Научная статья на тему 'ДАВЛАТ ТИЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ ИЖТИМОИЙ АСОСЛАРИ'

ДАВЛАТ ТИЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ ИЖТИМОИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
47
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
давлат тили / моноэтник / миллий муносабатлар / тараққиёт / state language / monoethnic / national relations / development

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Қурбонова, Марғуба Болтаевна

Мазкур тадқиқот жараёнида она тилимиз, том маънода давлат тилига айланиб, халқимизни юртимизда эркин ва озод, фаровон ҳаёт қуришдек буюк марраларга сафарбар этадиган беқиёс куч сифатида майдонга чиққанлиги, кенг кўламли ислоҳотлар жараёнида давлат тилининг ҳаётимиздаги ўрни ва нуфузи тобора ошиб бораётганлиги тахлил қилиб ўтилди. Шу муносабат билан давлат тилини ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий, концептуал асосларини бугунги кун нуқтаи назаридан тадқиқ этиш масаласи долзарб аҳамият касб этмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HISTORICAL SOCIAL BASES OF STATE LANGUAGE DEVELOPMENT

In the course of this research, our mother tongue literally became the state language and emerged as an incomparable force that mobilizes our people to great goals such as building a free and prosperous life in our country, in the process of large-scale reforms, the role and influence of the state language in our life is increasingly increasing. In this regard, the issue of researching the socio-philosophical and conceptual foundations of the development of the state language from today's point of view is gaining urgent importance.

Текст научной работы на тему «ДАВЛАТ ТИЛИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ТАРИХИЙ ИЖТИМОИЙ АСОСЛАРИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ДAВЛAТ ТИЛИНИ РИВОЖЛAНТИРИШНИНГ ТAРИXИЙ ИЖТИМОИЙ

AСОСЛAРИ

Мазкур тадцицот жараёнида она тилимиз, том маънода давлат тилига айланиб, халцимизни юртимизда эркин ва озод, фаровон уаёт цуришдек буюк марраларга сафарбар этадиган бециёс куч сифатида майдонга чиццанлиги, кенг куламли ислоуотлар жараёнида давлат тилининг уаётимиздаги урни ва нуфузи тобора ошиб бораётганлиги тахлил цилиб утилди. Шу муносабат билан давлат тилини ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий, концептуал асосларини бугунги кун нуцтаи назаридан тадциц этиш масаласи долзарб ауамият касб этмоцда.

Калит сузлар: давлат тили, моноэтник, миллий муносабатлар, тарацциёт

В ходе этого исследования наш родной язык буквально стал государственным языком и проявился как несравненная сила, мобилизующая наш народ на великие цели, такие как построение свободной и благополучной жизни в нашей стране, в процессе масштабных реформ роль и влияние государственного языка в нашей жизни все больше возрастает. В связи с этим актуальность приобретает вопрос исследования социально-философских и концептуальных основ развития государственного языка с сегодняшней точки зрения.

Ключевые слова: государственный язык, моноэтнический, национальные отношения, развитие.

In the course of this research, our mother tongue literally became the state language and emerged as an incomparable force that mobilizes our people to great goals such as building a free and prosperous life in our country, in the process of large-scale reforms, the role and influence of the state language in our life is increasingly increasing. In this regard, the issue of researching the socio-philosophical and conceptual foundations of the development of the state language from today's point of view is gaining urgent importance.

Key words: state language, monoethnic, national relations, development

^урбонова MapFy6a Болтаевна

Икгисодиёт ва Педагогика университети катта укитувчиси

AННОТAЦИЯ

AННОТAЦИЯ

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

КИРИШ

Тил инсоннинг бирламчи эхтиёжи, англаш, билиш, сузлаш, алока-муносабат воситаси, мансуб-хослик омили булгани боис хамиша жамият равнакининг асосий мезонларидан булиб келган. Жумладан, узбек тили узбек миллатининг узок тарихий илдизларига, уз сиёсий-хукукий асосларига эга мукаддас кадрияти, улкан маънавий ютуFидир. Бугунги тараккиётига кадар шонли ва шарафли йулларни босиб, кескин ва шиддатли туфонларни енгиб келаётган миллий тилимиз давлат макомида янада улуFвор ва устуворлигини намоён килмокда.Турли даражадаги ижтимоий муносабатлар, халкаро алокалар, фан-техника тараккиёти, глобаллашиш жараёнлари миллий тил киёфасига хам муайян даражада уз таъсирини утказмокда, ички ва ташки тахдидлар хавфини оширмокда. Шулардан бири якин кунлар оралиFида муносабат-мунозара майдонини эгаллаб, кенг жамоатчиликнинг танкиду эътирозига учраётган "рус тилини иккинчи расмий давлат тили сифатида эълон килиш" ташаббусини илгари сурган айрим "зиёлилар"га хам тегишлидир.

Маърифатпарвар аллома ва уз даврида унга якин дунёвий тилларни пухта урганган олим Исхокхон Ибратнинг ушбу сузларига эътибор каратайлик: «Бизнинг ёшлар албатта бошка тилни билиш учун саъй-харакат килсинлар, лекин аввал уз она тилини кузларига тутиё килиб, эхтиром курсатсинлар. Зеро, уз тилига садокат — бу ватаний ишдир».

Мамлакатимиз Президенти Шавкат Мирзиёевнинг бевосита ташаббускорлиги остида узбек тилига булган эътиборимиз янада жонланмокда. 2019 йилнинг 21 октябрь куни зиёлилар иштирокида булиб утган катта анжуманда давлатимиз рахбари тилимизнинг мавкеи хакида: «Дунёдаги кадимий ва бой тиллардан бири булган узбек тили халкимиз учун миллий узлигимиз ва мустакил давлатчилигимиз тимсоли, бебахо маънавий бойлик, буюк кадриятдир» дея таъкидладилар. Ва айнан ушбу тадбирда «Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари туFрисида»ги фармонга имзо чекканини айтганида барча катнашчилар бу сузларни улкан кутаринкилик билан карши олишди.

Мухтарам Президентимиз каерда ва кай мавзуда маъруза килмасинлар, юрт келажаги булмиш ёшлар масаласини бот-бот илгари сурадилар ва мана шу йусиндаги сузларини келтириб утадилар:

«...Ёш авлод цалбида она тилимизни болаликдан сингдириш мацсадида таълимнинг барча босцичларида узбек тилини замонавий ва инновацион технологиялар асосида мукаммал ургатишга алоуида эътибор царатишимиз

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

лозим. Токи, болаларимиз узбек тилида равон уцийдиган, равон ёзадиган ва теран фикрлайдиган инсонлар булиб етишсин».

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ушбу даъватлар хар бир ватандошимизни хушёр торттирмоFи хамда фарзандлар камоли йулидаги улкан ишларга отлантирмоFи лозим.

«Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавкеини тубдан ошириш чора-тадбирлари туFрисида»ги фармонга кура, 21 октябрь санаси юртимизда «Узбек тили байрами куни» деб белгиланди. Тарихга юзланадиган булсак, таассуфки, мустабид тузум даврида миллат рухи, Fурури булмиш узбек тилининг мавкеини пасайтиришга уринишлар куп булди. Миллат ойдини, маърифатпарвар адиб Абдулла Крдирий "Узбек тили камбаFал тил эмас, балки узбек тилини камбаFал дегувчиларнинг узи камбаFал. Улар уз нодонликларини узбек тилига тункамасинлар", деган хитоби билан утмишнинг аччик ситамларини намоён этди. Собик иттифок даврида она тилига булган беписандликка карамай, халкимиз уз миллий тилини саклаб колди. 1989 йил 21 октябрь куни кабул килинган "Давлат тили туFрисида"ги конунга мувофик, узбек тили давлат тили, деб эълон килинди. Айникса, Президентимизнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 75-сессиясида илк марта узбек тилида нутк сузлаши она тилимизнинг нуфузи ва мавкеини янада оширди. Халкаро хамжамият томонидан "Навоий тили" деб эътироф этиладиган она тилимизнинг жахонда эътироф этилиши нихоятда катта ва мухим тарихий вокелик булди. Бу хар бир юртдошимиз кунглида Fурур-ифтихор туЙFусини янада оширди.

Шу уринда маърифатпарвар бобомиз Алихонтура СоFунийнинг куйидаги фикрлари эътиборга молик: "К,айси бир миллатнинг она тили уз хожатини утаёлмай, бошка ёт тиллар олдида маFлубиятга учраб тиз букар экан, ундай миллат куп узокламай, инсоний туЙFуларидан ажраган холда хаёт дафтари устига инкироз калами чекилиши шубхасиздир. Ундай миллатлар ёлFизгина Ватанларидан эмас, балки бутун борлоти билан тарих юзидан йуколишга мажбур булади". Чунки йиллар утиб, кайси юртнинг фарзандлари уз она тилларида укишни тухтатса, уша тил йуклик каърига сингиб кетади. Шу сабабли хам тилнинг ёт таъсирлардан саклаш халк тараккиёти ва келажагини белгилайди. Она тили халкни бирлаштиради, тарбиялайди, укитади, урф-одат, анъаналарини саклайди. Шундай экан, она тилимизнинг халкаро микёсдаги обру-эътиборини юксалтиришда, уни миллий ва умумбашарий тушунчалар асосида тараккий этган тиллар сафига кушишда хар биримиз тилимизга чукур хурмат билан ёндашимиз керак. Зеро, тил бор экан, миллат бархаётдир. Биргина шу эмас, албатта. Жорий йилнинг 20 январь куни бошланган хайрли

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

ишларнинг узвий давоми сифатида Узбекистан Республикаси Вазирлар

Махкамасининг «Мамлакатда давлат тилида иш юритишни самарали ташкил килиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори кабул килинди. Бу каби саъй-харакатларнинг барчасида аввало халк фикри энг асосий мезон сифатида каралиб, барча мухим ижтимоий-иктисодий, маънавий-маърифий карорлар юртдошларимиз билан бамаслахат кабул килинаётгани фукароларда ижтимоий фаоллик хиссини кучайтирмокда. Купгина долзарб масалалар катори, давраларда давлат тили, миллий Fурур, орият, тарих ва кадриятлар хакидаги KизFин бахс-мунозараларга барчамиз шохид булиб турибмиз.

Узбек тили сиёсий-хукукий, ижтимоий-иктисодий, маънавий-маърифий жабхаларда фаол кулланиб, халкаро минбарларда баралла янграмокда. Хорижий мамлакатларда тилимизга эътибор ва уни урганишга кизикиш кучаймокда. Бугунги глобаллашув даврида хар бир халк, хар кайси мустакил давлат уз миллий манфаатларини таъминлаш, бу борада аввало уз маданиятини, азалий кадриятларини, она тилини асраб-авайлаш ва ривожлантириш масаласига устувор ахамият каратиши табиийдир1.

Жахон илм-фанида куп йиллардан буён миллий тилларнинг давлат тили макомида ривожланиш масалалари фалсафий, сиёсий, хукукий, лингвистик ва бошка аспектларда тадкик этилмокда. Бундай тадкикотлар масала ечимининг самарали механизмларини топишга каратилган. Лекин амалиётда давлат тили ва миллий тиллар уртасидаги муносабатларни лисоний хилма-хиллик тамойилини саклаган холда, муайян давлатда бир ва ундан ортик тилларга давлат макомини бериш тартибида ёки, аксинча, давлат тилини мажбурий сингдириш кузатилмокда. Илмий изланишлар натижасида давлат тилини хаётга тадбик этиш ва функционал ривожлантириш буйича концепциялар, дастурлар, услубий ёндашувлар шаклланмокда. Шу сабабли мустакил давлатда уЙFун тил сиёсати юритиш, давлат тилининг кенг микёсда кулланилишини таъминлаш, унинг миллий идентликни саклаб колишдаги ва миллатлараро баркарорликни таъминлашдаги ахамиятини тадкик этиш зарурияти юзага келмокда.

Мамлакатимизда 1989 йилда узбек тилига давлат тили макоми берилиши билан суверен давлат сифатидаги мустакил тараккиёт йулини бошлаганлиги ижтимоий-тарихий вокеликдир. "Х,ар биримиз давлат тилига булган эътиборни мустакилликка булган эътибор деб, давлат тилига эхтиром ва садокатни, она Ватанга эхтиром ва садокат деб билишимиз, шундай

1Ш.Мирзиёев. Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва макеини тубдан ошириш чора-тадбирлари т^рисида. Тошкент ш.,2019 йил 21 октябрь,ПФ-5850-сон

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

карашни хаётимиз коидасига айлантиришимиз керак2 " Шу нуктаи назардан мамлакатда яшаётган бошка миллатларининг тили ва миллий маданияти ривожига салбий таъсир килмаган холда, узбек тилининг функционал ривожланишини хамда кенгайтиришнинг самарали йулларини излаб топишни такозо этмокда. Мазкур вазифани бажариш учун узбек тилининг давлат тили макомида функционал ривожланишининг ижтимоий-фалсафий омилларини тадкикот объектига айлантириш лозим.

Тилнинг сакланиб колиши ва тараккий этишига биринчи кафолат ёзув ва ундан кейин халкнинг этник жараёнидаги узлуксизликдир. Бизнинг бу фикримизга купчилик кушилмаслиги хам мумкин. Чунки узбек халкининг этногенези ва этник тарихи билан шуFулланаётган тарихчи олимларнинг карашларидан бизнинг карашларимиз маълум даражада фарк килади. Бу карашларимизнинг узгачалиги, биринчи навбатда, узбек тилининг манбаларига муносабатларимизда ва карашларимизда аён булади. Биз учун узбек халкининг этногенези далиллари руйхатида биринчи булиб ёзув ва тил туради.

Вазирлар Махкамаси хузурида Давлат тилини ривожлантириш департаменти тузилгани, унинг рахбари хукумат амалдорларидан чет элларга чикканда хам узбек тилида гапиришни талаб килаётгани яхши. Лекин амалий иш-чи? Давлат тили хакидаги конун ижросини назорат киладиган, атамаларни тартибга соладиган, уларни саралаб олиб, барча давлат идоралари куллаши учун мажбурий килиб куядиган механизм жорий этилдими? Бунака механизмни яратиш учун кайтадан Fилдирак кашф этишнинг мутлако кераги йук.

Давлат ривожланиши билан давлат тили хам ривожланади. Халк мустакиллигининг асосий белгиси - бу она тили ва миллий маданияти. Дунёнинг барча давлатлари уз она тилларини асраб-авайлашга интилишади, шунинг учун хар кандай давлат узининг маданий мероси ва она тилини алохида хурмат килади.

Миллатларни ажратиб турувчи асосий белгилардан бири бу тил экан, хар бир инсон уз тилини билиши, уни улуFлаши ва шу билан бирга бошка миллатларнинг она тилига хам хурмат билан караши лозим. Шундагина тилнинг, миллатнинг кадри ва обруйи, нуфузи ошади. Тил тарихини, унинг меъёрий нуктаи назардан шаклланиш жараёнини, ривожланишини миллат тарихидан айри холда урганиб булмайди.

2Мирзиёев Ш.М. Узбек тили халкимиз учун миллий узлигимиз ва мустакил давлатчилик тимсоли, бебахо маънавий бойлик, буюк кадриятдир // Халк сузи газетаси. - 2019 йил 22 октябрь, 218-сон.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

Юкори ривожланган давлатлар даражасига эришиш ва ракобатдош булиш учун Узбекистан фукаролари халкаро тилларни билишлари мухим, албатта. Чунки биз глобал ривожланиш тенденцияларидан оркада кола олмаймиз, лекин шуни унутмаслик керакки, узбек тили дунёдаги барча расмий тиллар катори суверен тил макомини олган экан, хар бир Узбекистон фукароси давлат тилини билиши шарт. Х,еч ким хеч качон уз она тилига булган хурматни йукотмаслиги керак. Тилга хурмат - бу халкка хурмат. Уз она тилига эга булмаган халк мамлакат булолмайди. Тилнинг эгаси халк, аммо халкнинг битта вакили локайд булса хам миллий тил софлигига путур етади. Тил давлат тимсоли, мулки хисобланади. Тил маданиятига амал килинмаса, миллий маданиятга доF тушади. Шу сабабли, бу улкан ходисанинг туб мохиятини келажак авлод онгига сингдириш, она тилига булган мухаббат ва садокатини янада мустахкамлаш борасида олиб борилаётган ишлар кулами йил сайин кенгайиб бормокда. Бинобарин, узини узбек миллатининг фарзандиман, деб билган хар бир шахс она тилимизга эътиборли булиши, унинг софлигини асраб-авайлашни мукаддас бурчи деб билиши шарт.

ХУЛОСА

Узбек тилининг Ватанимизда давлат тили сифатида амал килинишининг хукукий асослари конунан белгилаб куйилган. Узбекистон Республикасининг "Давлат тили хакида"ги конуни уч тамойилга: умумийлик, мажбурийлик ва хукукий кафолатга асосланади. Дархакикат, давлат тилининг мустахкам хукукий макоми белгилаб куйилгани тилимизнинг бой имкониятларидан кенг фойдаланишга етарлича замин яратиб, мамлакатимизда истикомат килувчи барча миллат ва элатларнинг тиллари, урф-одатлари ва анъаналари хурмат килиниши баробарида узбек тилининг эркин муомалада булиши учун зарур шарт-шароитни яратиб берди. Дунёда таникли мамлакат булиш учун биз давлат тилининг макомини кутаришга эришишимиз лозим.

Сунгги йилларида мамлакатимизда барча сохаларда булгани каби тилимиз тараккиётида хам мухим узгаришлар юз бермокда. Узбек тилининг халкаро микёсда обруйи ошиб, фаол мулокот воситасига айланиб бормокда. Турли даражадаги расмий учрашув ва музокараларда тилимиз кенг кулланаётгани, хориждаги катор таълим даргохларида, илмий муассасаларда узбек тили марказлари ташкил этилиб, уларда она тилимизни урганишга кизикувчилар сони купайиб бораётгани бунинг яккол далилидир.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(3), March, 2023

REFERENCES

1. Мирзиёев. Узбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва макеини тубдан ошириш чора-тадбирлари т^рисида. Тошкент ш., 2019 йил 21 октябрь,ПФ-5850-сон

2. Мирзиёев Ш.М. Узбек тили халкимиз учун миллий узлигимиз ва мустакил давлатчилик тимсоли, бебахо маънавий бойлик, буюк кадриятдир // Халк сузи газетаси. - 2019 йил 22 октябрь, 218-сон.

3. Курбонова М " Language Policy and Its Social Aspects" Internatsional Journal of Development and Public Policu. Table of Content - Volume 1 | No 5 (Oct 2021)

4. Qurbonova, M. U. B. (2022). HUQUQIY VA SIYOSIY MADANIYAT O 'ZBEKISTONDA FUQAROLIK JAMIYATI BARPO ETISHNING ASOSIY BO 'G 'INI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 342-346.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.