Научная статья на тему 'ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ОРҚАЛИ КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ОРҚАЛИ КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
16
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
камбағаллик / демографик жараён / демографик наф / ижтимоий инфратузилма. / бедность / демографический процесс / демографическое преимущество / соци­ альная инфраструктура

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Сатторов Ихтиёр Очилович

Мақолада иқтисодиётдаги ўзгаришлар демографик ривожланишнинг барқарорлигига таъсир этиш муҳокама қилинган. Камбағалликни прогнозлаштиришда демографик омилларни инобатга олиш­ нинг яшаш ҳудудини ноқулайлиги, ёш ва жинс омиллари, турар жойнинг мавжудлиги, урбанизация даражаси ва оилада ёш фарзандлар бўлиши кўрсаткичлари тадқиқ қилинди. Демографик жараён­ ларни тартибга солиш ҳамда демографик жараёнлар ва аҳоли даромадлари ўртасидаги нисбатни бошқариб бориш орқали камбағалликни қисқартириш имкониятлари келтирилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПУТИ СОКРАЩЕНИЯ БЕДНОСТИ ЧЕРЕЗ РЕГУЛИРОВАНИЕ ДЕМОГРАФИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ

В статье рассматривается влияние изменений в экономике на устойчивость демографического развития. при прогнозировании бедности изучены недостатки учета демографических факторов района проживания, возрастных и гендерных факторов, доступности жилья, уровня урбанизации и показателей рождения детей в молодой семье. Обосновывается возможность снижения бедности за счет регулирования демографических процессов и управления соотношением демографических тенденций и доходов населения.

Текст научной работы на тему «ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ОРҚАЛИ КАМБАҒАЛЛИКНИ ҚИСҚАРТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

Сатторов Ихтиёр Очилович,

Узбекистон Республикаси Стратегик тах,лил ва истикболни белгилаш олий мактаби тадкикотчиси, иктисод фанлари номзоди

ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ОРКАЛИ КАМБАГАЛЛИКНИ КИСКАРТИРИШ ЙУЛЛАРИ

УУК: 314

DOI: 10.34920/EIF/VOL_2023_ISSUE_6_5

САТТОРОВ И.О. ДЕМОГРАФИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРТИБГА СОЛИШ ОР^АЛИ КАМБАГАЛЛИКНИ ЦИСЦАРТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада иктисодиётдаги узгаришлар демографик ривожланишнинг баркарорлигига таъсир этиш мух,окама килинган. КамбаFалликни прогнозлаштиришда демографик омилларни инобатга олиш-нинг яшаш х,удудини нокулайлиги, ёш ва жинс омиллари, турар жойнинг мавжудлиги, урбанизация даражаси ва оилада ёш фарзандлар булиши курсаткичлари тадкик килинди. Демографик жараён-ларни тартибга солиш х,амда демографик жараёнлар ва ах,оли даромадлари уртасидаги нисбатни бошкариб бориш оркали камбаFалликни кискартириш имкониятлари келтирилди.

Калит сузлар: камбаFаллик, демографик жараён, демографик наф, ижтимоий инфратузилма.

САТТОРОВ И.О. ПУТИ СОКРАЩЕНИЯ БЕДНОСТИ ЧЕРЕЗ РЕГУЛИРОВАНИЕ ДЕМОГРАФИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ

В статье рассматривается влияние изменений в экономике на устойчивость демографического развития. При прогнозировании бедности изучены недостатки учета демографических факторов района проживания, возрастных и гендерных факторов, доступности жилья, уровня урбанизации и показателей рождения детей в молодой семье. Обосновывается возможность снижения бедности за счет регулирования демографических процессов и управления соотношением демографических тенденций и доходов населения.

Ключевые слова: бедность, демографический процесс, демографическое преимущество, социальная инфраструктура.

SATTOROVI.O. THE WAYS TO REDUCE POVERTY THROUGH REGULATING DEMOGRAPHIC PROCESSES

In the article is discussed the impact of changes in the economy on the sustainability of demographic development. There is substantiated necessity of taking into account forecasting of poverty, the demographic factors, the area of residence, age and gender factors, housing affordability, level of urbanization and indicators of the birth of children in a family. The possibility of reducing poverty by regulating demographic processes and managing the relationship between demographic trends and income of the population is substantiated.

Key words: poverty, demographic trend, demographic dividend, social infrastructure.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

Kupuw. KaM6aFa-anuKHU KicKapTupuwra KapaTiimraH ucnoxpT-napHui aMa.nra owupuwAa geMorpa^uK OMimHU iHo6aTra o^MacnuK xapaeH--napu Kynna6 TaflKiKOT^apga yTraH acpHiiHr oxii-pura^a caK^aHi6 koaau. YHra^a 6ynraH Kynna6 TaflKiKOT^apga UKTucoAiim yciiw KaM6aFa-anuKHU KMCKapTupuwAam acocutf OMium Ba yHiiHr pyM 6epuwu KaM6afa^^MKHU KicKapTupuwAa xyKyMaTnapHUHr эtтu6opuAa Myx,UM ax,aMUAT Kac6 этAU.

MaB3yHMHr go^3ap6^MrM. YTraH acpHiiHr oxupru yH Mu^nuK AaBpiga puBox^naHaeTraH MaM-^aKaT^apflari uktucoaum yciw, aMHiiKca Oci-ega, KaM6aFa-anuKHU KicKapuwura epgaM 6epgu. Ocie-TiH^ oKeaHi MaM^naKaTnapuHUHr uktucoaum puBoxnaHuwAaru aMa^ra owiipraH ucnoxpT-napu xax,OH uktucoaum ypTa^a yciw AapaxacigaH K>KopuHU TawKiirn этAM. HaTiixaga, Xax,OH 6aHKi-HiHr KaM6afa.onMKHM MoHeTap y^aw MUKAopu -KyH-nuiK 1,9 AK.W AO-onapuflaH KaTTa gapoMagra эгa 6y^raH axp-nuHuiHr ynywu 1990 Mumflam 60 $ou3-gaH 2013 Mum^a 3,5 $ou3ra Kagap Tywgui1. Xo3upru KyHga xax,OH KaM6afa^ axp-nucuHUHr 10 ^ou3gaH KaM kucmu aMHaH Ocue-TuH^ OKeaHii xyAygga ucTiKoMaT Ki^agu. Axp-niiHUHr ce3i^ap^u ycuwu gaBpuga KaM6afa^^uKHu yw6y xapaeHga KaMaM-Tipuwra эpмwмw, a^6aTTa 6owKa MiHTaKa^apra Hic6aTaH ce3imapJnu mxo6mm HaTixa x,uco6^aHaAM.

P.McTByg (Robert Eastwood) Ba M.-HumTOH (Michael Lipton)HiiHr 1999 Mu^ga Hawp этгaн MaKO^acuga Ke^Tipu^raH m^mmm xynoca^napra Kagap axonuHurnr geMorpa^iK OMum^apu KaM6aFa^nuKHU KucKapTipuwAa 3tTi6opra o^uHMagu2. Ynap tomo-HigaH aMa^ra owupumraH TagKiKOT^apura Kypa TyFumuw gapaxacuHiHr TaKciMOTi KaM6afa^^iK piBOx^aHiwuHMHr Tatcuip BTyB^u OMim^apu 3KaH--nuru acocna6 6epumAii. ByHga KaM6aFa.onap Ba WKopu gapoMafl^u ou.na.nap ypTacuga $ap3aHfl-.nap coHii 6ytfuma $apK KaM6afa^^uKHu Ke^Tipu6 ^uKapuwfla acocuM OMim 6ynu6 KO^aeTraH^uruHi uc6oT^awra x,apaKaT Ki^uwraH.

HoMOHeTap OMiirn-napHUHr puiBoxnaHuwu KaM6afa^^uKHu aHiK^aw Ba 6ax,o.nawra Hic6aTaH 3aMOHaBiM eHgawyB^apHi waKn-naHuwura o^u6 Ke^gu. Axp-nu KaM6afa^^uruHu aHiK^awga ucTet-

1 World Bank, 2017. PovcalNet: an online analysis tool for global poverty monitoring. World Bank, Washington, DC. ,http://iresearch.worldbank.org/PovcalNet. (accessed August 2017).

2 Robert Eastwood & Michael Lipton (1999) The impact of changes in human fertility on poverty, The Journal of

Development Studies, 36:1, 1-30.

мол ва бошка харажатлар билан боFлик1 булган молиявий курсаткичлар оркали амалга оши-рилиши кенг ривожланди. Хозирги кунда х,ам айрим ривожланаётган мамлакатларда ушбу курсаткичларга асосланган х,олда камбаFалликни бах,олашга интилишларни намоён этишмокда. Мазкур жараёнларнинг ривожланиши эса номо-нетар омилларга асосланган х,олда камбаFалликни тах,лил этишга нисбатан чора-тадбирларни бел-гилашни талаб этмокда.

Д. Бреди (David Brady) камбаFаллик саба-бларини тадкик этди ва уларни тизимлаштир-ган х,олда гурух,ларга ажратиб беради3. Унинг фикрича, таркибий узгаришлар жараёни тоифаси-даги иктисодий мазмун ва демографик вазият сал-бий окибатлари инсонларнинг характерига таъ-сир курсатиб, камбаFалликни келтириб чик,ариш билан якунланиши мумкин. Бунда инсонлар камбаFал булиши уларнинг самарасиз фаолияти, камбаFалликни оширишга олиб келадиган ёлFиз оналик ёки ишсизлик каби х,олатларни узгармас деб билиш характери билан изох,ланади. Демографик омиллар инсонларнинг камбаFалликка етакловчи характерни шакллантиришга сабаб булиши таъкидлаб утди. Бунда тугилишнинг камайиши, камбаFал х,удудларда ёш болаларнинг кобилиятларини тула руёбга чик,аришга имкони-ятнинг пасайиши, соFлигининг ёмонлашиши каби х,олатларни келтириб утади.

Шу нуктаи назардан, камбаFалликни кискартириш - унинг сабабларини бартараф этишдан бошланиши мух,им ах,амиятга эга деб уйлаймиз.

Илмий муаммонинг цуйилиши. Демографик жараёнларнинг ривожланиши камбаFалликни шакллантиришга таъсир этишида оилаларнинг кандай х,удудда туFилиши билан боFлик эканли-гини х,ам инобатга олиш зарур экан. Бу уринда, камбаFал х,удудда туFилиш камбаFал оилада турилишдан кура кескинрок таъсирга эга экан-лиги алох,ида ах^амиятга эга х,исобланади.

Шу боисдан, Узбекистон шароитида, камбаFалдикни кискартириш чора-тадбирларини ишлаб чикишда камбаFалликнинг х,удуд ва камбаFал оилалар такрор шаклланишига таъсир этувчи омилларни белгилаш, уларга нисбатан чораларни жорий этиш мух,им илмий, методик ва амалий ах,амият касб этмокда.

3 Brady, D. (2019). Theories of the Causes of Poverty. Annual Review of Sociology, 45(1). doi:10.1146/annurev-soc-073018-022550

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

Tag^M^OT MeTOflo.norMflCM. MaKonaga gegyK-tib, MHgyKTiiB, MaHTiiKiM, KOHTeHT Taxniin, KuecuM Taxnun, xyxxaTnapHii ypraHiim Ba Taxnum Kinum, yMyMnamTupum TagKiiKoT ycynnapu Ky^^aHU^AU.

Tag^M^OT Ma^cagu. MKTucogueTgaru y3rapum.nap geMorpa^uiK puBoxnaHumHuiHr 6apKapopnurura Tatciip aT^mi/mui Taxnum Kinum. MacanaH, axonui gapoMagnapMHMHr omuimuiga aen-napHUHr 6aHA 6y^raH^ap TapKM6ugaru ynymMHMHr opTumu HaTuxacuga TyFumumHiuHr KaMaMumu Byxygra Kenagu. By эca, icTUK6o^garu umm KyMiHi KaMaMTipim 6urnaH 6ipra, emu KaTTa axonuHuiHr gapoMagnapuHui KaMaMumura onii6 Kenumu MyM-KiH. Ca6a6ui, neHcuia tu3umu aBnognap 6upgaM^Mru TaMoMurnuga ummu KymiHUHr 6apKapop 6y^imira TaaHagii.

e^fu3 oHanap Ky^ifla ynFaMiim TatniiM Ba tu6-6um xi3MaT^apra 6ynraH Tana6HU TatMUHnamgam aMpiM MO-UABUM MypaKKa6^iK^apHi KenTupu6 ^UKapumi x,aM KaM6afa^^iKKa onu6 KenyBm omu--nap KaTopuga KypMnagM. Ym6y xapaeHHi MaBxyg-nuru em aBnogHiiHr apTaHru KyHra 6ynraH iimoH-4UHU nacaMTupu6, WKopu gapoMagra ara 6ynumHi ^eiKnaMgu. HaTixaga, gaBnaTHUHr uxtumouM xuimoa gacTypnapura 6ynraH Tana6 omu6, gaBnaT 6rogxe-Tira mo-uabuM fOKHUHr opTimura onu6 Kenagu. Ym6y xapaeHHUHr aHa 6up axpa-Mac kucmu gapoMagHi Tonum y^yH $ap3aHgnapHiiHr Tat-nuM onum gaBpuHUHr KicKapumu Ba coFnuiFUHUHr eMoHnamumu 6unaH 6of-uk MyaMMonapra atTi-6op KapaTinMacnuru KenaxaKgaru KaM6aFan KaTnaMHiHr KaMaMumura TycKUHniK Kinagu.

KaM6aFanniKHU nporHo3namTipumga geMo-rpa^UK oMinnapHU UHo6aTra onimHUHr Typnu KypcaTKi^napu KaMg bti6 yTinagu. MacanaH, amam x,ygygiHUHr HoKynaMnuru, em/xuHc oMin-napu, Typap xoMHiiHr MaBxygnuru, yp6aнмзaцмfl gapaxacu Ba em ouna $ap3aHgnapu 6ynum Ka6u napaMeTpnapHi KenTipum MyMKiH. BuBHurnma, KaM6afannuKHM maKnnaHumuga TatKigna6 yTinraH x^onaTnapHUHr x,ap 6upuHi TatcupuHi UHo6aTra onum MaKcagra MyBo^uiK.

X.BogTKe (Geoffrey T Wodtke) y3UHUHr TagKiKoTnapuga KaM6aFan xygygga ucTiKoMaT Kinum oKu6aTiga apTa ^ap3aHgnu 6ynumHiHr KaM6afannuKHM maKnnaHTipumra 6ynraH Tat-cupuHi 6axonaraH1. YHiHr ^UKpi^a, KaM6aFan

1 Wodtke GT. 2013. Duration and timing of exposure to neighborhood poverty and the risk of adolescent parenthood. Demography 50 (5):1765-1788. doi: 10.1007/ s13524-013-0219-z

Maxannanapga amam emnapHUHr apTa TypMym Kypumura onu6 Kenumu MyMKiH. ByHiHr HaTixa-cuga, apTa ouna Kypum Ba ^ap3aHgnu 6ynum piBox-naHu6 6opagu. Эpтa ouna KypumgaH TyfinraH 6ona-nap KaM6aFan 6ynumHiHr UKKiTa axTUMonnurura gy^op 6ynagu. BupuHvudaH, KaM gapoMagnu ounaga TyFinumu Ba ouna 6omniFUHUHr TatniM onraHniK 6yMi4a MatnyMoTi WKopu 6ynMacnuru, ukkuhhu-daH KaM6aFan aTpo^-MyxiTHUHr Tatcupu em 6ona-napHUHr MypaKKa6 xaeT Tap3igaH 4uku6 KeTimura KuMuH^unuKnapHM Byxygra Kenumura onu6 Kenagu.

M.^u (Li M. Johnson) Ba 6omKanap tomohu-gaH KaM6aFan xygygnapHUHr KaM6aFanniKHU maK-nnaHTipumgaru ponu Taxnun KuniHgu2. Ynap aMe-puKanuKnapHUHr 25 ^ou3i KaM6aFan xygygnapga ucTiKoMaT KunumiHU KaMg btu6 yTimgu. UyHiHr-geK, KaM6aFan xygygnapga TyFinraH 6onanapHiHr geapnu apMi 17 emra^a ym6y xygygnapga amamna-piHU, ynapHUHr 1/3 kucmu aca 6yryH yMpiHU ym6y xygygga ama6 yTKa3umnapuHu acocna6 KypcaTi6 yTgunap. Ym6y 6onanap MaMnaKaTgaru KaM6aFannap cuh^uhu maKnnaHimuga acocuM ynymHi Byxygra Kenumura y3 TatcupuHi KypcaTimnapu KaMg aTi-nu6, KaM6aFan ounanapga TyFinraH 6onanapra huc-6aTaH KaMpoK Hic6aTga KaM6aFanniKgaH 4uku6 KeTa onumuHi KypcaTi6 yTgunap. KaM6aFan xygygga TyFinum KaM6aFanniK caKnaHu6 KonumiHUHr MyxiM aneMeHTi cu^aTiga aKaHnuru acocna6 6epungu.

Y36eKicToHga xaM ym6y xapaeHHUHr Byxygra Kenum bxtumo-uhu MoHUTopiHr Kinum no3UM ge6 yMnaMMU3. MacanaH, 2021 Munga 17 emga TypMym KypraHnap cohu 92 TaHi TamKin aTraH 6ynca, 18 em Ba yHgaH kunuk emga oHa 6ynraHnap cohu 9153 TaHi TamKin BTraH. By aca, 2020 Munga MaMnaKaTi-Mi3ga TypMym KypraHnapHiHr 3 ^ou3i yTa em aKaH-nuKnapuHi KaMg 3Tagu. XyMnagaH, apTa TyFpyKnap cohu 6yMi4a CaMapKaHg Ba KamKagape BinoaTnapu ce3inapnu MupiK ynymnapu moc paBimga 1820 (19,8 $ou3) Ba 1149 (12,5 $ou3) ra TeHr 6ynMoKga3.

XygygnapHi puBoxnaHTipumga ypTa^a gapo-MagHiHr omumura onu6 KenyB^u caHoaTnamum-HiHr puBoxnaHTipunumu, uxtumoum UH^paTy-3inMa - cyB (u^um-uk Ba oKaBa) TatMUHoTi, Myn Ba MynKanapHiHr cu^aTi, KoMMyHan xi3MaTnapHUHr

2 Li, M., Johnson, S. B., Newman, S., & Riley, A. W. (2019). Residential mobility and long-term exposure to neighborhood poverty among children born in poor families: A U.S. longitudinal cohort study. Social Science & Medicine, 226, 69-76. doi:10.1016/j.socscimed.2019.02.0

3 y36eKiicToH Pecny6nMKacu npe3i/igeHTM xy3ypugaru CTa-TicTUKa areHTnuru MatnyMoTnapu acocuga xuco6naHraH.

MKTMCOA BA MOflMfl / ЭКОНОМMКА M OMHAHCN 2023, 6 (166)

TatMiH^aHraH^uru, TatniiM Ba cof^ukhu ca^aw xi3MaT^apu Ka6umapra эtтм6оp KapaTiw -no3UM. KaM6afa^ ouma-napga эca, ^ap3aHfl^apHiHr ca^o-MaT^uruHu ca^naw Ba ynapHUHr caBogxoH^iK gapa-xaciHi owupuw Myx,uiM э.пeмeнт.пapмAaн 6upu-^uru^a KO^MOKfla. LUyHUHrgeK, oima, OTa-OHaHiHr 6ynuwu Ba ynapgaH KaMiga 6uTTacuHUHr uxtumoum Mex,HaT 6umaH 6aHg 6y^uwu, ynapHurnr Ma^aKacu Ba MatnyMOTiu xaM paKo6aT6apgow 6y^uwu aco-cuM OMiim.napAaH 6upu xuco6^aHaflu.

YMyMaH o^raHga, KaM6afa^^uKHu ypraHiwra Hic6aTaH o^u6 6opimraH TagK^KOT^apga MOHeTap Ba HOMOHeTap OMim^napHUHr Byxygra Ke^uw xapa-eH^apu piBox^aHMOKga. fl. PaxMOHOB Ba 6owKa^ap TOMOHigaH aMa^ra owupurnraH TagK^KOT^apga MOHeTap Ba HOMOHeTap OMU-onapHUHr puiBoxna-Hiwura goup eHgawyB^ap 6aeH Ki^iHraH1. XyM-^agaH, ynap TOMOHigaH KaM6afa^^uKHu 6axo^awfla cyHtuM iHTe^^eKTgaH ^oMfla^aHiw xapaeH--napu Tax^u^ этu^Au. ynapHiiHr ^uiKpurna, cyHtuM iHTe^^eKTgaH ^oMga^aHraH xo^ga KaM6aFaAnuKHU 6awopaT^awga geMorpa^iK OMum.napra эtтм6оp KapaTurnraH-nuru KaMg этм6 yTumAiu.

fleMorpa^uK Ha^HUHr uktucoaum ycuwra uxo-6uM Tatcupu KaM6afa^^uKHu KicKapTipuwra Hic6aTaH 6apKapop wapoiT^ap flpaTuwu xaM TaflK^KOT^apga y3 aKcuHii TonMOKAa. XyM^agaH, 6at3i TaflK^KOT^apga TyFurnuwHUHr KaMaMuwu annui u^Ki Maxcy^OTHiHr ycuwu Ba ucretMO.n xapa-xaT^apiHi owupuwra xi3MaT Ki^uwu TatKug^a6 yTu^afli2.

fleMorpa^iK y3rapuw^ap, aMHiiKca TyFurnuw gapaxaciHiHr y3rapuwu MaKpoKaM6aFa^^uKHiHr waK-onaHuwura Tatcup KypcaTagu. ByHiHr ca6a6u cu^aTiga эca KaM gapoMafl^u oiima-napHUHr $ap-3aHfl^apu yKiw^apu Ba ynapHurnr cof^uK^apu y^yH UHBecnu^ufl Ki^uw UMKOHUflTUHUHr ^eitnaH-raH^uru 6umaH i3Ox^aw MyMKiH. KucKa MygflaT^u uKtucoaum ycuw gaBpuga axo-nuiHuiHr KaMaM-uwu ypTa^a AapoMagHi owupca-ga, y3OK Myg-gaT^u gaBpga uktucoaum ycuwHi TatMiH^awra UMKOHiAT KaMaMuwu MyMKiH. LUyHUHrfleK, 6o3op iKTucoAueTi MyHoca6a™apu puBox^naHa 6opuwu 6umaH uKTicoAieTAa 6aHg 6ynraH axo.™ TapKi-

1 Rakhmonov, D.; Usmanova, A.; Aziz, A.; Osamy, W. Utilities of Artificial Intelligence in Poverty Prediction: A Review . Sustainability 2022, 14, 14238. https://doi.org/ 10.3390/ su142114238

2 Edward, Peter, and Andy Sumner. 2015. "New Estimates of Global Poverty and Inequality: How Much Difference Do Price Data Really Make?" CGD Working Paper 403. Washington, DC: Center for Global Development.

бида аёлларнинг хам улуши ошиб боради. Бу эса, тугилиш даражасининг камайишига олиб келади-ган жараёнларни вужудга келтиради.

Та^лил ва асосий натижалар. Бизнингча, демографик жараёнларнинг мониторинг килиш ва уни камбаFалликни камайтиришдаги ролини ошириш учун демографик нафнинг ривожланиш холатларини тахлил этиш ва унга нисбатан ёнда-шувларни жорий этиш мухим. Демографик жараёнларни бошкаришда ахоли таркибини ривожланиш элементларини тизимлаштириш ва уларга нисбатан давлатнинг ижтимоий сиёсатини ишлаб чикиш камбаFалликни кискартиришнинг замо-навий ислохотлари омили булади, десак хато булмайди.

В.Франк-Борге (Frank-Borge Wietzke) томони-дан амалга оширилган тадкикотда демографик кискаришнинг натижасида камбаFалликнинг шаклланиши асослаб берилган. Унинг фикрича, турилишнинг камайиши ахоли даромадларининг оила аъзоларининг кискариши натижасида оила-нинг уртача даромади ошишига олиб келсада, истикболда камбаралликнинг вужудга келишини кайд этиб утади. Шу билан бир вак,тда, кам даро-мадли оилалар жорий етарли булмаган даромад-нинг куп фарзанд куриш натижасида уртача даро-маднинг пасайишидан шубхаланиб, фарзандлар сонини купайтирмасликка эътибор бера бошла-шади. Юк,ори даромадли оилаларда хам аёлларнинг иш билан бандлиги тугилишнинг камайишига олиб келувчи омиллардан бири эканлиги тушунтириб берилди. Уз навбатида эса, юкори ва кам даромадли оилалар уртасида тенгсиз-лик шаклланиши юзага чикади. Натижада эса, демографик кискариш инсон капиталида хам уз аксини топиб, тенгсизликни ривожлантиради. Бу эса камбаFалликни шаклланишига олиб келишини асослаб беришган (1-расмга каранг).

Демографик омиллардан яна бири бу - бола-ликдан камбаFалликни вужудга келиши ва уни бартараф эта олиш имконияти хисобланади. АКШнинг Чикаго Иллиноус университети про-фессорлари бу борада айрим тадкикотларни амалга оширишади. Г.Фужиура (Glenn T Fujiura) ва К.Ямаки (Kiyoshi Yamaki) фикрларига кура, бола-ларнинг турли касалликлар ва укишга катнай олиш имконияти каби жихатлар камбаFалликни бошкаришда эътибор берилиши лозим булган

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

1-расм. Тутлиш камайишидан камбаfаллик келиб чик,иш йуналишлари1.

МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИй ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА 35

Ик^исодий усиш канали

Тугилишнинг

камайиши"

Жамгармалар ошиши, ижтимоий, икгисодий ривожланиш (иккинчи демографик дивиденд)

Ишчи кучи сонининг ошиши (биринчи демографик дивиденд)

\

Камбагаллик

Тугилишнинг кечикиши (лидер-кузатувчи модели)

Богликлик эффекти

1 -^

Сотиб олиш (эгалик -

килиш) эффекти

Та^симот канали

i I

Инсон капиталинниг авлодлараро утиши

KypcaTKUMnap экaн.nмm KaMg этм.ngм2. Bonanap ypTacugam Typnu UMKoHUflTHU ^eKnoBm Kacannu-KnapHUHr puBoxnaHuwu MaMnaKaTga KaM6aFannuK UKTUcoflUM ^erapacugaH nacT Ba ënFU3 oTa (ëKU oHa) KapaMOFuga 6ynuwu HaTuxacuga ce3u^ap^u puiBoxnaHuwu MyMKUH^uruHM acocna6 6epuwgu. MacanaH, 1983 Mmnga ënFU3 oTa-oHa KapaMoFugam 6onanapHUHr KacannuiKKa ^anuiHuwu 55 $ou3ra K>Kopu 6ynraH 6ynca, yw6y KypcaTKurn 1996 Munga 88 $ou3ra TeHr 6y^raH^uruHu KypcaTraH. LUyHUHr-geK, 1983 Munga KaM6aFannuK UKTucoguiM ^erapa-cugaH nacT ouna $ap3aHgnapuHU KacannuKKa ^anu-Huwura Tatcupu Ky3aTu.nMaraH 6ynca, 1996 Mum KaM6aFan ounanapHuiHr $ap3aHgnapu KacannuiKKa ^anuiHuwu 86 $ou3ra fOKopu 6ynraH.

MaMnaKaTUMU3ga axonu gapoMagnapu Ba yHUHr HoTeKuc TaKcuMoTu uxo6um xapaëHnapHU aKc bttu-paëTraHnumHU KaMg btuw no3UM. Axonu gapoMag-napu 6unaH 6of^mk xapaëHnapgaru KypcaTKurnnap MaBxyg Me3oHnap 6yMurna Taxnun этм.nгaнga ynap MatnyM Metëpga экaн.nмmнм KywuM^a KH-nuw MyMKuH. MacanaH, Xuhu кoэ^>мцмeнтмнмнг 0,3 gaH KumuKnurn gapoMagnapHUHr KaM coHnu axonu

1 Frank-Borge W. Poverty, (2020) Inequality, and Fertility: The Contribution of Demographic Change to Global Poverty Reduction. Population and Development Review, 46(1): 65-99. https://doi.org/10-1111/padr.12317

2 Fujiura, G. T., & Yamaki, K. (2000). Trends in Demography of Childhood Poverty and Disability. Exceptional Children, 66(2), 187-199. doi:10.1177/001440290006600204

кулида тупланиб колмаётганлигини акс эттириб беради (1-жадвалга каранг).

Шунингдек, тугилишлар сонининг хам ортаёт-ганлиги демографик инкирознинг хавфи мавжуд эмаслигини курсатиб беради. Айникса, кишлок жойларда тугилиш коэффициентининг шахар худудларга нисбатан юкорилиги ахолини ижтимоий химоя килиш инструментларини такомил-лаштиришга булган заруратни курсатиб беради (1-жадвалга каранг).

Жахон тажрибасидан маълумки, ахоли даро-мадларининг ошиши тугилиш коэффициентининг пасайишига олиб келади. Куриниб туриб-дики, шахар жойларда ахоли даромадларининг ошиши тугилиш микёсининг пасаяётганлигини курсатмокда. Шу нуктаи назардан, урбанизация жараёнлари билан тугилиш курсаткичларини камбаFалликни кискартиришдаги ролини мустахкамлаш учун узок муддатли чораларни куриш зарур хисобланади.

Демографик ахоли усиши, урбанизация ва банд-лик билан боFлик холатларни уз ичига олиши билан ик,тисодий усишга алохида таъсир курсатади. Демографик узгаришлар ва ик,тисодий усиш нати-жасидаги тескари пропорционаллик куплаб олим-лар томонидан асослаб берилган. Ахоли даромадларининг уртача микдори ошиши билан оилаларда фарзандлар сонини кискариши вужудга келиши кузатилади. Бу эса, ишчи кучидан кура купрок капитални жамFариш ва ундан самарали фойда-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

1-жадвал. Узбекистонда ах,оли даромадлари ва тумлиш коэффициентларининг ривожланиш

тенденциялари1

Курсаткич номи 2017 2018 2019 2020 2021 2022

Ахоли жон бошига реал умумий даромадлар, минг сум 6681,4 7767,0 9509,6 10734,3 13416,8 15979,3

Кам таъминланган ахоли улуши, фоизда (2021 йилдан камбаFаллик даражаси) 11,9 11,4 11,0 11,5 17,0 14,1

Жини коэффициенти 0,262 0,262 0,262 0,280 0,273 0,283

ТуFилиш коэффициенти, шахар, 1000 ахолига 19,8 21,2 22,3 22,7 23,9 -

ТуFилиш коэффициенти, кишлок, 1000 ахолига 24,4 25,5 26,3 26,6 28,0 -

Гудаклар улими сони 8235 7557 7472 7827 8206 -

ланиш мухимлигини юзага чикаради. Шу боисдан, ахолининг купрок малака талаб этадиган мехнат билан банд булиш жараёнлари шаклланиб боради.

Юкори малака билан касб эгаллашнинг вужудга келиши кишлок хужалиги товарлари импортини оширишга хизмат килади. Сабаби, ахолининг даромадлари ошиши фонида урбанизациянинг тезла-шиши шаклланади. Бу эса, кишлок хужалигининг камбаFалликни кискартиришдаги ролини тула конли фойдаланилишига тускинлик килиши мум-кин.

Хулоса килиб айтганда, мехнат ёшида булган болаларнинг касалликка чалиниши ва натижада уларнинг укиши учун имкониятларнинг чекланиши шаклланар экан. Уз навбатида, имкониятларнинг чекланиши таълим билан камраб олиш ва савод-хонлик микёсининг ривожланишига сезиларли тусик булиши мумкин. Бу борада, ёлFиз ота-она KарамоFида ёки камбаFаллик чегарасидан пастда булган оила фарзандларининг яна касалликка чалиниши эхтимоллигининг юкори булиб колиши мамлакатда камбаFалликнинг баркарорлигига шарт-шароит яратиб берар экан.

Таклифлар. Бизнингча, демографик жара-ёнларни тартибга солиш оркали камбаFалликни кискартириш нуктаи назаридан куйидагиларга эътибор бериш лозим:

- хар бир оилада туFилиш даражасининг мав-жуд булиши ва уни авлодлар уртасида даромад-ларни самарали таксимлаш тамойилини таъмин-лашига эришиш;

- мамлакатда жами оилалар таркибида ёлFиз ота (она) бошчилик киладиган оилалар сонини камайтиришга эришиш. Бунда ёш оила-ларда ажрим холатларининг камайишига эришиш оркали фарзандларнинг турли касалликларга чали-нишини олдини олиш максадга мувофик;

1 Узбекистан Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлиги маълумотлари.

- а,оли уртасида уртача даромадлар нис-батининг кескинлашиб кетишига йул куймаслик. Даромадларнинг табакаланиши туFилишлар дара-жасига салбий таъсир этишини инобатга олиш;

- ёш болалар уртасида касалликка чалиниши холатларининг, айникса юкумли ва сурун-кали касалликлар даражасининг ошиб кетмасли-гини таъминлаш;

- Узбекистоннинг якин савдо хамкорлари ва кушнилари булган мамлакатлардаги уртача иш хакидан кам булмаган уртача (ёки минимал) иш хаки тизимини таъминлаш. Оммавий эмиграция-нинг кенгайиши уртача даромадлар даражасини оширсада, мамлакатда тирикчиликнинг минимал меъёри сакланиб колишига олиб келади. Ушбу амалиётнинг жорий этилмаслиги, мамлакатдан иш кучининг чикиб кетиши ва инсон капиталига инвестициялар киритиш механизмининг пасайи-шига олиб келишини инобатга олиш зарур;

- урбанизация жараёнларининг ривожла-ниши билан кишлок хужалигида банд булишнинг кискариб бориши ёки банд булганларнинг ёш даражаси юкорилаб боришини назорат килиш. Бунда кишлок хужалигида банд булганларни камбаFалликдан чикариш учун ушбу сохадаги жараёнларни тахлил килиш ва шунга мос равишда чора-тадбирларни ишлаб чикиш максадга мувофик.

Тадкикотлардан келиб чикиб, ахоли таркибида камбаFаллик чегарасидан паст даромад билан яшайдиганлар улушини ёки уларнинг сонини аниклашга нисбатан ёндашувни ишлаб чикиш мумкин. Бунда камбаFаллик усишига таъсир этувчи омиллар эластиклиги курсаткичини аниклаш ва уни бахолаб бориш мухим хисобланади.

Келажакдаги ахоли сонига нисбатан камбаFаллар таркибини аниклашда куйидаги 1-формулани жорий этиш мумкин, деб хисоблаймиз:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

Ку={£к*П^Г*Ску*Лу (1)

Ку - келажакдаги даврда камбаFаллар сони;

£к - камбаFаллик усишининг эластиклиги;

D0' - уртача миллий даромад;

Chy - камбаFалликни чегарасининг монетар хажми (кунлик даромаднинг минимал меъёри);

Ау - келажакдаги даврда жами ахоли сони.

Мамлакатда камбаFалликни монетар мезон оркали аниклаш билан жами ахоли таркибида камбаFаллар сонини прогнозлаштириш мумкин булади. Унга кура, иктисодий усиш натижасида ахоли даромадларининг усиши камбаFалликни кискаришига олиб келишининг пропорцио-нал боFликлигини англатиши лозим булади. Акс холда, камбаFаллик усиш эластиклиги ижобий хусу-сият касб этмай колади. Масалан, уртача миллий даромаднинг бир бирлик ошиши мос равишда камбаFалликни кискаришига олиб келадиган мос бирликни камбаFаллик усиш эластиклиги деб аташ мумкин.

Фикримизча, истикболда камбаFал ахоли улу-шини камайтириш учун камбаFаллик усиши эла-стиклигининг монетар ва номонетар омилларга туFри пропорционал боFликлигини таъмин-лаш мухим хисобланади. Шу боисдан, демогра-фик ва ахоли даромадлари уртасидаги нисбатни бошкариб бориш мухим. Бунда туFилиш, иммиграция ва уртача иш хаки даражасига эътибор бериш максадга мувофик.

Тадкикотлар асосида камбаFалликни шак-лланишига таъсир этувчи омиллар сирасига куйидагиларни келтириш мумкин:

• ёш болаларнинг ота-оналардан бирининг кулида улFайиши. Ёшларнинг камбаFалликдан чикиб кетишида узининг келажагига замин булган омилларга эътибор бермаслик;

• 18 ёшгача булган ёш оилалар сонининг ортиши ва уларда фарзандлар туFилишининг эрта пайдо булиши. Ота-онадан камида биттаси юкори малакали мутахассис категориясида касбга эга булмаслиги. Айникса, оналарнинг саводхон-ликка доир маълумоти булмаслиги вазиятни янада мураккаблаштириши мумкин;

• мамлакатда уртача иш хакининг кушни ва асосий савдо хамкорлар билан солиштирганда сезиларли фарк билан кам булиши мамлакатдан асосий ишчи кучининг миграциясига олиб келади. Бу эса, юкори малака талаб этмайдиган хорижий мамлакатдаги иш хакларининг мавжуд булиши билан изохланиб, миграцияга дуч келган мамла-

катда юкори малакали бандликка булган талаб-нинг пасайишига олиб келади. Натижада, таъ-лимга инвестиция килишга булган ишонч йуколиб, камбаFалликка олиб борувчи ижтимоий харак-терни шаклланишига сабаб булади;

• камбаFал худудлар категориясининг вужудга келиши. Бунда ахолининг ижтимоий инфратузилма билан таъминланганлиги ва баркарор даромаднинг мавжуд эмаслиги билан бахоланади. Мазкур худудда туFилиб усган ёш авлоднинг камбаFалликдан чикиб кетиш эхтимоллигининг кичик улушларда колиши сакланиб колиши камбаFалликка карши кураш самарасини йукка чикаради;

• камбаFал оилаларнинг мавжуд булиши. Бу каби оилаларда улFайган ёшларнинг таълим тизи-мидан эрта чикиб кетиши ва юкори малака талаб этадиган мехнатни эгаллай олмаслик жараёнла-рини вужудга келтиради;

• миллий даромаднинг ахоли жон бошига таксимотида кескин табакаланишининг вужудга келиши ва юкори даромадли оилаларда туFилиш сонининг камайиб кетиши истикболда ёшлар уртасида нотекис даромадлар таксимотини янада кучайишига олиб келади. Шу боисдан, туFилиш жараёнларининг текис таксимотини таъминлашга эътибор бериши зарур хисобланади.

Таъкидлаш лозимки, камбаFалликни вужудга келиши ва уни кискартиришда демографик омилнинг эътиборга олиниши утган асрнинг охирларида вужуд келди. Ушбу омилнинг олим-лар томонидан урганилиши демографик кате-гориянинг гурухланишига булган заруратни курсатиб берди. Шу нуктаи назардан, демографик холатни гурухларга ажратишда ёш/жинс, ёш, саводхонллик даражаси, туFилган худуди ва оиласи, ота-оналардан бирининг малакали касбга эга-лиги, туFилган кунида ота-онасининг ёши нечада булганлиги каби жихатларга эътибор каратиш максадга мувофик хисобланади.

Бизнингча, юкорида келтирилган камбаFаллик иктисодий хавфсизликка тахдид элементла-рини тартибга солишда демографик вазиятни гурухлаштириш оркали назорат килиш узининг ижобий натижасини беради, деб уйлаймиз. Бунда, камбаFал худуд категориясининг кирити-лиши ва унда истикомат килувчилар учун алохида иктисодий дастурларни йулга куйиш, ижтимоий инфратузилма таркибида таълим ва тиббий хиз-матлар билан камраб олиш жихатларига алохида устуворлик бериш максадга мувофик.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

OoMga-naHraH afla6weT pyMxaTu:

1. World Bank, 2017. PovcalNet: an online analysis tool for global poverty monitoring. World Bank, Washington, DC. ,http://iresearch.worldbank.org/PovcalNet. (accessed August 2017).

2. Robert Eastwood & Michael Lipton (1999) The impact of changes in human fertility on poverty, The Journal of Development Studies, 36:1, 1-30.

3. Brady, D. (2019). Theories of the Causes of Poverty. Annual Review of Sociology, 45(1). doi:10.1146/annurev-soc-073018-022550.

4. Wodtke GT. 2013. Duration and timing of exposure to neighborhood poverty and the risk of adolescent parenthood. Demography 50 (5):1765-1788. doi: 10.1007/s13524-013-0219-z.

5. Li, M., Johnson, S. B., Newman, S., & Riley, A. W. (2019). Residential mobility and long-term exposure to neighborhood poverty among children born in poor families: A U.S. longitudinal cohort study. Social Science & Medicine, 226, 69-76. doi:10.1016/j.socscimed.2019.02.0.

6. Rakhmonov, D.; Usmanova, A.; Aziz, A.; Osamy, W. Utilities of Artificial Intelligence in Poverty Prediction: A Review. Sustainability 2022, 14, 14238. https://doi.org/ 10.3390/su142114238.

7. Edward, Peter, and Andy Sumner. 2015. "New Estimates of Global Poverty and Inequality: How Much Difference Do Price Data Really Make?" CGD Working Paper 403. Washington, DC: Center for Global Development.

8. Frank-Borge W. Poverty, (2020) Inequality, and Fertility: The Contribution of Demographic Change to Global Poverty Reduction. Population and Development Review, 46(1): 65-99. https:// doi.org/10.1111/padr.12317.

9. Fujiura, G. T., & Yamaki, K. (2000). Trends in Demography of Childhood Poverty and Disability. Exceptional Children, 66(2), 187-199. doi:10.1177/001440290006600204.

10. Muminov N. THE ROLE OF INTELLECTUAL POTENTIAL IN THE INNOVATIVE DEVELOPMENT OF THE NATIONAL ECONOMY: THEORETICAL AND HISTORICAL APPROACH // German International Journal of Modern Science №19, 2021. VOL. 2. ISSN (Print) 2701-8369. ISSN (Online) 2701-8377. DOI: 10.24412/2701 -8369-2021-19-2-27-29

11. Y36eKMcroH Pecny6nuKacu npe3ugeHTM x,y3ypugam CraTuauKa areHTnurn MatnyMornapu.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2023, 6 (166)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.