CC BY
34DEKORATIV BEZAKLAR QATORIDA BADIIY KULOLCHILIK
BUYUMLARINING AVLODDAN-AVLODGA O'TIB KELAYOTGAN AN'ANALARI JAHON KULOLCHILIGI MISOLIDA
Nuriddin Muxamadaliyevich Ruziyev Andijon davlat universiteti
Annotatsiya: Badiiy kulolchilikka oid sopol buyumlaridan bo'lgan vaza ba'zi hududlarda ya'ni Markaziy Osiyo hududlari ko'za deb nomlangan sopol buyumlarini bezatish va ishlab chiqarish bosqichlari haqida ma'lumotlar beriladi. Jahon mamlakatlaridan Misr kulolchiligi, Xitoy va birqancha mamlakatlarda ishlab chiqarilgan ko'zalar va ulardan dekorativ maqsadlarda foydalanish haqida to'xtalib o'tiladi.
Kalit so'zlar: Xitoy ko'zalari, Terrakota, amfora, krater, tasviriy san'at, amaliy san'at, kulolchilik, charx, rasm chizish, shakllantirish
THE TRADITION OF ARTISTIC POTTERY ITEMS AS DECORATIVE DECORATIONS PASSED FROM GENERATION TO GENERATION AS AN
EXAMPLE OF WORLD POTTERY
Nuriddin Mukhamadalievich Ruziyev Andijan State University
Abstract: Information is given about the stages of decoration and production of ceramic vases, which are called vases of artistic ceramics, in some regions, that is, in the regions of Central Asia. From the countries of the world, Egyptian pottery, China and several other countries, and their use for decorative purposes, will be discussed.
Keywords: Chinese jugs, Terracotta, amphora, krater, fine art, applied art, pottery, wheel, drawing, shaping
Kirish: Kulolchilik amaliy san'at turlari qatorida uzoq tarixga ega bo'lib, ibtidoiy davrdan bizgacha yetib kelgan san'at turi hisoblanadi. Kulolchilik buyumlari ishlab chiqarish va bezatish texnologiyasi ham yillar mobaynida rivojlanib bormoqda. Sopol buyumlari ham extiyoj va qo'llanishga qarab turli ko'rinishlarga egadir. Sopol buyumlaridan eng ko'p qo'llaniladigan sopol buyumlaridan biri bu vazalar ya'ni ko'zalardir.
Dastlab vazalardan faqat oziq-ovqat va suyuqliklarni saqlash uchun ishlatilgan. Ammo vaqt o'tishi bilan, tabiiy va qimmatbaho toshlardan yasalgan vazalar sajda qilish obyektiga aylandi va jamoat joylari va turar-joy binolarining ichki qismini bezash
maqsadida ham ulardan foydalanila boshlandi. Vazalarga Qadimgi Misr va Qadimgi Rimda extiyoj va e'tibor o'zgacha bo'lgan. Vazalardan ko'pincha hukmdorlarning uylarini bezatish uchun ishlatilgan.
Vaza fransuzcha vase, lotincha vas - idish ma'nosiga ega. Vazani ko'p xollarda meva, gul va boshqa narsalarni saqlash uchun ishlatiladigan badiiy buyum. Vazalarni turli sopol, shisha, chinni, metall va boshqa xom ashyolardan turli shakllarda yasalganlarini mavjud. Vazalar o'yma, bo'yama, chizma va bo'rtma naqsh, tasvirlar bilan bezatiladi. Sopoldan yasalgan vazalar har qanday interyerning eng qadimiy bezak elementlaridan biridir. Qadimgi dunyoda uyning xonalarini bezash uchun ishlatiladigan vazalar uy aholisining farovonligi bilan bog'liq edi.
Vazalar va idishlar ishlab chiqariladigan juda ko'p turli xil materiallar mavjud. Ular orasida keramika, shisha, kristall, metall, yog'och, plastmassa, shisha tolali shisha mavjud. Vazalar yordamida siz bo'sh joyni zonalarga bo'lishingiz mumkin. Ular, shuningdek, xonadagi to'g'ri burchaklarni tekislashi mumkin, bu esa vizual idrok etish uchun yanada yoqimli qiladi. Agar vaza uslubda, rang sxemasida va bezaklarda boshqa narsalar bilan uyg'unlashsa, u holda bo'sh joy vizual ravishda kengayadi.
Keramika buyumlarini tayyorlashda bugungi zamonaviy texnologiyalardan foydalanilmoqda. Endi loyga organik moddalardan tashqari noorganik materiallar ham qo'shilmoqda. Sopol buyumlari avvallari qo'l mehnati orqali yasalgan bo'lsa, bugungi kunda ommaviy ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi, bu sopol buyumlarini turlari kabi vazalarni ham hilma-hilligi ortdi.
Qadimgi Misr kulolchiligi Qadimgi Misrdan qolgan barcha pishirilgan loy buyumlarini o'z ichiga oladi. Kulolchilik, birinchi navbatda, oziq-ovqat, ichimlik va xom ashyoni saqlash, tayyorlash, tashish va iste'mol qilish uchun uy-ro'zg'or buyumlari bo'lib xizmat qilgan. Bunday narsalarga pivo va sharob krujkalari va suv idishlari, shuningdek, Misr uyida keng tarqalgan bo'lib ishlatiladigan non idishlari, o't o'chirish joylari, lampalar va dumaloq idish stendlari kiradi. Kulolchilikning boshqa turlari marosim maqsadlarida xizmat qilgan. Sopol buyumlar ko'pincha qabr buyumlarida uchraydi.
1. Misr kulolchiligi,« oid ko,a Mlsr s°Po1 buyumlari bezaklari Misr kulolchiligiga oid ko'za
Misr kulolchiligining rivojlanishining o'ziga xos xususiyati shundaki, vaqt o'tishi bilan ishlab chiqilgan yangi ishlab chiqarish usullari hech qachon eski usullarni to'liq almashtirmagan, aksincha repertuarini kengaytirgan, shuning uchun har bir buyum guruhi oxir-oqibat o'z ishlab chiqarish texnologiyasiga ega bo'lgan. Misr kulollari turli xil bezatish texnikasi va naqshlaridan foydalanganlar, ularning aksariyati g'ayrioddiy shakllarni yaratish, kesilgan bezaklar, turli xil otish jarayonlari va rasm chizish texnikasi kabi ma'lum vaqtlarni o'z ichiga oladi.
Ko'zalar, kosalar va boshqa foydali narsalar uchun loy qurilish g'ishtlari bilan bir xil tarzda tayyorlangan. Loy mayda tug'ralgan somon bilan yaxshilab aralashtirildi, bu materialning katta yopishqoqligini ta'minladi va ortiqcha namlikni yutdi. Loy oyoqlari bilan yogrilgan, bu jarayon erta dinastiya qabrlari yozuvlarida "loyni oyoq osti qilish" deb tasvirlangan.
Misr kulolchiligidagi llk charxlar
Misrda kulolchilik rivojlanishiga sabab bo'lgan kulolchilik charxining paydo bo'lishidir. Yuqorida ilk kulolchilik charxining sodda ko'rinishlari tasvirlangan. Shu ishlab chiqarish texnikasi sabab sopolsozlikda sifatli kulolchilik buyumlari orasida katta sopol buyumlar vazalar ishlab chiqarila boshlandi.
Qadimgi Yunon kulolchiligi ayniqsa afinaliklarning kulolchilik buyumlari bu san'atning eng yuqori yutuqlaridan biridir. Yaxshiyamki, yunon adabiyotida keramika ishlab chiqarishning ba'zi tafsilotlari tasvirlangan va keng ko'lamli qazish va tadqiqotlar butun jarayon haqida aniq tasavvur beradi.Vazalar kulolchilik g'ildiragida qo'l bilan, faqat kompas va o'lchagich yordamida shakllantirilgan. Qon tomirlarini shakllantirish yoki ularning nafis, chiroyli nisbatlarini o'lchashni tekshirish uchun shablondan foydalanish to'g'risida hech qanday dalil yo'q. Ushbu nisbatlar puxta ishlab chiqilgan matematik nisbatlarga asoslanganligini isbotlashga urinishlar bo'lgan. Bu nisbatlar haqiqatan ham mavjud, ammo ular faqat kulolning mahorati bilan erishilgan.
Vazaning maqsadi uning shaklini belgilab berdi, bu esa o'z navbatida shakllantirish usulini belgilab berdi. Deyarli barcha Attika vazalari yunonlar hayotida eng muhim bo'lgan uch xil suyuqlikni: sharob, suv va zaytun moyini saqlash uchun qilingan. Ko'pincha sharobni saqlash uchun idishlar kerak edi. Shu maqsadda idishning eng keng tarqalgan turi amfora, ikkita kuchli tutqichli vaza edi. Suvni tashish va saqlash uchun uchta tutqichli katta idish bo'lgan gidriyadan foydalanilgan.
Yunonlar kamdan-kam hollarda suyultirilmagan sharob ichishgan; odatda suv bilan maxsus mo'ljallangan vazada aralashtirilgan krater. Ichimlik idishlari keng toifani tashkil qiladi, chunki yunonlar turli xil idishlardan suv bilan aralashtirilgan sharob ichishgan
Qadimgi yunon vazalarining asosiy turlari: 1 - amfora; 2 - krater; 3 - hidriya; 4 -oinochoe; 5 - kiaf; 6 - skyfos; 7 - fiala; 8 - riton; 9 - kanfar; 10 - psikter; 11 - kiliks;
12 - ariballos; 13 - pixida; 14 - lekan; 15 - lekitos.
Eng oqlangan va keng tarqalgan kilik edi. Lekif, tor bo'yinli, chashka shaklidagi og'zi va bitta tutqichi bo'lgan baland silindrsimon vaza, odatda zaytun moyi uchun iste'mol qilingan. Tor bo'yin yog'ni ingichka oqimda to'kishga imkon berdi; moy quyilganda tomchilab ketmasligi uchun og'zining ichki qismida o'tkir qirrasi bor edi.
Yunon kulolchiligida tasviriy san'at namunalari bilan bezatilgan bo'lib, ularda diniy marosimlar, bayramlar, teatr, sport, qadimgi Afinaning kundalik hayoti haqida bizga qimmatli ma'lumotlarni beradi. Qahramonlar, ularning sarguzashtlari, sevgilari va yutuqlari va xudolar shu davrning kulol rassomlarning eng sevimli mavzularidan bo'lgan. Erkaklar va ayollarning kundalik faoliyati juda batafsil tasvirlangan. Bu tasvirlar orqali erkak va ayolning burchlari, o'yin-kulgilari va huquqlari qanchalik farqli ekanligi aniq ko'rsatilgan.
Xitoy kulolchiligida vazalarning shunisi e'tiborga loyiqki, Xitoy tilidagi "gullar uchun vaza" ( huaping) so'zining talaffuzi "dunyo" so'zining jamiyat yoki dunyo
ma'nosida emas, balki "urush va adovat yo'qligi kabi tinchlik" ning talaffuziga yaqin. Shunday qilib, vazalar tinchlik va totuvlikning ramzlari, koinotning ochilmagan sirlari, bu Buddaning belgisidir. Bunday vazolarda tinchlik va go'zallik aks etadi. Vazalarning shakllari moda va turmush tarziga qarab o'zgaradi. Har bir davr vazalarning go'zalligi va ular uchun o'ziga xos amaliy vazifa haqida o'z tushunchasiga ega edi. Vazalarning 20 ga yaqin asosiy shakllari mavjud. Xitoy vazalari dastlab nafaqat bezak sifatida, balki quyma va suyuq moddalarni saqlash uchun ham xizmat qilgan. Vazalar muqaddas marosimlarni bajarish uchun dafn qutilari va idishlar sifatida ishlatilgan. Vaqt o'tishi bilan ular utilitar funktsiyalarini yo'qotib, kollektsionerlarning xohish-istaklariga aylandilar.
Ma'lum bo'lgan eng qadimgi Xitoy vazalari miloddan avvalgi III ming yillikda loydan yasalgan bo'lib, keyinchalik bronza vazalar va sirlangan sopol vazalar paydo bo'ldi. Birinchi chinni buyumlar Xan sulolasi davriga (miloddan avvalgi 206 - milodiy 220) tegishli deb ishoniladi, ammo chinni vazalar faqat Tang davrida (milodiy 618907), Xitoy madaniyati ko'tarilayotganda va hayotning estetik tomoni yuqori zodagonlar uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan davrda keng tarqalgan. Bu davrda ko'plab san'at va hunarmandchilik, shu jumladan kulolchilik gullab-yashnashi ajablanarli emas. O'shandan beri san'at buyumlari, badiiy vazalar ishlab chiqarish hajmi muttasil o'sib bordi va sifati yaxshilandi. Song sulolasi davri (milodiy 960-1279) Xitoy chinni "yulduz soati" hisoblanadi.
Vazalar o'simlik bezaklari bilan tekis o'ymakorlik bilan bezatilgan, bu noyob nefrit soyasining shaffof qoplamasi qo'shimcha hajm bergan. Mavzular murakkablashdi, bezak naqshlaridan landshaftlar, jang sahnalari yoki janr eskizlarining puxta yozilgan tasvirlariga aylandi. Shuni ta'kidlash kerakki, rasm turi, syujetlari, bezak turi va hatto Xitoy vazalarining shakllari nafaqat dekorativ yukni ko'taradi, balki ularga chuqur ramziy ma'no ham beriladi. Vazoda mavjud bo'lgan ramzlar vaza egasiga yaxshi tilaklar, kuch, omad keltiradi va hayotda baxt va farovonlik bilan birga keladi. Ular muvaffaqiyat, sevgi, farovonlik, uyg'unlik va sog'liq mavzulariga bag'ishlangan.
Meypin nomli Xitoy ko 'zasi «M3HTIHH» MftK
Bu so'zma-so'z "olxo'ri vaza" degan ma'noni anglatadi. Shakl tor bo'yin bilan tavsiflanadi, kichik bo'yin keng elkalariga o'tadi. Vazaning baland tanasi kichik dumaloq poydevorga torayadi. Ular Xitoyda milodiy VII asrda paydo bo'lgan va sharobni saqlash uchun ishlatilgan, X asrda esa ular olxo'ri gullaydigan shoxlari uchun vaza sifatida ishlatilgan. Keyinchalik, bunday idishlar dekorativ ichki buyumlarga aylanib, o'zlarining funktsional maqsadlarini yo'qotdilar.
Armut shaklidagi vazalar birinchi marta Tang sulolasi davrida (milodiy 618-907) suvni saqlash uchun yaratilgan. Yuan va ming sulolalari davrida (milodiy 1271-1397) sharob saqlash uchun qalam va naycha qo'shilishi bilan shakl to'ldirildi. Uzoq tekis bo'yin, katta hajmli pastki qism va barqaror taglik bu shaklni suyuqlikni saqlash uchun juda mos qiladi. Xitoyda keng shaklga ega va yuqoriga qarab toraygan vazalar ijobiy energiyani saqlash uchun o'ziga xoslikni yaratadi, deb ishoniladi.
"Hulupin" qovoq shaklidagi vazalar unumdorlik, omad va o'lmaslikning ramzidir. "Qo'sh qovoq" sehrli shifobaxsh xususiyatlarga ega deb ishoniladi. Bir-biriga oqib o'tadigan ikkita shardan tashkil topgan bu shakl "dunyoda tinchlik"ning ramzi hisoblanadi. Darhaqiqat, Xitoy e'tiqodlariga ko'ra, umuman dunyo bor edi va boshqa dunyo - eng yuqori yoki xitoyliklar aytganidek, "qovoq osmoni dunyosi". Afsonaga ko'ra, qovoqning tor bo'yni boshqa dunyoga, baxtli ilohiy mavjudotlar mamlakatiga kirish edi. Shuningdek, uch qavatli qovoq shaklida namunalar mavjud. "Qo'sh qovoq" bugungi kunda ramziy mavzu sifatida mashhur. U omad uchun sehrli Talisman rolini o'ynaydi.
Xitoyliklar ma'lum bir kompozitsiyani yaratishga va makonni tashkil etishga yordam beradigan juft vazalarni nosimmetrik tarzda joylashtirilgan. Juft vazalar bir xil bo'lishi shart emas, lekin bitta bog'lovchi element bo'lishi kerak. Bu to'qima, naqsh, shakl, to'ldirish bo'lishi mumkin. Bunday holda, makonni tashkil qilishda simmetriya tartibni yaratadigan tashkiliy element sifatida ishlaydi. Juft vazalar baxt, quvonch va tinchlik keltiradigan Talisman. Bunday vazalar ijobiy energiyani olish va saqlash uchun mo'ljallangan. Ko'pincha bu vazalarga ozgina tangalar, tabiiy toshlar va uydagi farovonlikni anglatuvchi boshqa narsalarni quyish tavsiya etiladi. Ichki vaza-bu sizning uyingizning "ruhi" saqlanadigan idish. Bu ichki makonni jonlantiradi va qulaylik va qulaylik beradi.
Moda tendentsiyalari orasida bir vaqtning o'zida bir nechta vazalarni yonma-yon qo'yish tendentsiyasi mavjud. Optimal raqam uchta. Vazalar bir xil bo'lmasa yaxshi bo'ladi, lekin kompozitsiyada ular birgalikda uyg'un ko'rinishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. D. A. Nozilov O'rta Osiyo dizayni tarixidan Toshkent "O'zbekiston" 1998
2. M. K. Rahimov O'zbekiston badiiy keramikasi Toshkent 1961
3. L. Jadova Современная керамика Узбекистана 1963
4. С. С. Булатов, М. О. Аширова Амалий санъат кискача лугати 1992
5. M. Sh. Mannonova "O'zbek kulolchilik terminologiyasi" dissertatsiya
6. G.Shatskiy. Koyalardagi kadimgi rasmlar. T.; 1973.
7. С.Булатов. "Хал; таълими" журнали. T.; 1998, 1-сон
