CC BY
8Претходно соопштение UDC 111.852
ДЕJВИД ХЛУМ ЗА УБАВИНАТА И ЗА ВКУСОТ (300 ГОДИНИ ОД РАГАШЕТО НА ФИЛОЗОФОТ)
Иван Цепароски
Филозофски факултет, Универзитет „ Св. Кирил и Memoduj ", Скоп]е, Македони]а
Key words: David Hume, beauty, taste, standard of taste, aesthetics.
Summary: The aim of this article is to investigate the main ideas of David Hume's philosophical and aesthetical approaches and to stress that the significance of his interpretations of beauty and taste today are even more important then hundred years ago. This year (2011), celebrating 300 years from the birth of the philosopher (1711) it's very important, once again, to point out that Hume's essay "Of the Standard of Taste" today is a canonical text connected with the category of taste, and according to the opinions of the most important contemporary aestheticians (Beardsley, Shelley, Dickie), along with Kant's third Critic, it is foundation work of the modern aesthetical theory.
Точно пред педесет години, прочуениот американски естетичар Цером Столниц во сво]ата студща „'Убавина': неколку етапи во разворт на една иде]а", ("'Beauty': Some Stages in the History of an Idea") об]авена во 1961 година во списанието "Journal of the History of Ideas", успешно ]а образложува и ]а брани тезата дека севкупниот XVIII век претставува една коперниканска револуцща во естетиката и дека зародишот на оваа револуцща треба да се бара мегу британските сензуалистичко-емпиристички мислители на XVIII век, во чиешто дело и во контекст на сензуалистичкиот емпиризам (sensational empiricism) се создава естетичката теорща во денешната смисла на зборот (Stolnitz, 1961). Ваквиот став произлегува и од веке прифатеното мислеае на германскиот филозоф Ернст Касирер, ко] во своето дело „Филозофща на просветителството" (Die Philosophie der Aufklärung, 1932), ]асно потенцира дека иако XVIII век мнозина го именуваат како век на филозофщата, то] век, истовремено, е и век на книжевната критика и на естетиката. Касирер, имено, вели дека „единството на филозофщата и на книжевната и на естетичката критика е евидентно raj сите еминентни умови на векот. (...) Систематската естетика извира од оваа концепцща на заемна зависност и единство на филозофщата и критиката" (Cassirer, 1951:
Од друга страна, прочуениот англиски естетичар и историчар на естетиката Бернар Босанке, инаку професор по естетика во Оксфорд (University College, Oxford), во сво]ата „Исторща на естетиката" ("А History of Aesthetic"), об]авена кон кра]от на XIX век, во поглавуето „Естетичките идеи на пред-кантщанската филозофща" ]асно укажува дека идеите за убавината што ги наогаме во младешкото дело на Де]вид Х]ум „Расправа за човечката природа" ("Treatise of Human Nature", 1738) содржат „значителна вредност" (Bosanquet, 1892: 178) Кон овие ставови се надоврзуваат и Катерина Гилберт и Хелмут Кун во нивната „Исторща на естетиката" ("A History of Aesthetics") од 1954 година, зашто таму се укажува дека Х]ум е „со посмел дух од мнозинството филозофи на сво]от век и на сво]ата зем]а" (Gilbert-Kuhn, 2004: 177).
Во третата, пак, исторща на естетиката од англосаксонското ]азично подрач]е напишана од американскиот естетичар Монро Бердсли под наслов „Естетиката од класична Грцща до денес" ("Aesthetics from Classical Greece to the Present", 1966), поточно во поглавуето под наслов „Проблемот на вкусот: од Шефтсбери до Х]ум" ("The Problem of Taste: Shaftesbury to Hume") ]асно се укажува дека иако Х]умовата естетика е настроена суб]ективистички и емпирицистички, таа со воведувааето на концептот на „квалификуваниот набшудувач" (qualified observer) се заснова врз една „нерелативистичка основа" (nonrelativist basis) (Beardsley, 1966: 191). Ова доага од ставот на Де]вид Х]ум, според ко] „основните принципи на вкусот се униформени во човечката природа"1 (Hume, 1888, II: 824).
И од овие пет различни примери, од коишто три се земени од на]знача]ните, и за жал, единствените истории на естетиката на англиското ]азично подрач]е, напишани кон кра]от на XIX и во XX век2, се покажува особеното место на Де]вид Х]ум во рамките на естетиката и на исторщата на естетиката. Затоа и може со сигурност да се утврди дека шкотскиот филозоф, историчар, економист и теоретичар на религщата Де]вид XjyM (1711-1776) е, несомнено, на]знача]ниот претставник на британскиот емпиризам и водечка
1 „The general principles of taste are uniform in human nature".
2 Овде не ]а земам предвид „Исторщата на естетиката" на полскиот естетичар Владислав Татарк]евич, зашто таа завршува во не]зиниот трет том со почетокот на 18 век, а следните томови никогаш не се напишани (Tatarkiewicz, 1970-1974).
личност на шкотското и на британското просветителство. Во рамките, пак, на естетиката, Де]вид XjyM можеме да го вброиме мегу емпиристичко-сензуалистичките естетичари, како следбеник на идеите на Шефтсбери (1671-1713) и на Френсис Хачесон (1694-1746). Но, Шефтсбери (Ентони Ешли Купер, Третиот Ерл од Шефтсбери) ако ]а врзува категорщата вкус за едно особено сетило што го именува како „инстинкт за убавина", или како „внатрешно сетило" коешто ни овозможува да ги оценуваме уметничките вредности, со што се озаконува чувството, како единствен суб]ективен орган, со чща помош доагаме до осознаваае на убавината на предметите и на делата (Shaftesbury, 2001), и ако Френсис Хачесон зборува за едно внатрешно „сетило за убавина" (sense of beauty), а ова сетило, всушност, претставува група од „внатрешни сетила" што вклучуваат мегу себе, мегу другите нешта, и едно „сетило за хармонща" (sense of harmony) (Hutcheson, 2004: I.VI.§ IX), коешто е орган поставен некаде на средината мегу сензуалноста и рационалноста, но сепак, пред се, е внатрешно сетило поврзано со задоволството што го чувствуваме во комуникацщата со уметничкото дело, тогаш Де]вид Х]ум, на трагата на овие два_ща британски естетичари ]а гради сво]ата естетичка концепцща, юуашто далеку попрецизно ги утврдува особеностите и вредностите на „убавината" и на „вкусот".
Токму поради овие влщанща, мнозина филозофи и естетичари од XIX век го потценуваат влщанието на Х]ум врз естетиката смета]ки, сепак, дека Шефтсбери и Хачесон се далеку повлщателни мислители отколку Х]ум, а дека вредноста на Х]ум во филозофщата треба да се бара во неговите општофилозофски (онтолошки и епистемолошки) пристапи, во неговиот однос кон религщата и политиката, но не и во естетиката. За ваквиот пристап посведочува и многу често цитираното фалбоспеваае на величината на Х]ум од страна на британскиот (шкотскиот) филозоф од XIX век, оформен под силно влщание на Хегел, Це]мс Хачисон Стирлинг (James Hutchison Stirling, 1820-1909), оно], мислителот, чиишто зборови силно одекнуваат во Британща низ целата втора половина на XIX век, зашто Стирлинг вехементно извикнува: „Х]ум е нашата Политика, Х]ум е нашата Трговща, Х]ум е нашата Филозофща, Х]ум е нашата Религща"3 (Stirling, 1898).
Од друга страна, како што се укажува во Х]умовите капитални дела „Расправа за човечката природа" ("Treatise of Human Nature", 1739-40)
3 "Hume is our Politics, Hume is our Trade, Hume is our Philosophy, Hume is our Religion".
и „Истражуваае за човечкиот разум" (An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748), „надворешната убавина е определена единствено од задоволството"4 (Hume, 2007: 372), а убавината и вредноста се соскуат во прщатното чувство, со што ]асно се потврдува ставот дека убавината треба да се поистовети со задоволството.
Клучниот спис на Х]ум од областа на естетиката, сепак, е неговиот есе] под наслов „За мерилото на вкусот" Of the Standard of Taste, 1757), щшто интегрално е преведен на македонски ]азик во зборникот Убавина и уметност (Цепароски, 2005: 163-181). Во ово] спис Х]ум ]а развива тезата дека за просудувааето на убавината и на уметноста ние имаме едно определено чувство, коешто де_|ствува без да се размислува, поточно, ние имаме некое внатрешно сетило или чувство што суди за вредностите. Убавината и вредноста, според Х]ум, се соскуат токму во чувството на прщатност, во задоволството. Значи, тие не се наогаат во об]ектот, туку се во суб]ектот, во умот што контемплира за нив. Х]ум категорично вели: „Убавината не е сво_|ство на стварите во нив самите: таа постои само во умот што за нив размислува - а сещ ум восприма поинаква убавина" (Х]ум, 2005: 166). За него, нашиот вкус не потекнува од интелектуалниот, туку од емоционалниот дел на нашата биолошка даденост. То] наполно ги спротивставува разумот и вкусот, тврде_|ки дека разумот ни ги дава знаеаата за вистината и за лагата, додека вкусот ни ги дава чувствата на убавото и на грдото, на пороците и на доблестите, или, како што укажува Х]ум, „голема е разликата, се вели, мегу судот и чувството. Секое чувство е точно, зашто чувството не се однесува на ништо друго надвор од себеси и тоа секогаш е стварно, кога човек е свесен за него. Но, сите заклучоци на умот не се точни, биде]ки тие се однесувааат на нешто надвор од нив самите, што значи, кон вистинската суштина на фактите; и затоа тие не се секогаш согласни со тоа мерило" (Х]ум, 2005: 165). Затоа, продолжува Х]ум „за нас е природно да бараме едно мерило на вкусот, едно правило според кое би можеле да се помират различните чувства на лугето. Или барем едно решение кое би го потврдило едното чувство, а би го отфрлило другото чувство" (Х]ум, 2005: 165).
Инаку, кога станува збор за исторщата на категорщата вкус треба да се укаже дека вкусот (лат. gustus, анг. taste, гер. Gescmack, фр. goût) сè до 17-тиот век се врзува за надразнувааето на ]азикот, за сетилото за вкус, а оттогаш, под влщание на шпанско-италщанскиот термин
4 „External beauty is determined merely by pleasure".
gusto и на францускиот bon goût (добар вкус), според Балтазар Грасщан (El discrete, 1646), се определува и како естетска мок на просудуваае, способност да се спознаваат убавото и убавината и да можат да се разликуваат тие од грдото и од грдоста. Во Италща и во Шпанща вкусот претставува „уживаае" или „допагаае", така што се говори и за определен „префинет вкус". На то] начин вкусот станува особено важен естетички и книжевно-критички термин, а како предмет на широки расправи го наогаме и во француската и во англиската, а нешто подоцна и во германската естетика. Во Францща, Ла Бриер во своите „Карактери" (Les Caractères, 1688) укажува дека во уметноста постои некое врвно совршенство и оти оно] што „го чувствува и сака, има совршен вкус; оно] што не го чувствува та го сака и ова и она, има расипан вкус. Посто]ат значи добар и лош вкус, па затоа со причина се расправаме за вкусовите". Ова е чекор потаму од схоластичката сентенцща „за вкусовите не треба да се расправа (de gustibus non est disputandum), зашто таа доведува до краен релативизам, а со можноста за вкусовите да можеме да расправаме, всушност, се претпоставува постоеаето на некое чувство со чща помош единката е во состэдба да ]а дофати совршеноста на убавината, ко]а постои и во природата и во уметноста. А ко] нема вакво чувство, то] ке суди погрешно, ке има лош и расипан вкус. Ваквото разбираае на вкусот од Францща на]првин ке премине во Англи]а, каде што ке се здобие со белезите на „добар вкус" (good taste), а потем и во Германща. Добриот вкус, на то] начин, ни овозможува да ги разликуваме и успешно да ги вреднуваме и убавината и уметноста, со помош на она што подоцна Имануел Кант ке го нарече суд на вкусот.
Инаку, Кант го толкува вкусот на трагата на размислите на веке спомнатите англиски сензуалисти: Лордот Шефтсбери, Френсис Хачесон, како и на Де]вид Х]ум, ко] не само што го буди од „догматската дремка", во однос на онтологщата и на епистемологщата, туку, веро]атно е да се претпостави, тоа го прави и во доменот на естетиката. Х]ум во сво]от капитален естетички труд „Мерилото на вкусот" ]а развива тезата дека при уметничкото создаваае е клучна улогата на имагинаци]ата (вообразбата, мечтата), а оттаму произлегува дека токму во мегупросторот мегу индивидуалното и ирационалното чувство и општоста, ко]а не е рационална, се наога онаа синтеза на индивидуалното и на универзалното во рамките на мерилото на вкусот. Значи, Х]ум ]а разива тезата дека во однос на „префинетоста на вкусот" (delicacy of taste) префинетоста се однесува на „префинетоста на имагинацщата" (delicacy of imagination), што е поразлично од „префинетоста на перцепцщата" (delicacy of perception).
BaKBHTe ogpeg6u og geHemHa познцнjа, cnopeg HeKou coBpeMeHH TogKyBanu Ha ecTeTHKaTa Ha XjyM, co3gaBaar onpegegeHH npo6geMH npu og6paHara Ha ugejara 3a „MepugoTo Ha BKycoT" (Gracyk, 2011: 1-16)5, ho, cenaK, OBue „npo6geMu", ucTOBpeMeHO, yKa^yBaaT h Ha HecoMHeHaTa Ba^HOCT Ha CTaBOBHTe Ha ^ejBug XjyM.
no3HaT e KgynHuoT craB Ha XjyM, cnopeg Koj BKycoT He e gageH h yTBpgeH egHam 3aceKoram. Toj e 3aegHHHKH 6eger Ha CHTe gyre, ho Toj Mopa nocTojaHo ga ce gororpagyBa, eMnupucKH ga ce npoBepyBa h ga ce мogн$нцнpa, a caMo oHue gyre mTo ja HMaar „npe^HHeTocra Ha BKycoT", cMeTa XjyM, momt ga ru Hago^ar cBouTe cygoBH KaKo onmTonpu^aTguBH. Ha oBue cTaBoBH пogoцнa ce HagoBp3yBa HMaHyeg KaHT bo HeroBaTa „KpuTHKa Ha MoKTa Ha cygeaeTo" (1790), Kage mTo BKycoT He npeTcTaByBa caMo HeKoja gu^Ha HaKgoHeTocT, TyKy npeTcTaByBa onmTecTBeHo pa3BueHa, cy6jeKTHBHa mok Ha npocygyBaae. (KaHT, 2005). y6aBoTo mTo e npegMeT Ha cygoT Ha BKycoT He e KBagureT Ha npegMeToT, TyKy e H3pa3 Ha cy6jeKTHBHo gonafaae. BKycoT e cy6jeKTHBHa „mok Ha npocygyBaae", ho Toj Tpe6a ga gejcTByBa onmTecTBeHo, h Tpe6a bo cy6jeKTHBHoTo ogpegyBaae ga ce MaHH^ecrapa Hag caMara npuBaraa HaKgoHeTocT. KaHT oBa ro HapeKyBa „onmTa coonmTguBocT bo cygoT Ha BKycoT" (§ 9) (KaHT, 2005: 209). Ha Toj HanuH npuBaTHoTo Mucgeae ce npeo6pa3yBa bo onmTOBa^enKo h BpegHo. BKycoT, noTeM, He ce 3acHoBa Ha kophchoto, ho co Hero Mopa ga ce xapMoHH3upa. CygoT Ha BKycoT He e HenocpegHo ucKycrBo, TyKy no naT Ha pe^geKcuja co „cm6odHama mpd' Ha „MoKTa Ha eoo6pa36amd' (нмaгннaцнjaтa, MenTaTa) h Ha pasyMom ru goBegyBa hhb bo xapMoHucKo eguHcTBo (§ 9) (KaHT, 2005: 210). BKycoT, HajHaKpaj e cpegcTBo h aKTHBHocT, Koj npegu3BHKyBa corgacyBaae Mefy gyfeTo. CenaK, bo ecTeTHKaTa „BKycoT" reHepagHo ce ogHecyBa Ha Mo^HocTa ga ce npocygyBaaT ecreTcKHTe 6ege3H Ha o6jeKTHTe, oco6eHo y6aBHHara. KaKo TaKoB, BKycoT urpame цeнтpagнa ygora bo 18-thot h 19-thot BeK, ho geHec BeKe He ce ynoTpe6yBa bo TogKaB o6eM, ocBeH bo nomupoKa cMucga Ha onpegegeHa ecTeTcKa HaKgoHeTocT.
OrraMy BaKBoTo pa36upaae Ha y6aBHHaTa h Ha BKycoT HMa rogeMo
5 „Taste theorists face the problem that, once adopted, the basic metaphor of 'taste' appears to consign aesthetic judgment to subjective response, so a theory of taste should deny that taste possesses degrees of objectivity. Hume's adherence to the tradition that connects taste to 'pleasures of the imagination' compounds the problem by emphasizing our reliance on a mental faculty that is known to generate capricious, subjective associations" (Gracyk, 2011: 7).
значеае, зашто денес ниту една современа расправа за убавината не може да се замисли без таа да тргнува од ваквото Х]умово и подоцна Кантово диспозиционално разбираае на убавината. Затоа и српскиот естетичар Леон Коен, во духот на аналитичката естетика, може да укаже дека „ако зад нашите тврдеаа за убавината навистина стои нешто повеке од 'семените сличности', на кои се повикуваат Витгеншта]н и неговите следбеници, се чини дека тоа може да биде само некое сложено диспозиционално сво]ство какво што на ум го имаат Х]ум, Кант и нивните денешни истомисленици" (Коен, 1991: 37).
Токму затоа и прочуениот американски естетичар, оформувачот на интитуционалната естетичка теорща, Цорц Дики, и може да утврди дека Х]умовото „истражуваае во природата на вкусот е едно емпириско истражуваае на определени аспекти на човечката природа. Х]умовата теорща, верувам - вели Дики - е на]добрата од теориите за вкусот на осумнаесеттиот век" (Dickie, 1997: 16).
А ако сакаме, на кра]от, повторно да укажеме на значеаето на естетиката на XVIII век за севкупната естетика и исторща на естетиката, треба, заедно со Цорц Дики (Dickie, 1997: 25), да потенцираме дека од Шефтсбери, преку Х]ум па сè до Кант, естетиката, юуа дотогаш беше потпрена врз поимот убавина, оттогаш ово] поим го заменува со поимот на вкусот, за кон кра]от на векот и ово] поим да се напушти, за да се отвори простор за новиот поим на естетското.
Како и да е, есе]от на Де]вид Х]ум „За мерилото на вкусот" станува канонски текст врзан за теорщата на вкусот, а според мислеаето на на]големиот бро] современи естетичари, заедно со Кантовата трета Критика, то] и „претставува засновувачки текст на модерната естетичка теорща" (Shelley, 2001: 38). А ако во ово] есе] Х]ум тврдеше дека вкусот е способност што може да се научи, но истовремено и да се поправи, тогаш вкусот има и една иманентно општествена условеност. Вкусот, исто како и уметноста, ja претпоставува „слободата" како „condition sine qua non" за нивното постоеае и за нивниот непречен разво] (Grlic, 1976: 37). Сите овие толкувааа произлегуваат од ]асно, прецизно и недвосмислено изречените ставови на Х]ум од неговиот есе] „За издигнувааето и прогресот на науките и на уметностите" („Of the Rise and Progress of the Arts and Sciences"). Таму Х]ум вели: „Не е можно уметноста и науката да се издигнат, на]напред, мегу некои луге, освен ако тие луге не уживале во благословот да имаат слободна влада" (Hume, 1963: 116).
Оттаму, постоеаето на општествената слобода, од времето на Х]ум,
па се до денес, е нужен предуслов за оформувааето на слободното царство на убавината, уметноста и на вкусот. Триста години по рагааето на Х]ум (1711 год.) ово] императив и сега е повеке од актуелен. Затоа, денес, на почетокот на втората деценща од XXI век, би можеле одредбите на Стерлинг од XIX век да ги надополниме, и без страв дека се греши, да извикаме: „Х]ум е нашата Естетика, Х]ум е нашата Слобода".
Литература:
Beardsley, M.C. 1975. The Problem of Taste: Shaftesbury to Hume. In: Aesthetics from Classical Greece to the Present. Tuscaloosa and London: The University of Alabama Press. P. 178-191. Bosanquet, B. 1892. A History of Aesthetic. London; New York: Swan
Sonnneschein & Co., MacMillan & Co. Cassirer, E. 1951 [1932]. The Philosophy of the Enlightement. Princeton, New
Jersey: Princeton University Press. Dickie, G. 1997. Hume. in: Introduction to Aesthetics: An Analityc Approach, New
York. Oxford: Oxford University Press. Р. 16-18. Gilbert, K. E.; Kuhn, H. 2004 [1954]. Istorija estetike. Beograd: Dereta. Gracyk, T. 2011. Delicasy in Hume's Theory of Taste. In: The Journal of Scottish
Philosophy. 9.1(2011). P. 1-16. Grlic, D. 1976. D.Hjum: Razum treba da sluzi emocijama. U: Estetika, tom II.
Zagreb: Naprijed. S. 35-38. Hume, D. 1963[1757]. "Of the Rise and Progress of the Arts and Sciences" and "Of the Standard of Taste". In: Essays: Moral, Political and Litarary, Oxford: Oxford University Press. P. 112-138; 231-255. Hume, D. 1999[1748]. An Enquiry concerning Human Understanding. Ed. Tom L.
Beauchamp. Oxford: Oxford University Press. Hume, D. 2007[1739-40]. A Treatise of Human Nature: A Critical Edition. Vol. 1.
Ed. David Fate Norton and Mary J. Norton. Oxford: Clarendon Press. Hutcheson, Francis. 2004[1726]. An Inquiry into the Original of Our Ideas of Beauty and Virtue in Two Treatises. Ed. Wolfgang, Leidhold. Indianapolis: Liberty Fund.
Shaftesbury, Anthony Ashley Cooper. 2001[1711]. Characteristics of Men, Manners, Opinions, Times. 3 vols. Ed. Douglas den Uyl. Indianapolis: Liberty Fund.
Shelley, J. 2001. Empiricism: Hutcheson and Hume. In: The Routledge Companion to Aesthetics. Ed. B. Gaut & D. McIver Lopes. London & New York: Routledge. P. 37-49.
Stirling, J. H. 1898[1865]. The Secret of Hegel. Edinburgh: Oliver and Boyd: 1st ed.
(2 vols.) 1865; 2nd rev ed. (1 vol.). Stolnitz, J. 1961.'Beauty': Some Stages in the History of an Idea. In: Journal of the
History of Ideas. 22. P. 185-204. Tatarkiewicz, W. 1970-1974. History of Aesthetics. Vol. I-III. The Hague; Paris-Warszawa: Mouton-PWN.
Кант, И. 2005. Критика на мокта на судеаето (прев. К.Б.Колбе). Во: Убавина и уметност (прир.) И. Цепароски, Скоще: Магор. С. 195-238.
Коен, Л. 1991. Х]умово схвата&е лепоте. У: Д.Х]ум, О мерилу укуса (избор, превод и предговор: Л.Коен). Сремски Карловци; Нови Сад: ИКЗС; Добра Вест. С. 5-43.
Убавина и уметност. 2005. Цепароски, И. (прир.). Скоп|е: Магор.
Х]ум, Д. 2005. За мерилото на вкусот (прев. И. Цепароски). Во: Убавина и уметност (прир.) И.Цепароски. Скоп|е: Магор. С. 163-181.
