошки редослед, тоа е знак дека се по]авила свеста за историска променливост на литературните процеси, а тоа значи дека разво_|ниот процес на книжевноста почнал да се одвива низ една поширока платформа. Овие процеси се следат дури од втората половина на XVIII век, кога се по]авува книжевноисториска самосвест за литературните процеси. Книжевноста влегла во единствен ток на разво^т и дефинитивно почнала да ja менува сво]ата структура, што во македонската литература се бележи со забележливите романтичарски проблесоци кон средината на XIX век. Како значащи фактори ги бележиме промените на односите во општеството, практично промените кои ги креирале условите во кои се одвивало уметничкото создаваае воопшто. Со слабеете на средиштето на мокта, на Цариград - како центар на политичката и на духовната власт, со постепеното намалуваае на аворитетното влщание на црквата, се повеке до израз доагала и естетската функцща на уметничкото дело. Тоа зборува и за по]авата на книжевните правци за што биле потребни предуслови согледани во: зголемуваае на брорт на жанровите и свесноста за нивните книжевни, а не само практични функции, прифакаьето на народниот ]азик како посебен книжевен стил, стабилизацща на текстот на книжевното дело, rojabara на елементи на книжевна критика, полемички текстови кои се однесуваат на дневнополитички актуел-ности, по]ава на професионални писатели ^осиф Брадати, Христофор Жефаровик) и сл. Затоа и се зборува за rojaba на една демократска книжевност во нашата литература во XVIII век, raja веке свесно се наслонила на народниот ]азик и на постоечките административни документи, и raja ваквите тенденции ги преобразила во еден вид книжевен стил. Борбата со теолошкиот симболички систем траел во старите словенски книжевности без прекин се до крарт на XVIII век. Конечно ослободуваае на книжевноста од апстрактната теолошка мисла можело да се случи дури по победата на световното начело во литературата. Таа борба била поуспешна во демократската и прогресивната книжевност, а помалку успешна во канонската, црковна литература. Ваквите про]ави зборуваат за нови естетски вкусови и
8
ориентации во културниот живот на времето, во кое се бележи одбегнуваае на строго теолошките и филозофските доктрини, аскетските размисли и канонските догми. Тоа е доказ за по]авата на нова линща во средновековниот културен и книжевен живот, одразен во стремежот за промена и збогатуваае на жанровско-тематската структура преку посилниот пробив на световните и демократските начела во средновековната книжнина воопшто.
Иако системот на почитуваае на книжевните канони се задржал во средновековните словенски литератури во продолжение на неколку векови и се согледува како причина за успоруваае на книжевниот развод то] никогаш дефинитивно не ги потчинил разводите книжевни процеси. Постапките и обидите за внесуваае на световни, реалис-тични, експресивни, актуелни, индивидуални, ангажирани и еднос-тавни нови елементи, воделе кон постепено нарушуваае и надми-нуваае на традиционализмот на книжевните канони и до евидентна демократизацща во книжевните процеси.
Литература:
Велев. Илща. 1996. Македонскиот книжевенXIVвек, Скоп|е, 1996.
Георгиев. Емил. 1973. Разцветът на българската литература през XIV-XV век. Характер и значение, Българската литература в общславянското и общевропйското литературно развитие, София.
Динеков. Петър. 1982. Българската култура през XV-XVII век, Литература и култура, София.
Динеков. Петър. 1963. Към демократизация на изобразителния стил в старата българска литература. Литературни въпроси, София.
Лихачов. Д. С. 1960. Некоторые задачи изучения второго южнославянского влияния в Росий, Иследования по славянскому литературодений и фолклористике, Москва.
Лихачов. Д. С. 1972. Поетика стареруске кпижевности, Београд.
Лихачов. Д. С. 1973. Развитие русской литературы X-XVII веков, Ленинград.
Острогорски. Г. 1992. Исторщ'а на Византщ'а, Скоп|е.
Татакис. Василщ. 1998. Историка на византиската филозофи]а, Скоп|е: Култура.
ТрифуновиЪ. Ъор^е. 1995. Стара српска кпижевност. Основе. Београд.
9
