Научная статья на тему 'Давлат секторининг назарий асослари ва миллий иқтисодиётдаги роли'

Давлат секторининг назарий асослари ва миллий иқтисодиётдаги роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
751
108
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ДАВЛАТ СЕКТОРИ / НОДАВЛАТ СЕКТОРИ / ХУСУСИЙ СЕКТОР / МИЛЛИЙ ИқТИСОДИЁТ / ДАВЛАТ МУЛКИ / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ БЮДЖЕТ / ДАВЛАТ БЮДЖЕТИ / GOVERNMENT BUDGET / ЯИМДА СОЛИқЛАРНИНГ УЛУШИ / МИНИМАЛ ЧЕГАРА / ГОСУДАРСТВЕННЫЙ СЕКТОР / PUBLIC SECTOR / ЧАСТНЫЙ СЕКТОР / НЕГОСУДАРСТВЕННЫЙ СЕКТОР / PRIVATE SECTOR / НАЦИОНАЛЬНАЯ ЭКОНОМИКА / NATIONAL ECONOMY / ГОСУДАРСТВЕННАЯ СОБСТВЕННОСТЬ / STATE OWNERSHIP / МИНИМАЛЬНЫЙ ПРЕДЕЛ / MINIMUM LIMIT / NON-PUBLIC SECTOR

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хамраев Олимжон Яхшибоевич

Дунёнинг барча мамлакатларида давлат ва нодавлат секторлари ўртасидаги нисбат турлича бўлиб, унда давлат секторининг улуши турли даражада ривожланган. Давлат секторининг иқтисодиётдаги роли ва чегараси ҳозиргача қатъий белгиланмаса-да, уни тадқиқ этишга бўлган интилишлар қизғин давом этмоқда.Во всех государствах мира наблюдается разное соотношение госудаственного и частного секторов, где доля государственного сектора имеет разную степень развития. На сегодняшний день нет точного определения роли и предела государственного сектора экономики и это интенсивно обсуждается между учеными в процессе исследования этой проблемы.In all governments of the world, there is a different ratio of the public and private sectors, where the share of the public sector has a different degree of development. Today, there is no exact definition of a role and a limit of public sector of economy and it is intensively discussed between scientists in the course of the research of this problem.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Давлат секторининг назарий асослари ва миллий иқтисодиётдаги роли»

>

ХАМРАЕВ Олимжон Яхшибоевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси катта укитувчиси

ДАВЛАТ СЕКТОРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ВА МИЛЛИЙ ИЦИСОДИЁТДАГИ РОЛИ

УДК 338.26

ХАМРАЕВ О.Я. ДАВЛАТ СЕКТОРИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ВА МИЛЛИЙ ИЦТИСОДИЁТДАГИ РОЛИ

Дунёнинг барча мамлакатларида давлат ва нодавлат секторлари уртасидаги нисбат тур-лича булиб, унда давлат секторининг улуши турли даражада ривожланган. Давлат секто-рининг иктисодиётдаги роли ва чегараси х,озиргача катъий белгиланмаса-да, уни тадкик этишга булган интилишлар кизFин давом этмокда.

Таянч иборалар: давлат сектори, нодавлат сектори, хусусий сектор, миллий иктисодиёт, давлат мулки, давлат бюджети, ЯИМда соликларнинг улуши, минимал чегара.

ХАМРАЕВ О.Я. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ГОСУДАРСТВЕННОГО СЕКТОРА И РОЛЬ В НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКЕ

Во всех государствах мира наблюдается разное соотношение госудаственного и частного секторов, где доля государственного сектора имеет разную степень развития. На сегодняшний день нет точного определения роли и предела государственного сектора экономики и это интенсивно обсуждается между учеными в процессе исследования этой проблемы.

Ключевые слова: государственный сектор, негосударственный сектор, частный сектор, национальная экономика, государственная собственность, государственный бюджет, минимальный предел.

KHAMRAEV O.YA. THE THEORETICAL BASIS OF THE PUBLIC SECTOR AND THE ROLE IN THE NATIONAL ECONOMY

In all governments of the world, there is a different ratio of the public and private sectors, where the share of the public sector has a different degree of development. Today, there is no exact definition of a role and a limit of public sector of economy and it is intensively discussed between scientists in the course of the research of this problem.

Keywords: public sector, non-public sector, private sector, national economy, state ownership, government budget, minimum limit.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Ривожланган бозор ицтисодиётида давлат секторига булган эцтиёж унинг узоц тарихий ривожланиш боцичларида унга булган зарурий шартлар билан асосланади. Ицтисодиётда, давлат сектори корхоналарида %ам товар ва хизматларни ишлаб чицариш, тацсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол цилиш жараёнлари амалга оширилади. Давлат секторисиз ривожланган бозор ицтисодиётини тасаввур этиб булмайди.

Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни курсатадики, иктисодиётда давлат сек-торининг катъий белгиланган чегараси мав-жуд эмас. Давлат секторининг таркибий тузи-лиши ва унинг таъсир куламини аниклашга йуналтирилган куплаб тадкикотлар олиб борилган, бирок барча миллий иктисодиётлар учун мос келадиган ягона ечимга келинга-нича йук. Миллий иктисодиёт куп омилли курсаткичларга боFлик булганлиги сабали давлат секторининг таркиби ва кулами турли мамлакатларда турличадир. Баъзи мамлакатлар иктисодиётида унинг улуши юкори булса, баъзиларида камрок, лекин самарали фаолият олиб боради. Давлат секторининг миллий иктисодиётдаги куламини тасаввур этиш учун бир гурух курсаткичлар: ЯИМда давлат бюджети харажатларининг улуши, ЯИМ истеъмолида давлат улуши, ЯИМда соликлар улуши, давлат секторида ахоли бандлигининг улуши, иктисодиётда давлат секторининг капитал куйилмалар улуши каби курсаткичлардан фойдаланишга туFри келади.

Шулардан иктисодиётга ялпи капитал сарфларида давлат корхоналари улуши 1/6 (Германия, Буюк Британия) кисмидан 1/3 (Франция) ва хатто 1/2 (Австрия) к,исмигачани ташкил этади. Давлат сектори электр энергия ишлаб чикаришда Япония, Канада, Францияда 100%ни, темир йул транспортида Франция, Италия, Швеция, Испанияда 100%ни ташкил этади1.

АК,Шда ерларнинг тахминан 1/3 кисми федерал хукуматга тегишли хисобланади. Бу ижтимоий ва иктисодий тартибга солиш,

1 Савченко А. Экономические основы управления государственной собственностью. // «Проблемы, теории и практики управления», 2000, №6. -С. 29.

жамиятнинг стратегик хусусиятларини намоён килувчи ижтимоий ва сиёсий баркарорликни таъминлаш, мувозанатли ташки иктисодий сиёсатнинг устувор йуналишларини аник-лашда амалга оширилаётгани ва давлат секторининг урни ортиб бораётганлигини курсатади.

Шунга карамасдан, сиёсат ва иктисодиёт илмида давлат секторига булган муносабат-лар ва карашлар бир хил эмас. Мисол учун, либерал оким йуналиши вакиллари Р.Нозик, А.Чубайс, А.Илларионов ва бошкалар бозор хужалиги жамият эхтиёжларини сифатли кондириш ва ресурсларни самаралирок таксимлашга кодир, деб хисоблашади ва барча режали иктисодиёт камчиликларини давлат сектори зиммасига юклашади. Улар давлатнинг иктисодиётга таъсирини энг «минимал» чегарагача олиб келиш, яъни факатгина «тунги коровул» вазифасинигина саклаб колиш кераклигини, давлат секторини факат иктисодий усиш суръатлари пасайган-дагина кенгайтириш ва мустахкамлаш лозим-лигини таъкидлайдилар2.

Давлат мулкини бошкариш ва дав-латнинг иктисодиётга фаол аралашувига каршиларнинг далилларига кура, давлат бошкаруви, шу каторда давлат мулкини бошкарувчилар узида ошкора бошкарув хокимияти, миллий бойликни бошкаришнинг муваффак,иятли тамойилларини акс эттирувчи

2 Волостнов Н.С. Государственный сектор в рыночной экономике России: сущность и функции. // «Экономические науки». Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского, 2012, № 3 (1), с. 269. https://cyberleninka.rU/article/n/ доБ^агБ^еппуу-Бе^ог^-гугюсЬгюу-екогютпке-ГОББИ-БиБсЬгЮБЫ-^иП^БИ

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

коррупция ва лоббизмни намоён этишини таъкидлайдилар1.

Бирок барча иктисодчилар х,ам иктисо-диётда давлат секторининг «минимал» ара-лашиш х,акидаги карашларни к,уллаб-к,увват-ламайдилар. Улар каторида Ж.Э.Стиглиц бозор иктисодиётида давлатнинг аралашу-висиз бозорнинг амал килишини гипотезага асосланган «тартибсиз (хаос)» вазият деб атайди ва «замонавий бозор иктисодиётининг амал к,илиши»да давлатнинг сезиларли ролини ёритиб беради2. Унинг фикрича, давлат аралашувининг асосий мотиви булиб Парето буйича сунгги самарасиз булган бозорнинг кулаши, яъни: ракобатнинг бека-рорлиги, бунда бозор томонидан етказиб берила олинмайдиган ёки етказилганда х,ам етишмайдиган товарларнинг мавжудлиги; хусусий товар ишлаб чик,арувчилар томонидан ташки самара урнини тулдира олмаслиги ва чекланган ресурслар так,симот самараси-нинг пасайиши; туйинмаган бозорлар; ахбо-ротнинг етишмаслиги; ишсизлик; инфляция кабилар х,исобланади3.

Либералларга к,арама-к,арши булган давлатчилик тарфдорлари уртасида муноза-рали бах,сда иктисодиётда давлат секторининг урни, вазифалари ва чегараларини белгилаш борасида аник тухтамга келинмаган. Хар бир мамлакатлар миллий тармок таркиби, унинг ривожланиш даражаси ва йуналишлари, х,удудий жойлашуви, самарали бошкарув механизмлари шаклланишидан келиб чикиб давлат ва хусусий секторлар уртасидаги нис-батлар, чегаралар ва куламни мустакил бел-гилайдилар. Бунда давлат секторининг тар-кибий тузилиши мух,им ах,амият касб этади. Айрим иктисодий адабиётларда давлат сек-тори деганда факат давлатга тегишли мулк-

1 Цветков В.А. Эффективна ли государственная собственность. // ЭКО, 2006, № 11. -С. 78-79.

2 Аткинсон Э.Б., Стиглиц Дж.Э. Лекции по экономической теории государственного сектора. / Под ред. Л.Л. Любимова: Пер. с англ. - М.: «Аспект Пресс», 1995.

3 Стиглиц Дж. Экономика государственного сектора: Пер. с англ. - М.: Изд-во МГУ: «ИНФРА-М», 1997. -С. 76.

чилик шакллари йитиндиси назарда тутилса, айримлар, масалан Ж.Э.Стиглиц давлат сек-тори деганда «ишлаб чикариш, савдо ва кайта таксимлашда, товар ва хизматлар ишлаб чикаришда, ишлаб чикаришни субси-диялашда, молия бозорида давлатнинг фао-лияти, товар ва хизматлар давлат харидида давлатнинг ижтимоий мулки ва фаолияти»ни тушунади4.

Е.Балацкий тадкикотларида давлат сектори хужалик субъектларининг таркибий тузили-шини куйидагиларга ажратишни тавсия этади: давлат унитар корхоналари; давлат муассаса-лари; марказий ёки мах,аллий давлат орган-ларининг устав капиталида 50%дан ортик улушга эга булган акциядорлик жамиятлари; давлат секторига тегишли булган бош (она) корхонанинг филиаллари ёки булинмалари; давлат секторига тегишли булган холдинг ёки бош (она) корхона таркибига кирувчи корхоналар5.

Мамлакатимиз иктисодчи олимларидан А.Вахабов давлат секторининг таркибий тузи-лишини куйидагича изох,лайди: «... Одатда бу сектор таркибида асосан куйидаги корхоналар турлари учрайди: давлат корпорация-лари; ноакциядорлик корхоналари; ижтимоий инфратузилма сох,асидаги корхоналар ва хизматлар; аралаш давлат-хусусий корхоналар. Уларнинг х,ар бири давлатнинг иктисодиётга аралашуви характерига узига хос равишда таъсир курсатади»6.

Юкорида келтирилган тах,лиллар давлат сектори куламини ёритишда асосан давлат мулкчилиги шаклларидан келиб чикиб изох,ланганлигини куришимиз мумкин.

Фикримизча, давлат сектори х,акида тула-рок тасаввур х,осил булиши учун уни давлат мулки тушунчалари хусусиятларидан фарклаш лозим х,исобланди. Давлат мулки деганда мулк эгаси марказий ва мах,аллий давлат органларига бутунлай ёки кисман

4 Уша жойда, 130-б.

5 http://vasilievaa.narod.ru/11_1_01.htm

6 Вахабов А. Бозор муносабатларига утиш боскичидаги куп укладли иктисодиёт ва унинг такро-ран х,осил булиши. - Т.: «Молия», 2002. -39-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

тегишли булган хужалик объектлари маж-муаси тушунилиб, у икки усулда: хусусий сектор хужаликларини миллийлаштириш ёки давлат маблаFлари хисобидан мавжуд мулкларни кенгайтириш ёки янгидан ташкил этиш хисобига шакллантирилади.

Давлат сектори тушунчаси эса давлат мулкига нисбатан кенгрок тушунча булиб, унинг фаркли томонларини ажратиш учун куйидагиларни келтириш мумкин:

- давлат сектори давлат мулкчилигига асосланганлиги;

- молиялаштириш нуктаи назаридан давлат бюджети ресурсларига таянганлиги;

- миллий даромад истеъмолчиси ва уни кайта таксимлаш воситаси эканлиги;

- ахоли бандлигини таъминлаш ва унга кумаклашувчи;

- киритилган капитал куйилмалардан мак-симал фойда олиш эмас, балки бутун миллий иктисодиёт манфаатларига мос ривож-лантиришга ундовчи куч сифатида тушуниш лозим.

Давлат секторининг кулами иктисодиётда йирик капитал талаб этувчи янги саноат тармокларни яратиш, паст рентабелли ижти-моий ишлаб чикариш объектларини молиялаштириш ва уларни реконструкция килиш хисобига узгариб туради.

Давлат сектори ишлаб чикариш максад-ларига кура нодавлат секторидан фарк,ланади. Иктисодиёт нодавлат секторининг асосий пировард максади фойда олишга каратилган фаолият булса, давлат секторининг асо-сий максади иктисодиётда инвестициялар хажмига таъсир этиш, бандликни тартибга солиш, ижтимоий соха хизматларини молиялаштириш, иктисодиётнинг нодавлат секто-рига ёрдам курсатиш ва ижтимоий жараён-ларни тартибга солиш хисобланади. Давлат сектори максадлари миллий иктисодиёт манфаатларидан келиб чикан холда белги-ланади.

Давлат секторининг моддий базаси икти-содиётни давлат томондан тартибга солиш вазифаларини амалга ошириш максадида

иктисодий субъектлар фаолиятидан олинган даромадларни солик,к,а тортиш ва йитимларни туплаш йули билан шакллантирилган давлат бюджети ресурсларидан ва давлат мулки хамда ресурсларини сотишдан келиб тушган маблатлардан ташкил топади. Иктисодиётни давлат томондан тартибга солишда давлат сектори такрор ишлаб чикариш жараёнининг таркибий кисми сифатида унинг узлуксизли-гини таъминлайди ва миллий иктисодиётни ривожлантиришнинг йуналишларини белги-лаб беради.

Айрим адабиётларда давлат секторининг тарихий ривожланиши жараёнида унга куйидаги беш йуналишдаги вазифаларни амалга ошириш вужудга келганлиги таъкид-ланади. Улар:

1. Давлат сектори капитал сиFимкорлиги юкори ва паст рентабелли булган ва капитал куйилмалари узок муддатда копланадиган тармокларни уз зиммасига олиш. Бошкача айтганда, хусусий сектор молиялаштира олмайдиган ва узига олишни истамайдиган тармоклар давлат сектори томонидан таш-киллаштирилади ва ривожлантирилади. Давлат секторининг ушбу вазифаси ижтимоий ишлаб чик,аришда янги йуналишларнинг шид-дат билан пайдо булишига туртки беради.

2. Давлат сектори эътиборга молик булган иктисодиётнинг анъанавий тармокларига тегишли булган хусусий мулк эгалари томонидан капитал киритишни истамаган, техник жихатдан колок ва самарасиз корхоналарни миллийлаштириш оркали уларни модерни-зациялашни уз зиммасига олади.

3. Давлат сектори иктисодий колок худуд-ларда корхоналарни куриш йули билан ишлаб чикариш кучларини оптимал жойлаш-тириш вазифаларини уз зиммасига олади. Бу уринда давлат корхоналари нафакат узлари колок худудларнинг иктисодий салохиятини кутаришга мослашади, балки бунга хусусий корхоналарни хам жалб килишга имкони-ятлар яратади. Бу эса миллий хужаликнинг худудий таркибида давлат секторининг куму-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

лятив ва синергетик самара таъсирини юзага келтиради.

4. Капитал ситимкорлиги юк,ори булган, ишлаб чикариш узагининг юк,ори концен-трациялашган тармокларида давлат сектори-нинг пайдо булиши хусусий монополиялар-нинг хукумронлиги, нархлар устидан назорат килишлар ва тусикларга бархам беради.

5. Стратегик мухим тармокларда давлат секторининг вужудга келиши миллий иктисодиёт устидан назорат килувчи ташки омилларнинг камайишига олиб келади.

Юкорида санаб утилган вазифаларни давлат сектори томонидан амалга ошири-лиши иктисодий муносабатларнинг тари-хий жихатларига ва миллий иктисодиётнинг ривожланиш йуналишларига фаол таъ-сир курсатди. Шу тарзда давлат секторининг бугунги куриниши, яъни миллий иктисодиётни кувватлантирувчи ва унинг ривожланишига туртки берувчи сектор сифа-тида шаклланди1.

Иктисодиётни тартибга солишнинг таъ-сирли воситаси сифатида давлат сектори томонидан сарфланадиган харажатлар мухим роль уйнайди. Давлат секторига сарфланадиган харажатлар давлат сектори хужаликларини молиялаштириб ва тартибга солибгина колмай, айни пайтда нодавлат сектори хужаликларига таъсир курсатувчи субъект ва айни пайтда таъсир воситаси хам булиб хисобланади.

Давлат секторининг тарихий илдизлари капитализм ривожланишига кадар купчилик мамлакатларда мавжуд булган, унга почта, кисман транспорт хизмати, курол-яротларни тайёрлаш ва бошкалар хам кирган.

Давлат томонидан иктисодиётни тартибга солиш тизими урнатила бориши жараёнида давлат сектори иктисодиёт тармокларини кайта куриш ва янги ишлаб чикариш соха-ларига инвестиция сарфлаш каби таъсир воситаларини олиб борган. Бундан ташкари, хусусий мулкдорлардан ишлаб чикариш ва

1 http://finlit.online/ekonomika-otrasli/istoricheskaya -missiya-gosudarstvennogo-19852.html

инфратузилма объектлари, саноат тармок-ларининг мамлакат иктисодиёти учун зарур булган ва ижтимоий ахамиятга молик булган объектларини сотиб олиш оркали кенгайти-рилган.

Айрим мамлакатларда давлат сектори тармоклари билан корхоналарни миллий-лаштириш (Франция, Италия, Буюк Британия, Австрия) шаклида, бошка давлатларда эса (АКШ, ГФР, Швеция, Япония) куриш ёки инкирозга учраган хужалик объектларини сотиб олиш шаклида кенгайтирилган.

Санаб утилган биринчи гурухдаги мамла-катларнинг миллий бойлигида давлат секторининг улуши ва кулами иккинчи гурухга нис-батан юкоридир. Биринчи гурух мамлакат-ларида давлат секторининг сезиларли кисми инфратузилма объектлари булиб, улар куп холларда норентабел хисобланади. Иккинчи гурухдаги мамлакатларда давлат сектори хом ашё ва энергетика тармокларидаги давлат корхоналари булиб, унда катта инвестици-ялар киритишни талаб килган холда сар-моянинг айланиши ва копланиши анча суст кечади. Давлат корхоналарининг рен-табеллиги хусусий фирмаларга караганда одатда паст булади. Давлат сектори умум-давлат иктисодий масалаларни хал этишга мулжалланган ва хусусий хужаликлар даро-мадини оширишга имконият яратишга каратилади.

Давлат сектори иктисодиётни давлат томонидан тартибга солишда фаол катнашади. Бозор конъюнктурасининг издан чикишида, инкироз холатидан кутилишда, иктисодиётга хусусий сармоя сарфлаш кискарганда давлат секторига инвестициялар усиши купаяди. Шу йул билан хукумат органлари ишлаб чикаришнинг пасайиши ва ишсизликнинг усишига карши харакат килишга интилади.

Юкоридаги тахлиллар иктисодиётнинг бар-карор ривожланишида факат давлат ёки хусусий секторга устуворлик бериш ноокилона карор эканлигидан далолат беради, бунда давлат ва хусусий секторлар узаро ботланган ва бир-бирининг камчиликларини тулдиради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

Бу борада таникли иктисодчи П.Самуэльсон шундай дейди: «Иктисодиётни у ёки бу меха-низмисиз бошкариш - бу бир кулда карсак чалиш билан баробардир»1.

Шундай булса-да, мамлакатларнинг ижти-моий ишлаб чикаришида давлат сектори улуши турлича булиб, у асосий капиталнинг 2%дан 50%гачасини ташкил этади. МДХ, давлатларида бозор иктисодиётига утиш ва иктисодиётни ислох килишдан сунг давлат сектори улуши сезиларли даражада к,иск,арди. Мисол учун, Россия Федерацияси саноатида давлат сектори улуши 5%дан камни ташкил этди. Аксарият адабиётларда давлат сектори ресурслари ва давлат бюджети ресурслари йитиндиси «хужаликнинг ижтимоий сектори» деб юритилади. Шу сабабли, ижтимоий сектор компонентлари уртасида давлат бюджети ва давлат молияси асосий ролни эгаллайди. ЯИМ да давлат ялпи даромадларининг улуши Мексикада - 21,4% ва Туркияда - 27,3% дан, Дания ва Швецияда 60,4% гачани ташкил этган. Ижтимоий харажатларнинг усишига караб давлат харажатлари улуши ортиб боради2.

Келтирилган ракамлар иктисодиётнинг тадрижий ривожланишида шунчаки шакллан-ган ракамлар эмас, балки хар бир ривож-ланган мамлакатларда миллий иктисодиётни баркарор ривожлантиришда иктисодиётнинг тармок тузилиши таркибида давлат сектори улушини моделлаштириш ва унга аник вази-фаларни белгилаш оркали шакллангандир.

Мамлакатимизда иктисодий ислохотлар-нинг изчиллик билан олиб борилишида давлат мулки ва давлат сектори таркибида куплаб узгаришлар содир булмокда. Бирок иктисодиётнинг ривожланишида давлат сектори улуши, унинг кулами, вазифалари ва истикболдаги урнини белгилашнинг кайси боскичида эканлигимиз ва келгусида давлат секторининг параметр курсаткичлари иктисодиётнинг кайси чегараларигача давом

1 Abulqosimov X., Hamraev О. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish. - Т., 2014. 13-Ь.

2 Узбекистон Республикаси йиллик статистик туплами, 2015. -35-б.

эттирилиши ва унда кайси вазифалар сак-ланиб колинишини тулик тасаввур этиш кийин.

Мустакилликнинг дастлабки йилларида Узбекистонда давлат ва хусусий секторни шакллантириш максадида 1991 йил 19 ноябрда Узбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чикариш ва хусусийлаш-тириш туFрисида»ги конуни кабул килинди. Конуннинг 1-моддасида «Давлат тасарруфидан чикариш — давлат корхоналарини ва ташкилотларини хужалик ширкатлари ва жамиятларига, оммавий мулк булмайдиган бошка корхоналар ва ташкилотларга айлан-тиришдир», «Хусусийлаштириш — жисмоний шахсларнинг ва давлатга тааллукли булмаган юридик шахсларнинг оммавий мулк объект-ларини ёки давлат акцияли жамиятларининг акцияларини давлатдан сотиб олишидир» деб изохланади. Давлат ва хусусий секторларни дастлабки шакллантириш ва ривожлантириш максадида Узбекистон Республикасининг 1996 йил 26 апрелдаги «Акциядорлик жами-ятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тутрисида»ги, 1993 йил 7 май-даги «Давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш тутрисида»ги, 1990 йил 31 октябрдаги «Узбекистон Республикасида мулкчилик туFрисида»ги конунлари кабул килинди ва такомиллаштирилиб келинмокда.

Хусусийлаштиришнинг беш боскичи якунлари натижасида Узбекистонда давлат секторининг бугунги кундаги холати шак-лланди, унда мулкчилик шаклида давлат сектори улуши карийб 10%га якинни, давлат бюджети харажатлари ЯИМга нисбатан 21,7 фоизни ташкил этади. Яратилган ЯИМ таркибида мулкчилик шалклари буйича улуш 2005 йилда 23,6 фоизни ташкил этган булса, 2015 йилга келиб 17,1 фоизни ташкил этди (1-жадвал). Бу иктисодиётни янада либерал-лаштириш, хусусий тадбиркорлик фаолиятига эркинликлар бериш билан ботлик, ислохотлар натижасидир.

Келтирилган маълумотлардан мамлакатимизда давлат секторининг иктисодиётдаги

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

1-жадвал. Мулкчилик шакллари буйича ялпи ички махсулот таркиби.

Курсаткичлар Й и л л а р

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Ялпи ички махсулот, шу жумладан: 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Давлат сектори 23,6 22,8 21,7 20,4 20,6 20,4 20,6 20,6 19,5 17,1 17,1

Нодавлат сектори 76,4 77,2 78,3 79,6 79,4 79,6 79,4 79,4 80,5 82,9 82,9

2-жадвал. Иктисодиёт тармокларида яратилган товарлар (иш, хизматлар) х,ажмида давлат ва

нодавлат секторнинг улуши (фоизда)1.

Курсаткичлар Давлат сектори Нодавлат сектори

2004 й. 2016 й. 2004 й. 2016 й.

Ялпи ички махсулот 24,2 17,1 76,8 82,9

Саноат махсулоти 20,7 6.5 79,3 93,5

Кишлок хужалиги махсулоти 0,8 0,1 99,2 99,9

Курилиш ишлари 10,1 6,0 89,9 94,0

Транспорт 64,3 32,2 35,7 67,8

Алока 3,2 2,2 96,8 97,8

Чакана савдо айланмаси 1,1 0,1 98,9 99,9

Ахолига пуллик хизмат курсатиш 28,7 13,5 71,3 86,5

Ташки савдо айланмаси 26,6 13,4 73,4 86,6

Иктисодиётда банд ишчилар сони 23,0 17,8 77,0 82,2

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ролини етарлича тасарруф этиш имкониятига эга булмаймиз. Чунки кучли рак,обат шарои-тида фаолият олиб борадиган ва иктисодиёт учун стратегик ахамиятга молик булмаган сохалар уз навбатида хусусий сектор зим-масига юкланади. Шу билан бирга давлат сек-тори улушининг пасайиши унинг самарасиз ёки сезиларсиз фаолият олиб боради, деган тушунчани келтириб чикармайди. Бунда давлат секторининг ахамиятини янада аникрок тасаввур этиш учун иктисодиётнинг тармок тузилишида давлат секторининг улушини аниклаш талаб этилади.

Иктисодиётнинг тармок таркибида транспорт, ахолига пуллик хизмат курсатиш ва ташки савдо айланмасида давлат сектори улуши бошка тармокларникидан нисбатан юкорилиги кузга ташланади. Бу давлат секторининг ушбу тармоклар буйича ишлаб чикаришдаги хал килувчи ахамиятга молик булган электр энергия, ёкилти, кора ва рангли

1 Узбекистон Республикаси Статистика кумитаси-нинг тегишли йиллар маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тайёрланди.

металлургия, машинасозлик каби стратегик объектларни узида мужассамлаштиради. Баркарор иктисодий ривожланишни таъ-минлаш, иктисодиётни янада либераллашти-риш жарёнида олиб борилаётган ислохотлар натижасида айрим соха ва тармокларнинг ривожланиши сусткашлик билан амалга оши-рилаётганлиги кузатилади. Бундан мамлка-тимизга хос баркарор иктисодий ривожланишни таъминлашга каратилган иктисодиётда давлат сектори миллий моделини ишлаб чикиш такозо килинади.

Иктисодиётдаги замонавий узгаришлар давлат секторининг олдига янги вазифаларни хал этишни белгилаб бермокда:

- янги технологиялар, инновацион иктисодиёт талаблари ва манфаатларига мос келадиган талаб ва таклифни шаклланти-риш;

- хусусий сектор ишлаб чикараётган товар, хизматлар ва технологияларни янги-лашни ратбатлантириш;

- янги фундаментал ва амалий билим-ларни шакллантириш, уни тижоратлашти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

pиш вa xycycий ce^op фaoлиятигa жaлб килишни жaдaллaштиpиш, жax1oн шнюнк-тypacи x1aкидaги axбopтлapдaн xycycий ce^ тopни xaбapдop килиш;

- иннoвaциoн мaxcyлoтлap бoзopини тaш-кил этиш ßa yлapгa имтиëзлap тизимини яpa-тиш вa б.

Xyлoca ypнидa шуни aйтиш МУМКИНКИ, дaвлaт ceктopи тoмoнидaн y ëки бу фунция-лapнинг тулик aмaлгa oшиpилмacлиги бoзop иктиcoдиëти caмapaдopлиги пacaйиши вa жaмият эx1тиëжлapини eтapличa кoндиpa oлмacлигигa oлиб кeлaди.

Адабиётлар руйхати:

1. AbuIqosimov X., Hamraev O. Iqtisodiyotni davIat tomonidan tartibga soIish. - T., 2014, -304-b.

2. Baxaбoв A. Бoзop мyнocaбaтлapигa утиш бocк1ичидaги куп yклaдли иктиcoдиëт sa унинг тaкpopaн х^ил булиши. - Т.: «Moлия», 2002. -325-б.

3. Аткиншн Э.Б., Cтиглиц Дж.Э. Лeкции пo экoнoмичecкoй тeopии гocyдapcтвeннoгo ceктopa. || Пoд peд. Л.Л. Любимoвa: nep. c aнгл. - M.: «Аепвкт npecc», 1995.

4. Boлocтнoв H.C. Гocyдapcтвeнный ceктop в pынoчнoй экoнoмикe Poccии: еущ-нocть и функции. II «Экoнoмичecкиe нayки». Becтник Hижeгopoдcкoгo yнивepcитeтa им. H.И.Лoбaчeвcкoгo, 2012, № 3 (1), c. 269. https:||cyberIeninka.ru|articIe|n|gosudarstvennyy-sektor-v-rynochnoy-ekonomike-rossii-suschnost-i-funktsii

5. Общaя экoнoмичecкaя тeopия (пoлитэкoнoмия): учебник. - M.: «Пpoмo-Meдиa», 1995.

6. Caвчeнкo А. Экoнoмичecкиe ocнoвы yпpaвлeния гocyдapcтвeннoй coбcтвeннocтью. II «Пpoблeмы, тeopии и пpaктики yпpaвлeния», 2000, № 6. -C. 29. (https:||uz.wikipedia. org|wiki|DavIat_muIki).

7. Cтиглиц Дж. Экoнoмикa гocyдapcтвeннoгo ceктopa: nep. c aнгл. - M.: Изд-вo Mry: «^ФРА^», 1997.

8. Цвeткoв B.A. Эффeктивнa ли гocyдapcтвeннaя coбcтвeннocть. || ЭКО, 2006. № 11. -C. 78-79.

9. http:||finIit.onIine|ekonomika-otrasIi|istoricheskaya-missiya-gosudarstvennogo-19852. html

10. http:||vasiIievaa.narod.ru|11_1_01.htm

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.