CC BY
72>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
ANDRONOVA MADANIYATI KULOLCHILIGI
*
>
j j> :> j>
Isroilov Ozodbek
Farg'ona davlat unversiteti II kurs magistri
Rahmatullayev Hasanboy
Farg'ona davlat unversiteti PHD https://doi.org/10.5281/zenodo.7305045
ß-<\ > Cj )><#
Annatatsiya: Ushbu maqolada kulolchilik tarixi, uning paydo bo'lishi, Andronova madaniyati tarkibiga kiruvchi Qayroqqum madaniyati chorvadorlari va Vadil madaniyati chorvadorlari kulolchiligi to'g'risida fikr va mulohazalar yuritigan.
Kalit so'zlar: Andranova, Qayroqqum, Vadil, kulolchilik, sopol buyumlar, kulolchilik charxi, bronza davri.
il'i»:
l^nl m non I 001 nor /"v 1 m nm^ûrvl rvrrl orr»i a'^i rrn f At4i nr^ni x m rv'f no noT rt-
Kulochilik masalasi har doim arxeologlarni o'ziga tortuvchi va o'sha davr
>
haqidagi ko'plab voqealar haqida so'zlovchi sohalardan biri hisoblanadi. Sabab birgina sopol kosa yoki qozoni o'rganish orqali o'sha davr hududlarda yashagan xalqlar to'g'risida turli xulosalar chiqarishimiz mumkin. Masalan sopol buyum
topilgan hududda kimlar yashagani, qaysi davrga oid ekanligi, savdo aloqalari, diniy etiqodlari va hokazo. Agar topilgan sopol buyum dag'alroq bo'lib, qo'lda tayyorlangan bo'lsa va tag qismi tekis bo'lmasdan do'ng shaklli va naqshlari kamroq bo'lib, asosan chizilmasdan o'tkir buyum bilan o'yib bezalgan bo'lishini o'sha
VniHnHHa Qcncin r>Vir»n?QHr»r îtiqVmIq \raeViarrcmini canal himnmlar H a rr' ct}rr\n amcan
hududda asosan chorvador qabila yashaganini, sopol buyumlar dag'alroq, asosan qo'lda tayyorlanganidan bu sopol buyumlar mil. avv III-II ming yillikkacha bo'lgan I
rlnx rriYn m OITI 1 nnKnK IAHI AI/^ITIII'I/- />Unt*\7i KtrvriTo rlnx m /A o nmr/^A Krv'1 rrnti \TÛA1I+ rlm m
davrga tegishli sabab kulolchilik charxi bronza davrida paydo b o'lgan. Neolit davri idishlari tagi uchli bo'lib,idishlar yerga suqib qo'yishga qulay bo'lgan. Eneolit davrida naqishlar pastida turli qushlar va hayvonlar manzarasini tushirish xos bo'lgan. Inson kulolchilik bilan neolit davridan shug'ullanishni boshlagan bo'lib,
mahsus loydan buyumlar qo'lda yasalib, quritilib olovda qizdirilgan. Kulolchilikda
ishlatiladigan tuproq jahonning hamma yerlarida mavjudligi deyarli hamma xalqlarga kulolchilikning tarqalishini ta'minladi. Kulochilik bilan dastlab ayollar
J-jt
-------u. "V -f\ 1 7--I 7»*1 r*-r> -*"• rr n 11 n 1 7"1 11 r> 1 1 1I7" y-"» 1 -inm/ltM lAATrrir»
shug'ullangan, qachonki bronza davriga borganda kulochilik charxini paydo bo'lishi
bilan bu ishga erkaklar ham jalb qilinadi.
Farg'ona vodiysining g'arbiy qismida joylashgan Qayroqqum madaniyatini 1950-yillarda A.P. Okladnikov va B. A. Litvinskiylar o'rganadi va bu jarayonda 60
dan ortiq makon va minglab sopol bo'laklari, bronza va tosh qurollar, hayvon suyak parchalarini topishadi.46 Makon va qabrlardan topilgan sopol idishar ko'p jihatdan Tozabog'yob sopollariga o'xshab ketsa-da, lekin Qayroqqum sopollari ichida quloqli,
-
46 N.O' Xolmatov "O'rta Osiyo arxeologiyasi" darslik Samarqand 2001 ( 205-bet)
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
ba'zida tarnov jo'mrakli xillari ham uchraydi.47 Sopol idishlarning o'ndan bir qismi
#
chizma, taroq iz gul bilan naqshlangan.
Qayroqqum posyolkalaridagi sopol kollektsiyalar Qayroqqum kolleksiyalarining asosiy qismini tashkil qiladi. Qayroqum manzilgohini qazish jarayonida 5000 dan ortiq sopol parchalari topilgan bo'lib, ularning o'ndan bir qismi , taroq iz gul bilan naqshlangan. Afsuski, kollektsiyalarning ikki nusxasidan tashqari, to'liq shakllar yo'q edi. Bu Qayroqqum kulolchilik buyumlarini tasniflashni va ayniqsa, aniq sanasini
J»
! Ш-
aniqlashni ancha murakkablashtiradi, nafaqat hal qilishga, balki ba'zi muhim savollarni ham ko'tarishga imkon bermaydi. Shuning uchun biz ko'rib chiqilayotgan mavzuning faqat ushbu parcha-parcha materialni tahlil qilish orqali yoritilishi mumkin bo'lgan jihatlari bilan cheklanamiz. Tayyorlash va bezak berish texnikasi. shubhasiz, ko'p joylardan namuna qilib olingan. Ko'pgina hollarda, ezilgan chig'anoqlar yoki mayda ezilgan toshlar unga unsur sifatida qo'shilgan. Bunday holda, ham juda kichik, ham kattaroq iluziyalar uchraydi. Masalan, 2x2 sm
A'l^nnJnm k,\- V^'r, Uilnr, lAVi.m^.'r.n,, OD A™
o'lchamdagi bir bo'lak sopolning yuzasida ko'z bilan ko'rinadigan 20 dan ortiq
qo'shimchalar mavjud, ikkinchisida aksincha katta illuziyalar e'tiborni tortadi -cho'zinchoq toshlar (1,2x0> 8x0,4 sm), toshlarning qo'shilishi yoki uzunligi 0,5 sm gacha bo'lgan katta qobiq bo'laklari juda keng tarqalgan48.
»
m?
Tojikiston SSR Fanlar akademiyasi geologiya institutida mineralog A. D. Danilova tomonidan Qayroqqum kulolchiligining 15 ta yupqa bo'laklarini mikroskopik tarzda o'rganish ushbu qo'shimchalarning o'ziga xos tavsif uchun qiziqarli natijalar berdi. Qayroqqum sopol buyumlari bo'laklariga kelsak, quyidagi fikrlarga e'tibor qaratish lozim 5-7 mm qalinlikdagi kulrang va pushti-qizil bo'laklar bilan ifodalangan, nihoyatda ozg'in (taxminan 50%). karbonat angidridning tez
/>1л1П1п1л1 Ki 1 пл vi rv-ri rl 1/-in1 A+o +n'ni п r\ о /лолп! 11л T~\11 nn n n 1 n 1 o n n rl 1 rvn n mm rrln mmr/1a1nr»n-on
chiqishi bilan xlorid kislota ta'sirida osonlik bilan aniqlanadigan mayda maydalangan ohaktosh. Bu holat ko'rsatilgan keramikalarning yonish harorati sodir bo'ladigan haroratdan oshmaganligini, ya'ni 980-1000° dan yuqori bo'lmaganligini aniq ko'rsatadi. Aksincha, kulolchilikning kulrang rangidan, qalinligidan va sirtining
m.
ko'rinadigan sezilarli miqdordagi yonmagan joylarning rnvjudHgj cheklovli yonish harorati 900 gradusga teng ekanligidan dalolat beradi. Qadimgi kulollar o'z mahsulotlarini 920 gradusdan yuqori haroratda pishira olmadi, chunki aks holda J-jt ohaktosh donalarining mahalliy dissotsiatsiyasi sodir bo'lib, u kaltsiy oksidiga aylanadi va bu atmosfera yoki suyuq namlik ta'sirida darhol kaltsiy gidroksidiga aylanadi, hajmining bir necha marta ortishi bilan bog'liq bo'lib, bu parchaning to'liq yo'q qilinishiga olib keladi49. Albatta, bu holat qadimgi kulolchilik tajribasidan aniq
Ы r>
--
47 Elyor Rahmonov, Turdiali Nuriddinov "Arxeologiya" o'quv-usubiy qo'llanma Toshkent- 2007 (93-bet)
48 Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 232-bet)
49 Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 232-bet)
Sp^ J^ ' J Sp^ "
^-w-isr88- a i
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
bo'lgan va u tomonidan pishirilgan sopollarning harorati o'zgarmagan50. Amaldagi
loyning sifati, ko'rinishidan, yuqori bo'lib, loy plastik edi va quritish, kuyish paytida katta qisqarishga ega bo'lgan, bu esa uni maydalangan ohaktosh bilan haddan
---------... ----------
tashqari yupqalash zaruratini keltirib chiqardi. Mahalliy mayda qum emas, balki
mi
maydalangan ohaktosh ishlatilganligining sababi, ehtimol, bunday qum, agar uning donasi 0,5 mm dan kam bo'lsa, juda chang bo'lib, loyni suyultirish uchun mos bo'lmasa, uning ulanishini pasaytiradi. Bunday holda, ko'rib chiqilgan namunalarda
0,5-1,5 mm o'lchamdagi yumaloq shakldagi kvarts donalari51. Bir nechta kvarts donalarini lupa ostida tekshirishga asoslanib, aytish mumkinki, bu donalar yumaloq emas, bu ularning sun'iy ishlab chiqarilishini ko'rsatadi, ehtimol tomir kvartsining katta bo'laklarini oldindan kuydirish, keyin uni maydalash va saralash orqali. ikkinchisi, ma'lum bir o'lchamdan oshmaydigan yirik donalarning sezilarli bir
52
xilligidan ko'rinadi . Shunday qilib, mineraloglar va kulolchilarning xulosalaridan Qayroqqum kulolchiligini ishlab chiqarish texnologiyasining ba'zi jihatlari aniq bo'ladi, biz hozir tizimli ko'rib chiqamiz.
Bu davr uchun sopol turli xil aralashmalar Andronovo va Srubnaya kuolchiligi uchun keng tarqalgan keng tarqalgan hodisadir. Alekseyviskiy posyolkasini qazish
1ягял7г>гпг1с1 1 _cr»ri1i л civilmciHci trieb Ьг>'1 яЫciri \7t* ftai(r'ímг\л tr»'Hci1ciri tr»r»i1 rrem _ ÍWqIqcÍ
!
jarayonida 1-sonli qazilmada tosh bo'laklari va chig'anoq to'dalari topilgan - ikkalasi
m?
ham A. Krivtsova-Grakovaning so'zlariga ko'ra, loy bilan aralashtirish uchun maydalangandan keyin ularni keramik massaga maydalagan53. Biroq, ba'zi hollarda, boshqa usulni qo'llashlari ham mumkin bo'lgan, loyning tabiiy ravishda rivojlanishi, u yoki bu turdagi tosh shaklida ma'lum miqdordagi aralashmalar mavjud bo'lgan
V111H11HI arrl cm r»1inrran Aiirim V111H11HI arrl a Viq1i Viam +r»rr'1i tnnHar Quinan eVninr1a\r
hududlardan olingan. Ayrim hududlaгda hali ham tog'li tajiks aynan shunday qilishadi. Idish-tovoq tayyoñash uchun mateгial "Yog'id yaqinidagi tog'laгdan biг
К 01 nnrl 1ЛТ гЛпП nn>7lK /"V1 innrll rrnn 1 r\1 J К/Л 4 1 К 11-nrlnm +лр1л1ппл1 moirrlnl Ofíl пл1лц-п Г11Т7
baland joydan qazib olinadigan loy bo'lib, undagi toshlarni maydalash uchun suv bilan aralashtirib, bir necha kun ushlab turiladi, so'ng qorishtiriladi. katta yassi tosh , yana bir katta dumaloq toshni loy ustiga dumalab, unga echki juni aralashtiriladi54. Xuddi shunday hodisani A.K.Pisarchik ham qayd etgan55. SHunga qaramasdan idishlarni qoliplash texnikasi noaniqligicha qolmoqda. Ehtimol, lenta texrnkasto foydalanilgan, ammo "lentalar" ning shubhasiz izlari bo'lgan parchalar kam uchraydi. Masalan, katta idish devorining bo'lagi (devor qalinligi taxminan 3,5 sm), uning ichida taxminan tekislanmagan chiziqlar mavjud.
Qayroqqum madaniyatining boshqa hududlaridagi kulolchilik majmualari. Qayraqqumga tutash tumanlaráa, Fa^'ona hududida. Usrushana va Toshkent
от- ' ' ^м > _
50 N.O' Xolmatov "O'rta Osiyo arxeologiyasi" darslik Samarqand 2001 ( 209-bet) 51В. А. Ранов и С. А. Несмеянов "Кайрак-Кумов" (128-bet)
52 Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 234-bet)
53 Krivtsova-Grakova "Bronza davri diniy e'tiqodlarining xarakterli xususiyatlari" ( 18-bet)
54 Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 232-233bet)
55 Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 234-bet)
J ^ ' J "
"^isr8'- I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
viloyatida dasht bronzasining sopol majmualari topilgan. Keling, ularga qisqacha
tavsif beraylik. Oq-Tangi1 chodirining bгonza davгi qatlamlaгidan ko'p miqdoráa sopol idishlaг, asosan parchad ko'гinishida bo'lgan. Bu Usгushana hududidan bronza davrining birinchi majmuasi ekanligini hisobga olib, uning tavsifiga batafsil to'xtalib o'tamiz. Eneolitning pastki qatlamida devoгlaгining uchta parchasi topilgan. Qovoq bo'sh, g'ovakli, o'tish notekis ustidagi bronza qatlamdan topilgan juda ko'p
sopol topilmalar bo'laklari bir-biriga yopishtirilgan katta idishlar alohida qiziqish
^ ^ -I >s#;
uyg'otadi. Bu qozon sizda cho'zilgan bir oz qavariq °v°id tanasi, yuqori qismida
JO 1 О 11 , J I I
silliq ravishda baland bo'yinga aylanadi. Jant devorning oddiy davomi bo'lib, uning ustki yuzasi tekis. Idishning pastki qismi biroz konveksdir. Sirt ehtiyotkorlik bilan tekislanadi. Dekorativ kamar tananing yuqori qismi bo'ylab, uni bo'ynidan ajratib turadi. Ornament ikkita gorizontal chiziqdan iborat bo'lib, ular orasida ko'pincha chuqurlashtirilgan doiralar mavjud. Pastki chiziq tepalari pastga qaragan holda bir qator uchburchaklarni yuqoridan ajratib turadi. Uchburchaklar teng qirrali, soyali.
ТЗп-ПЛ n ОТ /1 nnn I nr Kir ТГО/1+ninfr r\ ' >"71 rl О 1 I/О Г1 А1ГП ЛП1Г71ПП ПЛП11П nr П+1Г1 I rrnn ПГКАК
Bunda aylanalar bir vaqtning o'zida ikkita doira chizish uchun moslashtirilgan asbob
bilan bosilgan, uchburchaklar chiziqlarini chizish uchun silliq shtamp ishlatilgan. bo'yni diametri taxminan. 27 sm, balandligi taxminan. 33 sm. Boshqa idish ham xuddi shunday shaklga ega ed56. U juda aniq belgilangan tekis saqlab qolgan. Bu
m?
idish boshqacha bezatilgan, qator bo'ylab goгizontal qatoгda tez-tez ekilgan chuquriashtirilgan ovallaг qiггasi uchli, pastda esa haг biгida 5 ta bo'lakdan iboгat bo'lgan vertikal zigzag chiziqlaráan iboгat keng manzarali chiziq joylashgan. Zigzag chiziqlari "patronlarga" birlashtirilgan (10-12 tez-tez joylashgan chiziqlar), ular
orasida silliq bo'shliq chizig'i mavjud57.
........ „ ..... ... —. „
Yuqori Farg'ona hududidan Vodil,Qaramko'l qabristonlarida B.Z. Gamburg va
XT (^L r^-AfKlltlAT ml nf rinn At4l A tT\ATAf Л А'ГГГ'An! О Г1 П 1 "f О г\ П Л П ml Orll1 nr ü 1 11 О гл] О АТГАЛ
N. G. Gorbunovalar 50 dan ortiq mozor-qo'rg'onlarini tadqiq qiladilar. Bularda oyoq-qo'li buklangan odam skaletlari tosh yashiklar ichiga ko'milgan edi. Lekin mozorlarning 90% qismi o'girab ketilgan shunqa qaramasdan ularning ba'zilaгida qo'ng'irsimon bronza isirg'alar, spiral boshli bilakuzuklar va sopol parchalarini topishadilar58. B.Z. Gamburg va N. G. Gorbunovalar Vadil qabristonidagi sopol buyumlami quyidagicha ta'гiflaydilar "Idishlaming shakllaгi asosan standaгtdiг. Bular og'zi keng, chetlari profilli, tanasi yumaloq kostruktalardir59. Ko'pgina tomirlarning pastki qismining qirralari kichik pallet shaklida chiqadi. Kemalar kichik, balandligi 10,5 sm gacha va maksimal diametri 11,5 sm, va katta, balandligi 16 sm gacha va maksimal diametri 16-18 sm. Shuni ta'kidlash kerakki, tor bo'yinli 1 ta idish - 9
sm. diametrida, ustki qismlari qora-kulrang va to'q jigarrang rangda buzilgan
! И*
idish qora-kulrang, jigarrang idishlarda. Ba'zi hollarda, jant alohida yopishtirilgan,
ü-
Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов" ( 238-bet)
57 B. A. Litvinskiy "Qayraqqumdagi bronza va ilk temiï davri yodgorliklarini o'rganish" (41-bet)
58 Е^г Rahmonov, Turdiali Nuriddinov "Araeologiya" o'quv-usubiy qo'llanma Toshkent- 2007 (94-bet)
59 N.O' Xolmatov "O'rta Osiyo arxeologiyasi" darslik Samarqand 2001 ( 205-209)
: * ^ * n>
>>
* : >
й*
*ф:
>>
#ф>
^ >3> 1
Я>
>3» Ы у! Й> #ф>
>j*
>
я*
! >j> Ml
j у
• >4>
+И > »
ш
j
-иф < >>>
Ы p ] й> Ы >
i >i>
Ы ]>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11
uning yuqori qirrasi odatda tekislanadi. Idishlar, bezak mavjudligi yoki yo'qligidan qat'i nazar, sayqallangan, ammo yorqinligi yomon saqlanib qolgan. Topilgan 23 ta idishdan 6 tasi to'liq tiklangan. 12 tasi bezatilgan edi. IdishlaTdagi bezak juda yomon. Ornamentning asosiy elementlari: o'yilgan burchakli zigzaglarni tashkil etuvchi singan parallel chiziqlar, oval chuqurliklar, dumaloq chuqurchalar, noyob qirrali to'rtburchakli shtamp qayd etilgan. Bu barcha bezak elementlari alohida va eng oddiy kombinatsiyalarda topilgan.
N.Bernshtam tomonidan qazilgan Arpinskiy qabristonining bronza davriga oid qo^g'onidan taгoq tamg'asi bilan boy bezatilgan 2 ta qozon topilgan. Ushbu tomirlardan birining shakli "kesilgan yelka" mavjudligi bilan tavsiflanadi. Bir nechta belbog'lar ko'rinishidagi bezaklar (soyali uchburchaklar, singan chiziqlar, gorizontal chiziqla^ bu idishlaming butun yuzasini qoplaydi. Bгonza davгiga oid juda ko'p sopol topi^a^ ma'lum bo'lib, ulaming aksaгiyati nashг etilgan. Bu sopol idishlami o'гganish uning shakllari bir xil turdagi emas. 3 ta holatda, bu keng korpusli, o'rtada yoki yuqori uchdan bir qismida devorda aniq egilish bo'lgan tekis taglikli kostryulkalar. Devorning pastki yarmi tekis yoki deyarli tekis, halqa devorning davomi bo'lib, biroz tashqariga egilgan. Xulosa qilib aytganda Andronova madaniyati tarkibiga kiruvchi Qayroqqum madaniyati chorvadorlari va Vadil madaniyati chorvadorlari kulolchiligi to'g'risida turli olimlarni fikrlarini o'rganish jarayonida Bronza davrida hunarmandchilik yuksak cho'qqiga chiqadi degan xulosaga kelish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.N.O' Xolmatov "O'rta Osiyo areeo^iyasi" darelik Samaгqand 2001
2 Elyoг Rahmonov, Tuгdiali Nuгiddinov "Aгxeologiya" o'quv-usubiy qo'llanma Toshkent- 2007
3.Б. А. Литвинский, А. П. Окладников, В. А. Ранов "Древности Каирак-Кумов". Toshkent- 1989.
4.B. A. Litvinskiy "Qayraqqumdagi bгonza va ilk temñ davгi yodgoгliklarini o^ganish". Toshkent- 1996.
5. Kгivtsova-Gгakova "Bronza davri diniy e'tiqodlarining xaгakteгli xususiyatlari". Toshkent- 1992
Qj^f^S).
152
J
i ш
Щ >
Ц'Й
Шщ
j >
У
m
>
i
»Ф> *Ф>
¡ЙИ*
9
Щз* bè
J :
m
í
1
1*V> >
i-;*' *v>
Ц >3*:
ц >#3-
f>\>
V' i >
щ>
q q
* L '
