Научная статья на тему 'ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ВА АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ'

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ВА АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Демографик жараёнлар / аҳолини ўрганиш / “Малтус назарияси” / “Ўтиш назарияси” / “Демографик мувозанат назарияси” / туғилиш / ўлим / турмуш даражаси. / Demographic processes / demographic research / “Malthus’s Theory” / “Theory of Transition” / “Theory of Demographic Balance” / birth / death / standard of living.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Якубов Ў.Ш., Мустафоқулов Ш.З.

Мазкур мақолада демографик жараёнларнинг илмий назарий асослари, демографик жараёнларга илк ёндошувлар ва демографик жараёнларни бошқаришга уринишнинг амалий натижалари ва аҳамияти ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL FOUNDATIONS AND PRACTICAL SIGNIFICANCE OF DEMOGRAPHIC PROCESSES

This article discusses the scientific and theoretical foundations of demographic processes, the first approaches to demographic processes, as well as the practical results and importance of attempts to manage demographic processes.

Текст научной работы на тему «ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИНГ ИЛМИЙ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ВА АМАЛИЙ АҲАМИЯТИ»

Миграция жараёнларини урганиш эса, узок уттиз йиллик танаффусдан сунг 50 йилларда бошланган булиб, бу даврда Европадаги Польша, Германия, Чехия, Словакия мамлакатлари ва Россиянинг асосан шаркий кисми ахолиси миграцияси чукурирок тадкик этилган.

Методлар: Макола умум кабул килинган тарихий методлар-тарихийлик, киёсий-мантикий тахлил, кетма-кетлик, холислик тамойиллари асосида ёритилган.

Тадкикот натижалари ва мухокама: Бугунги глобаллашув жараёни фаол кечаётган шароитда демографик жараёнлар хусусиятлари утган асрга нисбатан тубдан фарк килади. Яъни ишлаб чикариш тезлиги ва ахоли даромадлари юкори, комуникациялар ривожланган, кулай шарт-шароитларга эга булган минтакаларга мехнат ресурсларининг интилиши билан характерланади. Айникса, бозор иктисодиёти шароитида режалаштирилган иктисодиётдан фаркли уларок, демографик жараёнларга янгича ёндошишни такозо этмокда[2].

Демографик жараёнлар, ахолини урганиш, демография ижтимоий фанининг мухим сохасидир. Ушбу жараёнларни тушуниш ва тушунтиришга ёрдам берган бир нечта дастлабки назариялар мавжуд. Масалан, "Малтус назарияси" 18-аср охирида Томас Малтус томонидан ишлаб чикилган бу назария ахолининг усиши озик-овкат ва бошка ресурсларнинг мавжудлиги билан чекланиши, озик-овкат ишлаб чикариш эса арифметик прогрессия буйича ортиб боришини таъкидлайди. Малтус башорат килганидек, агар ахоли усиши назорат килинмаса, тугилишнинг юкори даражаси ахолининг хаддан ташкари купайиши ва очарчиликка олиб келишини эътироф этади.

Кейингиси, "Утиш назарияси" 1929 йилда Уоррен Томпсон томонидан ишлаб чикилган булиб, ушбу назария ривожланаётган мамлакатларда тугилиш ва улимнинг юкори даражадан паст даражага утишини тушунтиришни таклиф килади. Ушбу утиш иктисодий ва ижтимоий ривожланиш, масалан, таълим, согликни саклаш ва кашшокликни камайтириш каби имкониятларни яхшилаш билан боглик.

Шулар каторида, "Демографик мувозанат назарияси" бу назария тугилиш ва улимнинг мувозанатда эканлигини таъкидлайди. Бу назария Жон Грем томонидан ишлаб чикилган булиб, жамият ривожланишининг маълум даражасига эришгандан сунг, тугилиш ва улим даражаси баркарор кадриятларга якинлашишини англатади.

Шунингдек, "Миграция назарияси" хам мавжуд булиб, бу назария доирасида миграциянинг ахоли узгаришига таъсири урганилади. Унда таъкидлашича, миграцияга иктисодий имкониятлар, сиёсий ва ижтимоий шароитлар каби турли омиллар сабаб булиши мумкин, бу маълум минтакаларда ахоли сонига таъсир килади. "Миграция назарияси" — одамларнинг бир географик худуддан иккинчисига кучишининг сабаблари, хусусиятлари ва окибатларини урганувчи фан сохаси. Бу назария миграция

механизмларини, уларнинг умумий конуниятларини ва жамиятга таъсирини тушунишга ёрдам беради.

Миграция назариясидаги мухим тушунчалардан бири "бирлаштирувчи омиллар" ва "суриш омиллари"дир. "Бирлаштирувчи омиллар" - бу одамларни уз мамлакати ёки минтакасини тарк этишга мажбур киладиган омиллар, масалан, низолар, паст турмуш даражаси, иш этишмаслиги. "Суриш омиллари" - бу одамларни бошка мамлакатларга жалб килувчи омиллар, масалан, иш имкониятлари, яхши яшаш шароитлари, таълим.

Миграция назарияси, шунингдек, ички миграция (бир мамлакат ичида), халкаро миграция (бир мамлакатдан бошкасига) ва вактинчалик миграция (маълум бир давр учун) каби миграциянинг турларини хам урганади.

Бугунги кунда миграция жахон сиёсати, иктисодиёти ва ижтимоий-маданий сохаларида мухим урин тутади. Миграция назариясини тушуниш янада самарали иммиграция ва мухожирлар интеграцияси сиёсатини ишлаб чикишга ёрдам беради ва янада инсонпарвар ва баркарор жамиятларга хисса кушади.

Бу демографик жараёнлар ва ахоли сони билан боглик дастлабки назарияларнинг бир кисмидир. Вакт утиши ва ижтимоий фанларнинг ривожланиши билан ушбу дастлабки гояларни тулдирадиган янги ёндашувлар ва назариялар пайдо булди.

Демографик жараёнлар ва ахолини урганган куплаб махаллий олимлар мавжуд. Жумладан, П.П. Семенов-Тян-Шанский - Урта Осиё ахолисини урганган рус географи ва демографи; В.В. Починский - рус демографи, Россияда демографик ривожланиш муаммолари устида ишлаган; А.М. Денисенко - демограф, демографик хавфсизлик ва ахоли баркарорлиги доктринасининг асосчиси; Н.Н. Харьков собик СССРдаги демографик жараёнларни урганган машхур географ; Л.А. Нварцев - совет ва рус демографи, Россия кишлокларидаги демографик вазиятни урганган. Бу олимлар демография ва ахолини урганишга катта хисса кушган ва уларнинг ишлари хозирги замон фанлари учун долзарб ва кимматли булиб колмокда.

Демографик жараёнлар ва ахолини бошкариш жамият тараккиётининг асосий жихати хисобланади. Бу жараёнларни самарали бошкариш мамлакатларга ахоли сонидаги узгаришларни башорат килиш ва тегишли стратегия ва дастурларни ишлаб чикиш имконини беради. Самарали демографик бошкарув учун мухим булган бир неча асосий йуналишлари мавжуд. Улардан:

Биринчиси: демографик маълумотларни мониторинг килиш ва тахлил килиш - Демографик жараёнларни самарали бошкариш учун тугилиш, улим, миграция ва бошка курсаткичлар каби ахоли маълумотларини доимий равишда кузатиб бориш ва тахлил килиш имконини беради. Бу

тенденциялар ва муаммоларни аниклашга хамда онгли карорлар кабул килишга ёрдам беради.

Иккинчиси, демографик сиёсатни ишлаб чикиш оркали мамлакатлар демографик сиёсатни ишлаб чикмокда, улар тугилиш даражасини тартибга солиш, оилаларни куллаб-кувватлаш, миграцияни назорат килиш ва бошка жихатларни уз ичига олади. Муваффакиятли ахоли сиёсати ахоли сони ва жамият ресурслари уртасидаги мувозанатни таъминлайди.

Учинчиси, таълим ва согликни саклаш демографик жараёнларни самарали бошкаришнинг мухим элементи ахолининг таълим ва согликни саклаш хизматларидан фойдаланишини таъминлашдир. Билимли ва соглом фукаролар жамиятнинг баркарор ривожланиши ва иктисодий усишга хисса кушади.

Туртинчиси, миграция хисоби оркали миграция жараёнлари мамлакат демографиясига хам сезиларли таъсир курсатади. Миграция сабаблари, унинг окибатлари ва мигрантларнинг жамиятга интегратсиялашуви имкониятларини тушуниш бу жараёнларни бошкаришга ёрдам беради.

Бешинчиси, жамоатчилик иштироки ёрдамида демографик жараёнларни муваффакиятли бошкариш фукаролар, махаллий хамжамият, ННТ ва бошка манфаатдор томонларнинг фаол иштирокини талаб килади. Карорлар кабул килиш жараёнига жамоатчиликни жалб килиш янада самаралирок сиёсат яратишга ёрдам беради.

Самарали демографик ва ахолини бошкариш маълумотларни тахлил килиш, сиёсатни ишлаб чикиш ва таълимга киришни уз ичига олган комплекс ёндашувни талаб килади.

Дунёнинг купгина мамлакатлари демографик жараёнлар ва ахоли сонини бошкаришда фаол иштирок этиб, ижобий натижаларга эришишга интилмокда. Ушбу мамлакатларнинг баъзилари бу сохада намуна булиб, муваффакиятли амалиётлари билан халкаро эътиборни тортмокда. Бу эрда демографик жараёнларни бошкаришда ижобий натижаларни курсатадиган баъзи мамлакатлар масалан, Швеция тугилишни рагбатлантириш, гендер тенглигини таргиб килиш ва оилаларни куллаб-кувватлашни уз ичига олган муваффакиятли ахоли сиёсати билан машхур. Бундай чора-тадбирлар туфайли Швецияда баркарор тугилиш ва улим даражаси паст булиб, бу ахоли усишига ёрдам беради. Сингапур эса, кичик давлат булишига карамай узининг муваффакиятли ахоли стратегиялари билан хам машхур. Бугунги кунда Сингапур юкори малакали мухожирларни фаол жалб килмокда, бу эса унинг ишчи кучини ошириш ва иктисодиётини яхшилашга ёрдам бермокда.

Шунингдек, Жанубий Корея оилани куллаб-кувватлашнинг кенг куламли дастурлари, узайтирилган ота-она таътиллари сиёсати ва оила фаровонлигини таъминловчи бошка чора-тадбирларни жорий этиш оркали тугилиш даражасининг пасайиши ва ахолининг кариши билан боглик муаммоларни енгиб чикмокда.

Норвегия демографик жараёнлар муваффакиятли бошкариладиган давлатга хам мисол була олади. Бу ерда гендер, оила ва болалар уртасидаги тенгликни куллаб-кувватлаш чора-тадбирларидан кенг фойдаланилаётгани жамиятнинг баркарор ривожланишига хизмат килмокда. Бу каби мамлакатлар демографик ва ахолини бошкариш канчалик самарали иктисодий, ижтимоий ва жамият ривожланишининг ижобий натижаларига олиб келиши мумкинлигини курсатмокда.

Марказий Осиёда, жумладан, Узбекистонда демографик жараёнлар ва ахолини бошкариш минтаканинг баркарор ривожланишини таъминлашда мухим рол уйнайди. Марказий Осиё куп миллатли ва куп динли минтака булиб, бу эрда демографик жараёнлар алохида ахамиятга эга. Демографик бошкарувнинг мухим жихатлари тугилишни назорат килиш, улимни назорат килиш, миграция назорати, таълим ва согликни саклашдир.

Марказий Осиёда демографик жараёнларни бошкариш куйидагиларни уз ичига олади:

Биринчи, "оила сиёсати ва тугилиш даражаси" оилани режалаштириш, ёш оилаларни куллаб-кувватлаш буйича хабардорликни ошириш.

Иккинчи,"согликни саклаш" сифатли тиббий хизматлардан фойдаланиш имкониятларини яхшилаш, болалар ва оналар улимини камайтириш.

Учинчи, "Таълим тизими"ни ривожлантириш, жумладан, саводсизлик даражасини пасайтириш, ахолининг билим даражасини ошириш.

Туртинчи, "Миграция окимлари"ни, шу жумладан ички ва халкаро харакатларни бошкариш, мигрантларнинг интеграцияси.

Узбекистон Марказий Осиё давлатларидан бири сифатида демографик жараёнларни бошкаришда хам кийинчиликларга дуч келмокда. Узбекистоннинг ижтимоий-демографик сиёсати ахоли сонининг баркарор усишига эришиш, фукароларнинг хаёт сифатини ошириш ва мамлакатни баркарор ривожлантиришга каратилган. Узбекистон ва Марказий Осиёнинг бошка мамлакатларида демографик жараёнлар ва ахолини бошкариш комплекс ёндашувни талаб килади.

Узбекистон, бошка айрим давлатлар сингари, тугилишнинг юкорилиги, уртача умр куриш давомийлиги, миграция жараёнлари, ёшларнинг ишлаш учун хорижга чикиб кетиши натижасидапайдо булаётган социал муаммолар яъни ажрашишлар сонининг ортиб бориши, болалар тарбияси билан боглик муаммоларга дуч келмокда. Демографик жараёнлар ва ахолини самарали бошкариш учун Узбекистонга куйидаги чора-тадбирларни узида мужассам этган комплекс ёндашувни куллаш тавсия этилади:

S Тугилиш даражасини ижтимоий рагбатлантириш: тугилиш даражасини оширишни рагбатлантириш учун турли имтиёзлар ва болали оилаларни куллаб-кувватлаш дастурларини жорий этиш.

S Тиббий ёрдамнинг кулайлиги ва сифатини ошириш: ахоли саломатлиги ва умр куриш давомийлигини яхшилашга ёрдам берадиган барча фукаролар учун сифатли тиббий ёрдам мавжудлигини таъминлаш.

S Таълим ва касбий тайёргарлик: таълим тизимини ривожлантириш ва ахолининг билим даражасини ошириш, бу мехнат ресурсларининг малака даражасини оширишга ва мамлакатнинг иктисодий ривожланишига ёрдам беради.

S Мехнат бозорини ривожлантириш ва ишсизликни кискартириш: иктисодий баркарорлик ва ахолининг ижтимоий хавфсизлигини таъминлаш максадида янги иш уринларини яратишга кумаклашиш ва бандликни куллаб-кувватлаш дастурларини ишлаб чикиш.

S Миграция жараёнларини бошкариш: чет эллик мутахассисларни жалб килиш дастурларини ишлаб чикиш, шунингдек, мехнат мухожирларини уларнинг тажриба ва билимларидан фойдаланиш учун мамлакатга кайтариш чора-тадбирларини ишлаб чикиш.

S Кекса фукароларни куллаб-кувватлаш буйича дастурларни яратиш: пенсия тизимини ривожлантириш, кексаларга муносиб турмуш шароитларини таъминлаш учун тиббий-ижтимоий ёрдам курсатиш.

S Демографик маълумотларни мониторинг килиш ва тахлил килиш, Самарали сиёсат ва дастурларни ишлаб чикиш учун мамлакатдаги демографик вазият тугрисидаги маълумотларни тизимли равишда йигиш ва тахлил килиш мухим ахамиятга эга.

Хулоса. Узбекистонда демографик жараёнларни комплекс бошкариш мамлакатнинг баркарор ривожланишини таъминлаш учун турли сохалар -согликни саклаш ва таълимдан тортиб, ижтимоий химоя ва иктисодиётгача булган мувофиклаштирилган узаро хамкорликни такозо этади.

Адабиётлар:

1.Райимжонов З.Х. Халкаро миграция кеча ва бугун // "Жанубий узбекистонда география мактабининг шаклланиши" Респ. илмий-амалий конф. материаллари. Термиз, 2006, 95-96 б.

2Даюмов А.А., Якубов У.Ш., Абдуллаев А.Г. Ахоли географияси ва демография асослари (Укув кулланма). Тошкент "Фан ва технология" нашрёти. 2011йил 154 бет.

3. Abdimo'Minov T.A., & Abduxoliqova M.A. (2022). SAMARQAND VILOYATI AHOLISI JOYLASHUVINING HUDUDIY JIHATLARI. Экономика и социум, (12-1 (103)), 4-8.

4.Komilova N.K., & Abdimo'Minov T.A. (2023). THE GEOGRAPHICAL BASIS OF STUDYING MINERAL SPRINGS. Экономика и социум, (1-2 (104)), 62-65.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.