Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА АСОСИЙ ДЕМОГРАФИК КЎРСАТКИЧЛАР: МАВЖУД ДИНАМИКАЛАР ВА КУТИЛАЁТГАН ЎЗГАРИШЛАР'

ЎЗБЕКИСТОНДА АСОСИЙ ДЕМОГРАФИК КЎРСАТКИЧЛАР: МАВЖУД ДИНАМИКАЛАР ВА КУТИЛАЁТГАН ЎЗГАРИШЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
648
65
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
туғилиш / ўлим / никоҳ / ажрим / демографик муаммолар / аҳоли сони / оила. / birth / death / marriage / divorce / demographic problems / population / family.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Ш. Зокиров

Мақолада Ўзбекистонда асосий демографик кўрсаткичлар бўйича мавжуд ҳолат ҳамда кутилаётган ўзгаришлар таҳлил қилинган. Демографик ривожланишнинг долзарб муаммолар кўриб чиқилган. Шунингдек, мақолада тадқиқот мавзуси бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MAIN DEMOGRAPHIC INDICATORS IN UZBEKISTAN: CURRENT DYNAMICS AND EXPECTED CHANGES

The article analyzes the current situation and expected changes in key demographic indicators in Uzbekistan. Current issues of demographic development are considered. The article also provides suggestions and recommendations on the research topic.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА АСОСИЙ ДЕМОГРАФИК КЎРСАТКИЧЛАР: МАВЖУД ДИНАМИКАЛАР ВА КУТИЛАЁТГАН ЎЗГАРИШЛАР»

УЗБЕКИСТОНДА АСОСИЙ ДЕМОГРАФИК КУРСАТКИЧЛАР: МАВЖУД ДИНАМИКАЛАР ВА КУТИЛАЁТГАН УЗГАРИШЛАР

Ш. Зокиров

Узбекистон Республикаси Махалла ва оилани куллаб-кувватлаш вазирлиги

хузуридаги "Махалла ва оила" илмий-тадкикот институти илмий ходими

АННОТАЦИЯ

Маколада Узбекистонда асосий демографик курсаткичлар буйича мавжуд холат хамда кутилаётган узгаришлар тахлил килинган. Демографик ривожланишнинг долзарб муаммолар куриб чикилган. Шунингдек, маколада тадкикот мавзуси буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Калит сузлар: тугилиш, улим, никох, ажрим, демографик муаммолар, ахоли сони, оила.

MAIN DEMOGRAPHIC INDICATORS IN UZBEKISTAN: CURRENT DYNAMICS AND EXPECTED CHANGES

ABSTRACT

The article analyzes the current situation and expected changes in key demographic indicators in Uzbekistan. Current issues of demographic development are considered. The article also provides suggestions and recommendations on the research topic.

Key words: birth, death, marriage, divorce, demographic problems, population, family.

КИРИШ

Маълумки, хар кандай мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий кудрати унинг демографик ривожланишига тугридан-тугри богликдир. Мамлакатнинг демографик вазияти ва асосий тенденциялари, хусусан, тугилиш ва улим курсаткичидаги узгаришлар ва истикболда кутиладиган холатлар, никох жараёнлари ва оилавий ажримлар, ахолининг миграцион харакати, ахоли усиши мамлакатдаги ижтимоий тизимларга таъсир килади. Бу эса демографик жараёнларнинг мамлакат иктисодий тараккиётига таъсирини белгилаб беради. Буни инобатга олиб, мамлакатда демографик курсаткичларнинг мавжуд динамикалари ва улар асосида прогнозларни ишлаб чикиш хамда улардан фойдаланиш мамлакатнинг келгусида юкори иктисодий усишига эришишида ички имконият ва захираларни аниклаш хамда улардан самарали фойдаланиш йуналишларини ишлаб чикиш имконини беради.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛГИЯ

БМТ Ахолишунослик жамгармаси, Юнисеф ва бошка ташкилотлар хисоботларида мамлакатларнинг демографик вазияти ва асосий тенденциялари, хусусан, тугилиш ва улим курсаткичидаги узгаришлар ва истикболда кутиладиган холатлар, никох жараёнлари ва оилавий ажримлар, ахолининг миграцион харакати, ахоли усиши, демографик жараёнларга изох, таъриф хамда тадкик этиш усуллари ёритилган. Мамлакатимиз олимларидан Р.А.Убайдуллаева, Л.П.Максакова, О.Б.Атамирзаев, Х.Х.Абдураманов, М.Р.Буриева, З.Н.Тожиева кабилар демографик жараёнлар юзасидан чукур тадкикотлар утказган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Узок тарихий тажриба шуни курсатдики, оила - жамиятнинг бирламчи бугини хисобланиб, у фукаролик жамиятининг таянч нуктаси, баркарор ва тинч тузилмасидир. Зеро оила канча мустахкам булса, жамият хам шунчалик мустахкам булади ва ривожланади. Шунинг учун хам Бирлашган Миллатлар Ташкилотниниг Бош Ассамблеяси 1994 йилдан эътиборан хар йили 15 май кунини Халкаро оила куни сифатида нишонлашга карор килгани бежиз эмас.

Маълумки, оила, унинг сони ва таркиби демографик ривожланиш тенденцияларининг мухим асоси хисобланади. Оила - никох ёки тугишганликка асосланган кичик гурухдир. Унинг аъзолари рузгорининг бирлиги, узаро ёрдами ва маънавий масъулияти билан бир-бирига богланган. Оиланинг энг мухим ижтимоий вазифалари - инсон зотини давом эттиришдан, болаларни тарбиялашдан, оила аъзоларининг турмуш шароитини ва буш вактини самарали уюштиришдан иборатдир. Оилавий муносабатлар нисбатан мустакил ходиса саналсада, жамиятдаги мавжуд ижтимоий, иктисодий, мафкуравий муносабатлар билан белгиланади ва улар таъсирида узгариб боради.

8871412

8711296

16,0 % умумий усиш

8036398

7820573

7646355

I

2015 2016 2017 2018 2019 2020

1.1-расм. Узбекистон Республикасида оилалар сони динамикаси

Узбекистонда оилалар сони динамикасида 2015-2020 йилларда умумий усиш 16,0 фоизни ташкил килиб, 2020 йилда жами оилалар сони 8 871 412 тани ташкил килган. Таъкидлаш керакки, 2020 йилда республикадаги жами оилаларнинг 58,9

фоизи Фаргона (11,5 фоиз), Самарканд (10,5 фоиз), Тошкент (9,4 фоиз), Андижон (9,3 фоиз), Кашкадарё (8,8 фоиз) вилоятлари ва Тошкент шахрига (9,4 фоиз) тугри келган (1-расм).

Узбекистон Республикаси Оила кодексининг 41-моддасига кура, турт нафар ва ундан ортик ун саккиз ёшга тулмаган боласи булган оила куп болали оиладир. Бунда, агар турт нафар ва ундан ортик болаларидан бир нафари ёки ундан купроги таълимнинг кундузги шаклида (урта махсус ва профессионал, олий таълим) таълим ташкилотларида укиётган хамда йигирма икки ёшга тулмаган булса, бу оила хам куп болали оила деб хисобланади.

Мамлакатимизда сунги йилларда жами оилалар таркибида куп болали оилалар улуши камайиб бормокда. Республикамизда куп болали оилалар сони 487 586 тани (2020 йил) ташкил этади. Бу тоифадаги оилалар 2015 йилда 559158 тани ташкил этган. Куп болали оилалар сони 2015-2020 йилларда эса 12,8 фоизга камайган (2-расм).

Умумий оилалар сонида куп болали оилаларнинг улуши 2015 йилдаги 7,3 фоиздан 2020 йилда 5,5 фоизгача камайган.

12,8 % камайиш

2015 2016 2017 2018 2019 2020

2-расм. Узбекистон Республикасида куп болали оилалар сони

1 2

динамикаси (2015-2020 йиллар) '

Маълумки, тугилиш ва унинг сони демографик ривожланиш тенденцияларининг мухим асоси хисобланади. Тугилиш янги тугилганлар хисобига ахолининг янгиланиб бориш жараёни. Тугилиш - биологик жараён, у инсонларнинг репродуктив майли, яъни фарзанд куришга булган муносабати билан боглик. Репродуктив майл эса инсон яшаётган ижтимоий-иктисдий мухит таъсирида узгариб боради. Тугилишнинг энг мухим ижтимоий вазифалари -

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси расмий маълумотлари асосида тузилган

2 Изо^: 2015-2019 йилларда 5 та ва ундан ортик, 2020 йилда эса 4 та ва ундан ортик болали оилалар куп болали оила хисобланган

инсон зотини давом эттиришдан иборатдир. Республикамизда жами тугилганлар сони 1991-2020 йилларда 118 397 тага (16,4 фоиз) усиб, 2020 йилда 841 817 тани ташкил этган.

Тугилиш динамикасида 1991 йилдаги 723 420 тадан 2005 йилгача пасайиш кузатилиб, 533 530 тани ташкил этди. 2006 йилдан усиш кузатилиб, 2015 йилда 734 141 та билан 1991 йилдаги курсаткичдан ортган. Кейинги йилларда хам юкори курсаткичлар сакланиб колиб, 2020 йилда энг юкори курсаткич 841 817 та кайд этилди (3-расм).

lO^Ot^OOOSO^iNrO^riO^Ot^OOOSO ОООООООООООООООО

3-расм. Узбекистон Республикасида туFилишлар сони динамикаси

Республикамизда 1991-2020 йилларда жами эркаклар улуши 64 158 тага (17,2 фоиз) усиб 436 351тани ташкил этган. Жами тугилганлар сонида эса эркаклар улуши 51,8 фоизни ташкил килди.

Тугилиш динамикасида 1991 йилдаги 372 193 тадан 2005 йилгача пасайиш кузатилиб, 275 312 тани ташкил этди. 2006 йилдан усиш кузатилиб, 2014 йилда 373 277 та билан 1991 йилдаги курсаткичдан ортган. Кейинги йилларда хам юкори курсаткичлар сакланиб колиб, 2020 йилда энг юкори курсаткич 436 351 та кайд этилди. Республикамизда 1991-2020 йилларда жами аёллар улуши 52 239 тага (15,4 фоиз) усиб, 405 466 тани ташкил этган. Жами тугилганлар сонида эса аёллар улуши 48,2 фоизни ташкил килди.

Тугилиш динамикасида 1991 йилдаги 351 227 тадан 2003 йилгача пасайиш кузатилиб, 245 630 тани ташкил этди. 2004 йилдан усиш кузатилиб, 2015 йилда 351 475 та билан 1991 йилдаги курсаткичдан ортган. Кейинги йилларда хам юкори курсаткичлар сакланиб колиб, 2020 йилда энг юкори курсаткич 405 466 та кайд этилди.

Маълумки, улим ва унинг сони демографик ривожланиш тенденцияларининг мухим асоси хисобланади. Улим - организм хаёт фаолиятининг бутунлай тухташи, ортга кайтмас жараён. Энг содда хайвонларнинг табиий улими уларнинг булинишидан иборат, бунда 1 индивид улса, урнида 2 та янги индивид хосил

булади. Одам ва иссик конли хайвонлар улими даставвал нафас олиш ва кон айланишинингтухташига богли;. Улим организмнинг кариши натижасида табиий равишда ёки касаллик туфайли тусатдан, барвакт юз беради.

Республикамизда жами улганлар сони 1991-2020 йилларда 45 331 тага (34,8 фоиз) усиб, 2020 йилда 175 625 тани ташкил этган.

Улим динамикасида 1991 йилдаги 130 294 тадан 1996 йилгача усиш кузатилиб, 144 829 тани ташкил этди. 1997 йилдан пасайиш кузатилиб, 2004 йилда 130 357 та билан 1991 йилдаги курсаткичга я;инлашди. Кейинги йилларда усиш суръатлари кузатилиб, 2020 йилда энг юкори курсаткич 175 625 та кайд этилди (4-расм).

(1991-2020 йиллар)

Узбекистон Республикасида никохланувчилар сони 2015 йилда 287 582 тани ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 296 751 тага етган ёки 3,2 фоизга ошган (5-расм).

Бирок, никохланувчилар сони 2015-2019 йиллар давомида усган булса 2020 йилга келиб пасайиш кузатилди, яъни бу курсаткич 2020 йида 2019 йилга нисбатан 4,6 фоизга пасайди.

Никохланувчиларни миллати буйича тахлил киладиган булсак, жами никохланувчиларнинг 260 356 таси ёки 87,7 фоизи узбек миллатига тегишли. Шу билан бирга, никохланувчиларнинг колган кисмлари тожик 7 505 та (2,5 фоиз), коракалпок 3 403 та (1,1 фоиз), козок 3 076 та (1 фоиз) ва бошка миллатларга тегишли.

Шунингдек, бир миллатга мансуб булган никохланувчилар сони 2015 йилда 270 318 тани (94 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб 277 652 тага (93,6 фоиз) ёки 2020 йилда 2015 йилга нисбатан 2,7 фоизга ошди.

Аммо, тахлил даврида бир миллатга мансуб булган никохланувчилар сони 2015-2019 йилларда ошгани кузатилди. 2020 йилга келиб никохланувчилар сони пасайди, яъни 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 4,1 фоизга пасайган.

5-расм. Узбекистон Республикасида никохланувчилар сони динамикаси

(2015-2020 йиллар)

Узбекистон Республикасида никохдан ажрашишлар сони 2015 йилда 29 647 тани ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 28 233 тага етган ёки 4,8 фоизга камайган (6-расм).

Бирок, никохдан ажрашишлар сони 2015-2019 йиллар давомида баркарор усган булса 2020 йилга келиб кескин суратда пасайиш кузатилди, яъни бу курсаткич 2020 йида 2019 йилга нисбатан 10,1 фоизга пасайди.

Никохдан ажрашганларни никох давомийлиги буйича тахлил киладиган булсак, жами ажрашганларни 28,6 фоизи никох давомийлиги 5 йилдан 10 йилгача булганларга тугри келди.

26000 27000 28000 29000 30000 31000 32000 33000

6-расм. Узбекистон Республикасида жами никохдан ажралганлар сони динамикаси (2015-2020 йиллар)

Шунингдек, никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 1 йилгача булганлар 2015 йилда 1 264 тани (4,3 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 1 433 тани (5,1 фоиз) ташкил этди ёки 13,4 фоизга усди.

Аммо, тахлил даврида никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 1 йилгача булганлар сони 2015-2019 йилларда баркарор булган. 2020 йилда юкори суратда усиш кайд этилди, яъни 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 13,5 фоизга усган.

Никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 1 йилдан 3 йилгача булганлар 2015 йилда 4 794 тани (16,2 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 5 025 тани (17,8 фоиз) ташкил этди ёки 4,8 фоизга усди.

Лекин, тахлил даврида никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 1 йилгача булганлар сони 2015-2019 йилларда баркарор булган. 2020 йилда юкори суратда усиш кайд этилди, яъни 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 3 фоизга усган (7-расм).

Никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 3 йилдан 5 йилгача булганлар 2015 йилда 5255 тани (17,7 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 4 640 тани (16,4 фоиз) ташкил этди ёки 11,7 фоизга пасайди.

Никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 5 йилдан 10 йилгача булганлар 2015 йилда 7 974 тани (26,9 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 8 065 тани (28,6 фоиз) ташкил этди ёки 1,1 фоизга усди.

Никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 10 йилдан 20 йилгача булганлар 2015 йилда 6 450 тани (21,8 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 6 034 тани (21,4 фоиз) ташкил этди ёки 6,4 фоизга пасайди.

Никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 20 йил ва ундан юкори булганлар 2015 йилда 3 910 тани (13,2 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 3 036 тани (10,8 фоиз) ташкил этди ёки 22,4 фоизга пасайди.

1 йилгача 1 йилдан 3 3 йилдан 5 5 йилдан 10 10 йилдан 20 20 йилдан 50 йил ва йилгача йилгача йилгача йилгача ортик ортик

■ 2015 й. "2020 й.

6-расм. Узбекистон Республикасида жами никохдан ажралганлар никох давомийлиги динамикаси (2015-2020 йиллар)

Аммо, тахлил даврида никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 20 йил ва ундан юкори булганлар сони 2015-2019 йилларда баркарор булган. 2020 йилга келиб кескин пасайиш кузатилди, яъни 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 23,7 фоизга пасайди.

Шу билан бирга, никохдан ажрашганларнинг никох давомийлиги 50 йил ва ундан юкори булганлар 2015 йилда 20 тани (0,1 фоиз) ташкил килган булса, 2020 йилга келиб бу курсаткич 10 тани (0,04 фоиз) ташкил этди ёки 50 фоизга пасайди.

Хулоса урнида айтиж жоизки, давлатнинг демографик сиёсати унинг ижтимоий-иктисодий ривожланишининг баркарорлигини таъминлашда мухим ахамиятга эга. Бунда, демографик курсаткичларни тахлил килиш ва прогнозларини ишлаб чикиш мамлакат ривожланишининг ички имконият ва захираларини аниклаш имконини беради.

REFERENCES

1. Х.Х.Абдураманов. Демографик салохиятнинг шаклланиш омиллари ва уни бахолаш. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 1, январь-февраль, 2015 йил.

2. Х.Х.Абдураманов. Оиланинг демографик ривожланиш тенденцияларини бахолаш. "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 6, ноябрь-декабрь, 2018 йил.

3. Н.Н.Юлдашев. Узбекистонда оила институтига таъсир этувчи демографик жараёнлардаги узгаришлар / "Иктисодиёт ва инновацион технологиялар" илмий электрон журнали. № 4, июль-август, 2017 йил.

4. Демографическая энциклопедия. М.: "Энциклопедия". 2015. -743 с.

5. Декларация «Московского демографического саммита: Семья и будущее человечества». 4 июль 2011 г.

6. Убайдуллаева Р.А. Семья в Узбекистане. Монография Т.: 2012. -С. 22.

7. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.